Banka Ve Sigorta Muhasebesi Dersi Genel Özet

Giriş

Bankalar çok sayıda şube ile yurt içine ve yurt dışına dağılmış organizasyonlar olduklarından dolayı hem şubelerin birbirleri ile hem de genel müdürlük ile sürekli irtibat halinde olmaları, yatay ve dikey bilgi akışını çok hızlı bir şekilde sağlaması gereklidir. Bu iletişim güçlü bir teknik donanım, fiziki altyapı ve yeterli personel ile sağlanabilir. Banka işlemlerine ait bilgilerin kaydedildiği, sınıflandırıldığı ve raporlandığı birimler muhasebe servisleridir. Dolayısıyla gerek şubeler arasında ve gerekse genel müdürlük düzeyinde irtibat sağlamanın en önemli aracı muhasebedir.

Bankalarda muhasebe kayıtları genel müdürlük birimlerinde ve şubelerde yapılmaktadır. Şubelerin gönderdikleri bilgiler ve muhasebe sonuçları genel müdürlük tarafından birleştirilerek genel hesap durumu ortaya konur. Bu işlem belirli periyodik aralıklarla yapılır. Düzenlenen bu raporlar önceki dönemlere ilişkin verilerle ve tahminlerle karşılaştırılır ve bankanın verimli ve etkin çalışıp çalışmadığını kontrol edilir. Sonuçlar analiz edilerek banka üst yönetimine sunulur.

Genel Olarak Bankalar ve Bankacılık

Bankalar; gerçek ve tüzel kişilerin tasarruflarını toplayarak, bunları işletmeye gelir sağlayacak işlere kredi ve benzeri yollarla yönlendiren, ödemelerde aracılık yapan, para nakli, senet tahsili, emanet kabulü gibi çeşitli hizmetler gören işletmelerdir. Ancak günümüzde bankacılık faaliyeti, teknolojik imkânların gelişmesi, iletişimin kolaylaşması ve küreselleşmenin etkisi ile para ticareti dışında sigortacılık, fon yöneticiliği, yatırım ortaklıkları, menkul kıymet piyasalarındaki aracılık faaliyetleri gibi birçok sektörün içinde yer almaktadır.

5411 sayılı Bankacılık Kanunu’nun 4. maddesi bankaların faaliyet konuları şu şekilde sıralanmaktadır.

• Mevduat kabulü,
• Katılım fonu kabulü,
• Nakdi ve nakdi olmayan her cinste ve surette kredi verme işlemleri,
• Nakdi ve kaydı ödeme ve fon transferi işlemleri, muhabir bankacılık veya çek hesaplarının kullanılması dahil her türlü ödeme ve tahsilat işlemleri,
• Çek ve diğer kambiyo senetlerinin iştirası işlemleri,
• Saklama hizmetleri,
• Kredi kartları, banka kartları ve seyahat çekleri gibi ödeme vasıtalarının ihracı ve bunlarla ilgili faaliyetlerin yürütülmesi işlemleri,
• Kambiyo işlemleri, para piyasası araçlarının alım ve satımı, kıymetli maden ve taşların alımı, satımı veya bunların emanete alınması işlemleri,
• Belirli ölçü yada değerlere dayalı vadeli işlem ve opsiyon sözleşmelerinin, türev araçların alımı, satımı ve aracılık işlemleri,
• Sermaye piyasası araçlarının alım ve satım ile geri alım veya tekrar satım taahhüdü işlemleri (repo işlemleri),
• Sermaye piyasası araçlarının ihraç veya halka arz yoluyla satışına aracılık işlemleri, brokerlik hizmetleri,
• Başkaları lehine teminat, garanti ve sair yükümlülüklerin üstlenilmesi işlemleri,
• Yatırım danışmanlığı işlemleri,
• Portföy işletmeciliği ve yönetimi,
• Hazine ve Maliye Bakanlığı ve/veya Merkez Bankası ve kuruluş birlikleri nezdinde oluşturulan bir sözleşme kapsamında üstlenilen yükümlülükler çerçevesinde alım satım işlemlerine ilişkin piyasa yapıcılığı,
• Faktöring ve forfaiting işlemleri,
• Bankalar arası piyasada para alım satımı işlemlerine aracılık,
• Finansal kiralama işlemleri,
• Sigorta acenteliği ve bireysel emeklilik aracılık hizmetleri.

Bankaların tüm bu faaliyetleri sayesinde paranın takibi ve kayıt altına alınmasını sağladıkları için, kayıt dışı ekonomik faaliyetlerin izlenmesini ve buradan doğan vergi kayıplarının azalmasına katkı verirler. Ayrıca kamu bankalarında toplanan fonları, belirli sektörlere, coğrafi bölgelere ya da gelir gruplarına yönlendirerek, ülke kalkınmasına, gelir dağılımının düzeltilmesine, bölgesel farklılıkların giderilmesine katkı verebilirler. Mevsimsel dalgalanmaların yaşandığı sektörlerde kişilerin gelirlerini değerlendirerek, yılın tamamında düzenli bir gelir elde edilmesine katkı verip, bu sektörlerin mevsimsel dalgalanmalardan daha az etkilenmesini sağlayabilirler.

Bankaların Sınıflandırılması

Bankacılık Kanunu ve Türkiye Bankalar Birliği tarafından yapılan sınıflandırmalar dikkate alınmaktadır. Bankacılık kanununa göre bankalar mevduat bankası, katılım bankası ve kalkınma ve yatırım bankası olarak sınıflandırılır.

Türkiye Bankalar Birliğine göre bankalar;

• Mevduat Bankaları
• Kamusal Sermayeli Mevduat Bankaları
• Özel Sermayeli Mevduat Bankaları
• Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonuna Devredilen Bankalar
• Yabancı Bankalar
• Türkiye’de Kurulmuş Yabancı Bankalar
• Türkiye’de Şube Açan Yabancı Bankalar
• Kalkınma ve Yatırım Bankaları
• Kamusal Sermayeli Kalkınma ve Yatırım Bankaları
• Yabancı Sermayeli Kalkınma ve YatırımBankaları,

şeklinde sınıflandırılmaktadır.

Bankaların Kuruluşu ve Organizasyon Yapısı

Türkiye’de kurulacak bankaların kuruluş şartları Bankacılık Kanunu’nun 7. maddesinde açıklanmaktadır.

1. Anonim şirket şeklinde kurulması,
2. Kurucularının, müflis veya konkordato ilan etmiş olmaması, tasfiyeye tabi tutulan bankerler, bankalar, sigorta şirketleri ve para ve sermaye piyasalarında faaliyet gösteren kurumlarda ve Fona devredilen bankalarda doğrudan veya dolaylı olarak yüzde on veya daha fazla bir oranda pay sahibi olmaması, taksirli suçlar hariç olmak üzere affa uğramış olsalar bile ağrı hapis veya beş yıldan fazla ağır hapis cezasıyla cezalandırılmamış olması veya basit ve nitelikli zimmet, irtikap, rüşvet, hırsızlık, dolandırıcılık, sahtecilik, inancı kötüye kullanma, dolanlı iflas gibi yüz kızartıcı suçlar ile istimal ve istihlak kaçakçılığı dışında kalan kaçakçılık suçları, resmi ihale ve alım satımlara fesat karıştırma, kara para aklama veya devlet sırlarını açığa vurma, vergi kaçakçılığı veya vergi kaçakçılığına teşebbüs ya da iştirak suçlarından dolayı hüküm giymiş bulunmaması, banka kurucusu veya ortağı olmanın gerektirdiği mali güç ve itibara sahip bulunması,
3. Hisse senetlerinin nakit karşılığı çıkarılması ve tamamının nama yazılı olması,
4. Nakden ve her türlü muvazaadan ari olarak ödenmiş olan sermayesinin en az 30 Milyon Türk Lirası olması,
5. Ana sözleşmesinin bu Kanun hükümlerine uygun olması,
6. Yönetim kurulu üyelerinin bu Kanunun kurumsal yönetim hükümlerinde belirtilen nitelikleri ve planlanan faaliyetleri gerçekleştirebilecek mesleki tecrübeye haiz olması,
7. Öngörülen faaliyet konularının planlanan mali, yönetim ve organizasyon yapısı ile uyumlu olması,
8. Kurumun etkin denetimini engellemeyecek şeffaf ve açık bir ortaklık yapısı ve organizasyon şemasına sahip olması,
9. Konsolide denetimini engelleyici nitelikte herhangi bir hususun bulunmaması,
10. Öngörülen faaliyet konularına ait iş planlarını, kuruluşun mali yapısı ile ilgili projeksiyonlarını sermaye yeterliliğini de içerek şekilde, ilk üç yıl için bütçe planını ve yapısal örgütlenmesini gösteren bir faaliyet programını iç kontrol, risk yönetimi ve iç denetim sistemi de dâhil olmak üzere ibraz etmesi şarttır.

BDDK’dan alınacak olan faaliyet izni için şu şartların yerine getirilmesi gerekir:

1. Sermayesinin nakit olarak ödenmiş ve planlanan faaliyetleri gerçekleştirebilecek düzeyde olması,
2. Kurucuları tarafından 30 Milyon Türk Lirası tutarındaki en az sermayenin yüzde onu tutarındaki sisteme giriş payının, en az dörtte birinin Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu hesabına yatırıldığına dair belgenin ibraz edilmesi,
3. Faaliyetlerinin kurumsal yönetim hükümlerine uygunluğunu sağlaması ve yeterli personel ve teknik donanıma sahip olması,
4. Yöneticilerinin, kurumsal yönetim hükümlerinde belirtilen niteliklere haiz olması,
5. Kurulca faaliyet konularını yürütebilecek yeterliliğe sahip olunduğu kanaatine varılması.

Yabancı bir bankanın Türkiye’de şube açabilmesi için aşağıdaki koşullara uyması gerekir.

1. Merkezinin bulunduğu ülkede esas faaliyetlerinden dolayı yasaklanmamış olması,
2. Merkezinin bulunduğu ülkenin yetkili denetim kurumunca Türkiye’de faaliyet göstermesine ilişkin olumsuz görüşünün bulunmaması,
3. Ödenmiş sermayesinin Türkiye’ye tahsis edilen kısmının en az 30 milyon Türk Lirası olması,
4. Müdürler kurulu üyelerinin, kurumsal yönetim hükümlerinde belirtilen şartları ve planlanan faaliyetleri gerçekleştirebilecek mesleki tecrübeye sahip olmaları,
5. İzin kapsamındaki faaliyet konularına ait iş planlarını, ilk üç yıl için bütçe planını ve yapısal örgütlemesini gösteren bir faaliyet programını ibraz etmesi,
6. Dahil olduğu grubun ortaklık yapısının şeffaf ve açık olması.

Bankalar tüzel kişiliği olan, genellikle çok sayıda şubesi bulunan, binlerce kişinin çalıştığı, milyonlarca kişinin faaliyette bulunduğu işletmelerdir. Bu nedenle bankaların organizasyon yapısı ve birimler arasındaki koordinasyon çok önemlidir. Bu yapı teknik donanımla ve fiziki altyapı ile desteklenmek zorundadır. Ayrıca genel olarak toplumun parası ile çalıştığı için güven çok önemlidir. Açıklık, şeffaflık, dürüstlük ilkeleri ve denetim bankacılık sektörünün vazgeçilmez unsurlarıdır. Bankacılık Kanunu’nda bankalara ilişkin organizasyon yapısının temel taşları da belirlenmiştir. Buna göre bankalarda yer alan organlar ve birimler; a. Genel Kurul,

1. Yönetim Kurulu,
2. Kredi Komitesi,
3. Genel Müdür ve Yardımcıları,
4. Denetçiler ve Banka Müfettişleridir.

Bankaların Denetimi

Bankaların denetimi sadece mali tabloların denetimi şeklinde olmayıp, hem kaynakların yerinde kullanılıp kullanılmamasıyla ilgili faaliyet denetimini, hem de mevzuat açısından sıkı kontrol ve denetime tabi olduğu için uygunluk denetimini kapsamaktadır. Bu kapsamda bankaların denetimini, bankalarda yürütülen işlemlerin banka hedeflerine, ilkelerine ve mevzuatına uygunluğunun belirlenmesi ve bankaların finansal raporlarının bu işletmelerin finansal durumu ile faaliyet sonuçlarını doğru olarak yansıtıp yansıtmadığının ve genel kabul görmüş muhasebe ilkelerine uygunluğunun incelenip, inceleme sonucunun bir raporla ilgililere iletilmesi süreci olarak tanımlamak mümkündür. Bankalarda çeşitli kişi, organ ve kurumlarca yürütülen denetim faaliyetleri “iç denetim” ve “dış denetim” olarak iki grupta ele alınmaktadır.

İç denetim, banka faaliyetlerinin verimliliğini ve etkinliğini sağlamayı amaçlayan, yürürlükteki yasalara ve düzenlemelere uygunluğunu kontrol eden denetim türüdür. İç kontrol sistemi; bankanın tüm faaliyetlerinin, belirlenen politika, yöntem, uygulama talimatları ve limitlere uygun olarak, yönetim kademelerince yürütülmesini sağlamak amacıyla, iç kontrol elemanları tarafından yerine getirilen, bir sistem içinde izlemeyi, bağımsız değerlendirmeyi, yönetim kademelerine eş zamanlı rapor etmeyi içeren finansal, operasyonel ve diğer kontrol sistemlerinin bütünü olarak tanımlanmaktadır. Teftiş sistemi ise, banka müfettişleri tarafından, bankanın günlük faaliyetlerinden bağımsız, yönetimin ihtiyaçları ve bankanın yapısına göre finansal faaliyet ve uygunluk denetimleri şeklinde yürütülür.

Dış denetim; banka dışındaki kişi, kurum ve kuruluşların, bankaların mali durumunun ve faaliyet sonuçlarının, bankaların finansal raporlarında doğru olarak yansıtılıp, yansıtılmadığının ve söz konusu finansal raporların genel kabul görmüş muhasebe ilkelerine uygun olup olmadığının incelenerek, sonucun bir raporla açıklanması işlemidir.

Bankalarda dış denetim faaliyetleri, aşağıdaki kişi ve kuruluşlar tarafından yürütülür.

• Bağımsız Denetim Kuruluşları
• Bankalar Yeminli Murakıpları ve Yardımcıları
• BDDK Uzmanları ve Yardımcıları
• Hesap Uzmanları ve Maliye Müfettişleri
• Sermaye Piyasası Kurulu
• Merkez Bankası
• Yüksek Denetleme Kurulu
• Bankalar Birliği
• Ticaret Bakanlığı Müfettişleri

Özellikle bağımsız denetim, banka mali tablolarının gerçek durumu yansıtıp, yansıtmadığı hususunda bir görüş açıklanmasına yönelik bir faaliyetler bütünüdür.

Bankalarda Muhasebe Sistemi

Bankalardaki işlemler, kendine has bazı özellikler taşıdığından muhasebe uygulamalarını etkilemektedir. Şubelerdeki işlemler genel müdürlük tarafından konsolide edilir. Ayrıca yabancı paralı işlemler ülkemizde Türk Lirası karşılıkları ile muhasebeye yansıtılır. Bankalar ise yabancı paralı işlemleri hem sabit ve hem de cari kur üzerinden muhasebeleştirir. Diğer yandan bankalarda varlık ve kaynaklarda değişme yaratmayan işlemlerin ve bunların yarattığı yükümlülüklerin çok sık rastlanan bir durum olması sebebiyle banka kayıtlarında nazım hesaplar yaygın olarak kullanılır.

BDDK tarafından bankalarda uygulanacak muhasebe sistemine yönelik yayımlanan yönetmeliğin amaçları;

• Bankaların hesap ve kayıt düzeninde şeffaflık ve tek düzeninin sağlanması,
• İşlemlerinin kayıt dışında kalmasının önlenmesi,
• Faaliyetlerinin gerçek mahiyetlerine uygun olarak sağlıklı ve güvenilir bir biçimde muhasebeleştirilmesi,
• Konsolide ve konsolide olmayan bazda mali durumları, mali performansları ile yönetimin etkinliği hakkında bilgileri içeren mali tabloların zamanında ve doğru bir şekilde hazırlanması, raporlanması ve yayımlanmasına ilişkin esas, usul ve ilkelerin belirlenmesidir.

Muhasebe ilkelerinden;

Süreklilik , bankaların faaliyetlerinin herhangi bir zaman sınırlamasına tabi olmaksızın sürdürüleceği ve faaliyetlerin sona erdirilmesi veya ölçeğin sınırlandırılması eğilimi ya da gereksiniminin bulunmadığını ifade eder.

Dönemsellik ve tahakkuk esası, süreklilik varsayımı altında sınırsız kabul edilen banka faaliyet ömrünün, belirli dönemlere bölünmesi ve her dönemin faaliyet sonuçlarının diğer dönemlerden bağımsız olarak saptanması gereğini ifade eder.

Tutarlılık, muhasebe uygulamaları için seçilen muhasebe politikalarının, mali durumun, faaliyet sonuçlarının ve bunlara ilişkin yorumların karşılaştırılabilirliğinin sağlanması bakımından, birbirini izleyen dönemlerde değiştirilmeden uygulanması gereğini ifade etmektedir.

Sosyal sorumluluk, muhasebe uygulamalarının yürütülmesinde ve mali tabloların düzenlenmesi ile sunulmasında, kamuyu aydınlatma anlamında tüm toplumun çıkarlarının gözetilmesi ve muhasebenin işlevini yerine getirmesi konusunda yöneticilerin görevlerini dürüst, adil ve tarafsız olarak yapmaları gereğini ifade eder.

Kişilik, bankanın ortaklarından, yöneticilerinden, personelinden ve diğer ilgililerden ayrı bir kişiliğe sahip olduğunu ve muhasebe işlemlerinin sadece bu kişilik adına yürütülmesi gerektiğini ifade eder.

Parayla ölçme, p arayla ölçülebilen iktisadi olay ve işlemlerin muhasebeye ortak bir para ölçüsü ile yansıtılması gerektiğini ifade eder.

Maliyet esası, bankanın sahip olduğu nakit ve alacaklar dışındaki bir varlığı, bir bedel karşılığında elde edildiğinde, bu varlık kayıtlara maliyet değeri üzerinden kaydedilmesi gereğini ifade eder.

Tarafsızlık ve güvenilir belge, muhasebe kayıtlarının, gerçek durumu yansıtan ve usulüne uygun olarak düzenlenmiş güvenilir belgelere dayandırılmasını ve muhasebe kayıtlarına esas alınacak yöntemlerin seçilmesinde yansız ve önyargısız davranılmasını ifade eder.

İhtiyatlılık, karar alma ve uygulamada, belirsizlik ortamında öngörüde bulunmak için gereken düzeyde temkinli ve tedbirli olmayı ifade eder.

Özün önceliği, işlemlerin ve iktisadi olayların muhasebeleştirilmesi ile buna ilişkin değerlendirmelerin yapılmasında, yalnızca hukuki biçimi değil, öncelikle ekonomik değer anlamında gerçek içeriğin esas alınması gereğini ifade eder.

Bankalar tarafından düzenlenen temel mali tablolar bilanço ve gelir tablosudur. Bilanço, bankanın belirli bir tarihteki iktisadi ve mali durumunu yansıtan; bankanın varlıkları ile bu varlıkların sağlandığı kaynakları (borçlarını ve özkaynaklarını) gerçeğe uygun ve doğru bir biçimde gösteren mali tablodur. Gelir Tablosu ise bankanın belirli bir hesap dönemine ait gelir ve karları ile katlandığı tüm gider ve zararların sınıflandırılmış olarak gösterildiği ve dönem faaliyet sonuçlarını kar veya zarar olarak özetleyen mali tablodur.

Mali tabloların düzenlenmesinde, anlaşılabilirlik, ihtiyaca uygunluk ve önemlilik, güvenilirlik, karşılaştırılabilirlik gibi temel mali tablo ilkelerinin dikkate alınması gerekir.

Bankaların muhasebe organizasyonunda genel müdürlük muhasebe birimi, üst yönetime sunulan raporların yanı sıra, aşağıda belirtilen görevleri yerine getirir.

• Bankanın kuruşunda, Kanun’da belirlenen sürece göre ilgili kayıtları tutmak ve belgeleri hazırlamak,
• Şube muhasebesi birimlerini kurmak ve faaliyetlerini sürdürmesine yardımcı olmak,
• Mevzuat değişikliklerini izlemek, zamanında uygulamak ve bu konuda şubelere talimatlar vermek,
• Şubelerden gelen aylık vaziyet cetvellerini inceleyip, mevzuata ve banka prensiplerine uygun hale getirmek,
• Yıllık bilançoyu hazırlamak, geçmiş yıl faaliyetleri ile yeni faaliyet dönemi sonuçlarını karşılaştırmak,
• Yasal takibe alınan hesaplarla ilgili, gerekli karşılıkları ayırmak ve şubelere konu ile ilgili bilgi vermek,
• Kanuni defterleri ve belgeleri tasdik ettirmek ve tutmak,
• Gayrimenkulleri idare etmek, elden çıkarılması gerekenlerin satışlarına ait teklifleri ilgililere sunmak,
• Varsa, iştiraklerinden doğan kar ve zararları takip edip, gerekli tahsilatları yapmak,
• Varsa, karın dağıtılmasını sağlamak,
• Tahakkuk edecek vergileri hesaplayıp, ödemek.

Bankalarla ilgili diğer bir husus muhasebe kayıtlarının tutulduğu defterler ile kayıtlara kaynak oluşturan bilgi ve belgelerdir. Bankalarda kullanılan ticari defterler; yasal defterler ve yardımcı defterler olmak üzere iki ana grupta toplanmaktadır. Yasal Defterler, yevmiye defteri, büyük defter, envanter defteri, gider vergisi defteri, damga vergisi defteri, karar defteri ve ortaklık pay defterinden oluşmaktadır. Yardımcı Defterler ise muhasebede kullanılan alt hesaplar için gerekli olan defterlerdir. Fişler ve Belgeler, banka işlemlerinin muhasebeleştirilmesinde kullanılmaktadır.

BDDK tarafından yayımlanan Tekdüzen Hesap Planı ve İzahnamesi Hakkında Tebliği’nde Türkiye’de faaliyette bulunan tüm bankaların tebliğ hükümlerine tabi oldukları ve bu plana uyması zorunluluğu getirilmiştir. Tekdüzen hesap planı, bankalar için ortak bir kavram birliği sağlamakta, aynı tür işlemlerin tüm bankalarda aynı hesaplarda muhasebeleştirmesini zorunlu kılarak, farklı sonuçlar çıkarılmasını önlemektedir. Tüm bankalar aynı formatta mali tablo hazırlayabilecek ve bu durum performans ölçmek, karşılaştırmak yapmak ve denetim için ilgili taraflara büyük kolaylıklar sağlamaktadır.

TDHP’nda yüzlük kodlama sistemi benimsenmiş ve ana hesaplar 010-999 arasında kodlanmıştır. Ancak hesap planı alt hesapları da belirli bir noktaya kadar kodlamıştır. İlk üç sayıdan sonra gelen sayılar alt hesap kodlarını yani yardımcı hesapları temsil etmektedir. Hesaplar ana gruplar itibariyle aşağıdaki gibi sınıflandırılmıştır.

0.DÖNEN DEĞERLER

1.KREDİLER

2.YATIRIM AMAÇLI DEĞERLER VE DİĞER AKTİFLER

3.MEVDUAT VE DİĞER YABANCI KAYNAKLAR

4.ÖZKAYNAKLAR

5.FAİZ GELİRLERİ

6.FAİZ GİDERLERİ

7.FAİZ DIŞI GELİRLER

8.FAİZ DIŞI GİDERLER

9.NAZIM HESAPLAR