Sendikacılık Dersi 5. Ünite Özet

Taban Örgütlenme Modelleri

Sendikal kademelenmenin en alt düzeyini taban örgütlenme modelleri oluşturmaktadır. Taban örgütlenme modelleri arasında;

• Meslek sendikaları
• İşkolu (sanayi) sendikaları
• Genel sendikalar
• İşyeri (işletme) sendikaları

yer almaktadır.

Üst örgütlenme modelleri ise

• Sendika birlikleri
• Federasyonlar
• Konfederasyonlardan

oluşturmaktadır.

En üst kademedeki uluslararası örgütlenme modelleri ise, uluslararası sendikal örgütlerin faaliyet ve örgütlenme alanlarına göre;

• Dünya çapında faaliyet gösteren uluslararası sendikal örgütler
• Bölgesel düzeyde faaliyet gösteren uluslararası sendikal örgütler

olmak üzere ikiye ayrılmaktadır (S:115, Şekil 5.1).

Meslek sendikası, ilk ortaya çıkan sendika tipi olan meslek sendikaları olup, işkolu ve işyeri ayrımı yapmaksızın aynı meslekte çalışan veya aynı zanaate sahip işçileri bir araya getiren taban sendikal örgütlenme modelidir. Aynı zamanda başta sendika güvenliği önlemleri olmak üzere çalışma koşullarını işverene tek taraşı kabul ettirebilecek güce sahip olan bir örgüt türüdür. Özellikle ABD ve İngiltere’de önem kazanan meslek sendikaları, Kıta Avrupası’nda sendikacılık tarihinin ilk aşamalarının veya işgücünün sınırlı bazı alanlarının dışına çıkamamıştır. Gelişmekte olan ülkelerin büyük bir bölümünde de sanayileşmenin geç başlaması ve lonca geleneğinin bulunmaması gibi kimi nedenler, meslek sendikaları için gerekli temel koşulların ortaya çıkmasını engellemiştir.

İşkolu (Sanayi) sendikaları, aynı işkolundaki tüm işçileri, meslek ve vasıf farkına bakmaksızın örgütleyen taban sendikal örgütleme modelidir. Aynı işkolunda çalışan işçilerin benzer çalışma koşulları ve ortak çıkarları bulunduğu düşüncesiyle ortaya çıkan işkolu sendikaları, gerek güçlü bir sendikacılığa ulaşmak, gerekse işkollarında çalışma koşulları arasında dengeyi sağlamak açısından önem taşımaktadır.

Türkiye’deki taban örgütlenme modeli, işkolu sendikalarıdır.

İşkolu esasına göre örgütlenmenin en temel özeliğinin güçlü bir sendikacılık hareketini yaygın hâle getirmek olmasına rağmen, bu örgütlenme modelinin de kendi içinde bazı güçlükleri bulunmaktadır:

• İşkollarının sayısının saptanması: Özellikle sanayinin hızla gelişmesi sonucu ortaya yeni çıkan birçok mesleğin hangi işkolu içinde yer alacağının belirlenmesi.
• Aynı işkolu içindeki farklı mesleklere sahip olan işçilerin farklı mesleki hak ve çıkarlarının korunmasında işkolu sendikalarının yetersiz kalmaları.

Genel Sendikalar, meslek ve işkolu ayrımı yapmadan tüm işçileri örgütleyen taban sendikal örgütlenme modelidir. Genel sendikaların temel amacı, tüm işçileri bünyesinde toplayan tek ve büyük bir sendika oluşturmaktır. Genel sendikalar, değişik işyerlerinde, değişik işlerde ve farklı işkollarında çalışsalar da işçilerin çıkarlarının ortak olduğunu savunan sosyalist akımların etkisiyle doğan ve bu nedenle sosyalist amaçlar içeren ilk sendikal örgütlenme modelidir.

Özellikle niteliksiz işçilerin örgütlenmesinde önemli bir rol oynamışlardır.

İngiltere ve Danimarka gibi genellikle kuvvetli bir meslek sendikacılığı tarihine sahip olan, ancak toplu pazarlıklar geliştikçe genel sendika hâline dönüşme zorunluluğuyla karşılaşan ülkelerde görülmektedir.

Birleşik-Küme sendikası, farklı işkollarında veya farklı mesleklerde örgütlü olan sendikaların birleşmesiyle oluşan ve yapıları itibarıyla genel sendikalara benzeyen taban örgütlenme modelidir.

İşyeri (İşletme) sendikaları, aynı işyerinde veya işletmede çalışan işçileri, meslek ayrımı gözetmeksizin, örgütleyen taban sendikal örgütlenme modelidir

Gelişmiş ülkeler arasında, egemen sendikacılık modeli olarak işyeri sendikalarının görüldüğü en tipik ülke Japonya’dır.

İşyeri (işletme) sendikaları, ulusal düzeyde örgütlenen işkolu sendikalarının işyeri düzeyindeki yerel şubelerinden farklı bir örgütlenme modelidir.

İşyeri sendikalarının eleştirel yönleri;

• Güçsüz bir sendikal yapı ortaya koymaları,
• İşçiler arasında dağılmalara ve bölünmelere yol açmaları,
• Aynı işyerinde örgütlenmeye çalışan birden çok sendika arasında rekabeti ortaya çıkarmaları
• İşçilerin çıkarlarını etkin bir şekilde koruyup geliştirememeleridir.

Üst Örgütlenme Modelleri

Taban örgütlenme modellerini oluşturan sendikalar bir araya gelerek üst örgütlenme modellerini meydana getirmektedir. Üst sendikal örgütler kapsama alanlarına göre sendika birlikleri, federasyonlar ve konfederasyonlar olmak üzere üçe ayrılmaktadır.

Sendika birliği, belirli bir bölgede bulunan farklı işkollarındaki sendikaların bir araya gelmesiyle oluşan yerel, yatay örgüttür.

Federasyon, bir bölge veya ülke çapında aynı işkolundaki sendikaların bir araya gelmesiyle meydana gelen üst sendikal örgüttür.

Konfederasyon, ulusal düzeyde farklı işkollarında faaliyet gösteren sendikaların bir araya gelmesiyle oluşan merkezi üst sendikal örgütlenme modelidir. Konfederasyon türü örgütlenme, üst örgütlenmenin doğası gereği merkezileşme eğilimli bir örgütlenme modelidir.

Üst sendikal örgütlerin dört temel işlevi vardır. Bunlar;

• İşçi sınıfı içinde dayanışmayı arttırmak,
• Sendikaların bazı genel amaçlar ve ortak politikalar izlemesini sağlamak,
• Sendikaların faaliyetlerini koordine etmek,
• Ekonomik ve siyasal açıdan zayıf ve çoğu kez bölünmüş bir işçi hareketini toparlamak ve kısmen de olsa birliği sağlamaktır.

Üst sendikal örgütler, sendikal hareketin tümünü veya büyük bir bölümünü kapsayabildiği gibi; küçük bir bölümünü de kapsayabilmektedir.

• Siyasi ve ideolojik farklılıklar nedeniyle ortaya çıkan parçalanmış sendikal yapının (ideolojik sendika çokluğu) yaşandığı ülkelerde birden fazla üst sendikal örgüt faaliyet gösterirken;
• Siyasi ve ideolojik nedenlerle sendikal parçalanma ve rekabetin yaşanmadığı ülkelerde de yalnızca bir veya birkaç tane güçlü üst sendikal örgüt faaliyet göstermektedir.

Üst sendikal örgütler, ülkelere göre değişen farklı işlevlere sahiptir. ABD ve Türkiye gibi bazı ülkelerde üst sendikal örgütler esas itibarıyla toplu pazarlık rolü olmayan, kendisine bağlı sendikalara kıyasla gücü ve fonksiyonları daha sınırlı olan, genellikle gevşek bir yapıya sahip koordinasyon sağlayıcı örgütler olarak faaliyet göstermektedir. Almanya’da ise Alman Sendikalar Konfederasyonu (DGB), üye sendikalar kendisine yetki verdiği takdirde toplu iş sözleşmesi yapabilmekteyse de, DGB’nin asıl işlevi toplu iş sözleşmesi yapmak yerine toplu iş sözleşmelerinin koordinasyonunu ve üye sendikaların temsilini sağlamaktır.

Uluslararası Örgütlenme Modelleri

İşçileri uluslararası düzeyde temsil etme düşüncesi ilk kez, 1864 yılında Londra’da toplanan Birinci Enternasyonel’de ortaya çıkmıştır.

Birinci Enternasyonel, “Bütün ülkelerin işçileri birleşiniz” sloganıyla, işçilerin örgütlü uluslararası mücadelesinin miladı olmuşsa da daha sonra toplanan ve aralarında düşünce ayrılıkları bulunan İkinci ve Üçüncü Enternasyonel’de bu işçi hareketi siyasi bir nitelik kazanmıştır.

İlk uluslararası sendikal örgüt, 1913 yılında kurulan Uluslararası Sendikalar Federasyonu (IFTU) olmuştur. Daha sonra 1920 yılında Uluslararası Hıristiyan Sendikalar Federasyonu (IFCTU) ve 1921 yılında da Üçüncü Enternasyonel’in etkisiyle Kızıl Sendikalar Enternasyoneli (RILU) kurulmuştur.

II. Dünya Savaşı sırasında faaliyetleri büyük ölçüde askıya alınan uluslararası sendikal örgütler, savaş sonrası durumlarını tekrar gözden geçirmiş ve uluslararası sendikal harekette bir bütünlük sağlanması amacında birleşmiştir.

1945 yılında IFTU kendisini feshetmiş ve aynı yıl Dünya Sendikalar Federasyonu (WFTU) kurulmuştur.

1949 yılında WFTU’dan kopmalar yaşanarak Uluslararası Hür İşçi Sendikaları Konfederasyonu (ICFTU) kurulmuştur.

1968 yılında da IFTCU, sendikal yapısını değiştirerek ve laik bir çizgi benimseyerek adını Dünya İş Konfederasyonu (WCL) olarak değiştirmiştir.

II. Dünya Savaşı’ndan 2006 yılına kadar üç uluslararası sendikal örgüt (WFTU, ICFTU ve WCL) Dünya çapında faaliyet göstermiştir.

Ancak 2006 yılında ICFTU ve WCL birleşerek Uluslararası Sendika Konfederasyonu (ITUC) adı altında yeni bir örgüt oluşturmuşlardır.

Dünya çapında faaliyet gösteren uluslararası sendikal örgütler;

Dünya çapında faaliyet gösteren ve ulusal üst sendikal örgütleri üye olarak kabul eden uluslararası sendikal örgütler;

• Uluslararası Sendika Konfederasyonu
• Dünya Sendikalar Federasyonu’dur.

İşkolu sendikalarını kapsayan uluslararası sendikal örgütler;

• Global Sendika Federasyonları (GUF)
• Sendika Enternasyonelleri (TUI)’dir.

Bu örgütlerin amacı, aynı işkolunda faaliyet gösteren sendikaların ortak çıkarlarını, özellikle ekonomik çıkarlarını dünya çapında koruyup geliştirmektir.

Uluslararası Sendika Konfederasyonu (ITUC), genel Merkezi Brüksel’de bulunan ITUC, 2016 yılı itibarıyla 163 ülkeden yaklaşık 181 milyon üyeye sahip 340 ulusal üst sendikal örgütü bünyesinde toplayan bir uluslararası sendikal örgüttür. Küreselleşme nedeniyle gelecekte sendikal hareketin karşılaşacağı giderek karmaşıklaşan ve artan sorunlar karşısında 1-3 Kasım 2006 tarihleri arasında Viyana’da gerçekleştirilen Dünya Kongresi’nde ICFTU, WCL ile birleşerek ITUC’u kurmuştur.

ITUC,

• Farklı ideolojilere sahip üyelerden oluştuğu için insan hakları, sendikal haklar, dünya barışı, sosyal adalet, ulusal ve uluslararası düzeyde adil gelir dağılımı gibi genel birtakım amaçlara sahiptir.
• Dünya çapında faaliyet gösteren ve ulusal sendika merkezlerini kapsayan en güçlü uluslararası sendikal örgüttür.
• Temsil ve örgütlenme olmak üzere iki temel faaliyeti bulunmaktadır.
• Temel organları en az dört yılda bir toplanan Genel Kongre ile Genel Konsey’dir. Genel Kongre’de ITUC’un temel politikaları belirlenmektedir. 78 üyeden oluşan Genel Konsey ise yılda en az bir kez toplanmaktadır.
• ITUC’un Global Sendika Federasyonları (GUF) ile organik olmayan yakın bir ilişkisi bulunmaktadır.

Türkiye’den işçi sendikaları konfederasyonlarından TÜRK-İŞ, DİSK, HAK-İŞ; memur sendikaları konfederasyonlarından ise KESK ITUC’a üye bulunmaktadır.

ITUC faaliyetlerin koordinasyonunu kolaylaştırmak ve bölgesel sorunlarla daha yakından ilgilenmek amacıyla bölgesel düzeyde örgütler oluşturmuştur. Hâlen ITUC’a bağlı dört bölgesel örgüt faaliyet göstermektedir. Bunlar;

• Afrika Bölgesel Örgütü (ITUC-Africa),
• Amerikan Bölgesel Örgütü (TUCA),
• Asya Pasifik Bölgesel Örgütü (ITUC-AP)
• Pan Avrupa Bölgesel Örgütü (PERC)’dür. Pan Avrupa Bölgesel Örgütü’nü ITUC ve Avrupa Sendikalar Konfederasyonu (ETUC) birlikte oluşturmuşlardır

Global sendika federasyonları (GUF), ulusal sendikaları üye olarak kabul eden ve dünya çapında faaliyet gösteren sektörel sendikal ve bağımsız örgütlerdir. Bir başka deyişle GUF’lar ITUC’a bağlı olmadığı gibi GUF’lar arasında da bir bağımlılık ilişkisi mevcut değildir.

ITUC ile GUF’lar arasındaki ilişkinin temelinde, uluslararası sendikacılığın bu iki farklı kanadında aynı üyelerin yer alması yatmaktadır. Bu üyeler, ITUC’ta ulusal üst örgütleri vasıtasıyla, GUF’larda ise işkollarına göre ulusal sendikaları vasıtasıyla yer almaktadır

GUF’ların temel amacı, üyelerinin başta ekonomik olmak üzere ortak çıkarlarını geliştirmektir. Ancak GUF’lar özellikle temel insan haklarının ve sendikal hakların korunması konusunda aktif olarak faaliyet göstermektedir.

GUF’ların en önemli ve ses getiren faaliyetlerinden biri de çok uluslu şirketler ile imzaladıkları küresel çerçeve anlaşmalardır.

Küresel çerçeve anlaşması, global sendika federasyonları ile çok uluslu şirketler arasında imzalanan ve taraf şirketin temel uluslararası çalışma normlarına uygun hareket etmesini sağlayan uluslararası bir anlaşmadır.

Dünya Sendikalar Federasyonunun (WFTU), genel merkezi Prag’da olan WFTU’nun günümüzdeki üye sayısı bilinmemekle birlikte; 1986 yılında 200-250 milyon işçiyi örgütleyen 90 üyeye sahip olduğu belirtilen örgütün üye sayısının çok sınırlı düzeyde kaldığı tahmin edilmektedir.

WFTU,

• Sovyet Bloğu’nun çöküşüyle birlikte hızla üye kaybetmiş ve etkinliği büyük ölçüde azalmıştır.
• En önemli amacı tüm dünyadaki insanların yaşam ve çalışma koşullarını geliştirmektir.
• Özellikle az gelişmiş ülkelerde sendikaların kurulmasına, zayıf sendikaların güçlendirilmesine ve sendika liderleri için eğitim programları oluşturulmasına önem vermektedir

Uluslararası Sendika Enternasyonelleri (TUI), işkolu düzeyinde kurulu sendikaları dünya çapında örgütleyen Uluslararası Sendika Enternasyonelleri (TUI), WFTU’ya bağımlı örgütler olarak faaliyet göstermektedir. TUI’ler özerk karar verme yetkisine sahip değildir; kendi tüzüklerinin bulunmasına rağmen TUI’lerin politika ve faaliyetleri WFTU tarafından belirlenmektedir. Günümüzde WFTU’ya bağlı kamu, inşaat, gıda, tekstil, bankacılık ve sigortacılık, turizm ve otelcilik, eğitim, enerji, maden, petro-kimya, metal sektörlerinde faaliyet gösteren 10 tane TUI bulunmaktadır.

Bölgesel düzeyde faaliyet gösteren uluslararası sendikal örgütler; belirli bir bölgedeki sendikaların ortak çıkarlarını temsil etmek veya özel sorunlarına bir bölgedeki uluslararası bir organın dikkatini çekmek, bir ideolojiyi yaymak gibi amaçlarla oluşturulmaktadır.

Ülkemizdeki işçi sendikaları konfederasyonlarının da üye oldukları Avrupa Sendikalar Konfederasyonu (ETUC), genel merkezi Brüksel’de olan Avrupa ekonomik entegrasyonu sürecinde Avrupa’daki işçilerin sosyal, ekonomik ve kültürel çıkarlarını temsil etmek ve geliştirmek amacıyla kurulan uluslararası bir sendikal örgüttür.

ETUC,

• Avrupa Birliğine (AB) ve Avrupa Serbest Ticaret Birliği’ne (EFTA) üye ülkelerin, bunların dışında kalan Kuzey Kıbrıs ile Türkiye gibi ülkelerin ve diğer Orta ve Doğu Avrupa ülkelerinin sendika merkezlerini kapsar.
• Avrupa’da ekonomik gelişmenin sosyal gelişmeyle birlikte sağlanmasında önemli bir rol oynar ve örgütsel ve finansal açıdan tamamen bağımsız bir yapıya sahiptir.
• AB, Avrupa Konseyi ve EFTA tarafından tanınan ve Avrupa düzeyinde ulusal sendika merkezlerini temsil eden tek örgüttür.
• Genellikle ITUC’a üye olan üst sendikal örgütleri üyeliğe kabul etmektedir.
• Avrupa’da ekonomik bir birlik sağlanırken, bu gelişmeye sosyal boyutun eklenmesi ve işçilerin önceliklerinin dikkate alınması için gayret göstermektedir.
• Kendisine üye olan üst sendikal örgütlerin güçlerini bir araya getirmekte ve uyumlaştırmaktadır.
• Avrupa Komisyonu, Avrupa Parlamentosu ve Bakanlar Konseyinde ve işçilerin doğru temsil edildiği Ekonomik ve Sosyal Komite’ de işçi tarafının faaliyetlerini koordine etmekte ve alınacak her kararda işçilerin birlikte hareket etmeleri için işçi tarafına gerekli bilgi ve uzman desteğini sağlamaktadır.
• Avrupa düzeyinde sosyal diyalogun sağlanmasında da büyük bir rol oynamakta ve işveren tarafı ile birlikte, Avrupa düzeyinde bir endüstri ilişkileri sistemi oluşturmaya çalışmaktadır.
• Eğitim ve araştırma için Avrupa Sendika Enstitüsü (ETUI), sosyal diyalogu güçlendirmek içinse Sosyal Gelişme Acentesi’ni kurmuştur.
• Siyasi özgürlük, demokrasi, insan hakları ve sendikal haklar, silahsızlanma konularına açık destek vermektedir.

ETUC’a bağlı olarak faaliyet gösteren ve Avrupa’da belirli işkollarındaki sendikaları örgütleyen 12 Sendika Federasyonu bulunmaktadır.