Bilimsel Araştırma Yöntemleri Dersi 5. Ünite Özet

Nicel Veri Toplama Yöntem ve Araçları

Nicel araştırmalara uygun olarak desenlenen araştırmalarda sıklıkla kullanılan veri toplama yöntem ve araçları anket ve ölçeklerdir.

Anket: Belli bir amaç ve plana göre düzenlenmiş soru listesidir. Başarılı bir anket hazırlayabilmek için belirli bir sürecin izlenmesi gerekmektedir. Bu sürecin aşamalar;

• problemin ifade edilmesi
• katılımcıların seçilmesi
• soru formunun düzenlemesi
• soru formunun geçerliğinin sorgulanması
• anket kapak sayfasının hazırlanması
• anket uygulama
• anket izleme çalışmalarıdır.

Öncelikle anketin amacı belirlenmeli, elde edilecek bilgiler ortaya konulmalı ve anketi kimlerin yapacağı tespit edilmelidir. Daha sonra anket soruları hazırlanarak katılımcılara dağıtılmalıdır. Uygulanacak anketin sorularının geçerliliği sınanmalıdır.

Anketin elden bırakıp alma, postayla, telefonla, e-posta ve internet anket olmak üzere türleri bulunmaktadır. İnternet bağlantısına sahip olan bireylerin sayısının giderek artması nedeniyle sıklıkla kullanılan anket türlerinden birisi de eposta anketleridir. E-posta anketlerinin sağladığı yararlar;

• Zamandan tasarruf sağlaması
• Düşük maliyetli olması
• Yanıtlayıcıya internete bağlanabildiği her an ankete yanıt verme kolaylığı sağlaması
• Anket formu elimize geçmedi gibi bahanelerin ortadan kalkması
• E-posta sahibi olanların sıklıkla e-postalarını kontrol etmesi nedeniyle anketi gözden kaçırma olasılığının azalması
• Sanal ortamın getirdiği rahatlıkla nesnelliğin artması
• Giden ve gelen e-postalar kaydedilebileceği için anketin ulaştığı toplam katılımcı sayısında hata yapma olasılığının azalması

E-posta anketlerinden kişiye özel olmamaları nedeniyle ayrılan ve kullanımı giderek yaygınlaşan bir başka anket türü de internet anketleridir. İnternet anketlerinin yarar ve sınırlılıkları e-posta yöntemine benzemektedir.

Anket iyi okunabilir, anlaşılır ve gerekli açıklamaları içermeli, kendi içinde bölümlere ayrılmalı, her bir bölüm içerdiği sorularla bağlantılı olarak adlandırılmalıdır. Oluşturulan bölümler araştırmacının amacına bağlı olarak belli bir mantık sırasında olmalıdır. Anketin ilk soruları yanıtlayıcının anlayabileceği, hoşlanacağı türden sorular olmalıdır.

Anket geniş coğrafi bölgelere dağılmış çok sayıda bireye uygulanabildiği için evreni temsil etme gücüne sahip geniş bir örneklem üzerinde çalışma olanağı sağlar. Anketler araştırmacıya maliyet, zaman ve enerji tasarrufu sağlamasının yanı sıra yanıtlayıcıların araştırmacılarla yüz yüze olmaması, derinlemesine bilgi sağlayamaması ve geri dönüş oranlarının düşük olması gibi bir takım sınırlılıkları da içinde barındırmaktadırlar.

Ölçek: Bir ölçme kümesinin sahip olduğu matematiksel özelliklerdir. Bilimsel araştırmalarda veri analizi sürecinde uygulanacak istatistiksel tekniği seçebilmek için araştırma konusu ile ilgili değişkenlere ilişkin ölçümlerin yer aldığı ölçek türünün bilinmesi gerekmektedir. Bu ölçüm düzeyleri en az bilgi vericiden en çok bilgi vericiye doğru aşağıdaki ölçekler aracılığıyla elde edilmektedir.

• Sınıflama ölçekleri
• Sıralama ölçekleri
• Eşit aralıklı ölçekler
• Oranlı ölçekler

Sınıflama ölçekleri: Nesneler arasındaki farklılık ve benzerliklerinin basit bir biçimde saptanması işlemi sınıflamadır. Sınıflama ölçeklerinde ölçülen özellikleri bakımından eşya, olay ve insanların adlandırılması söz konusudur. Sınıflama ölçeğine;

• illerin plaka numaraları,
• basketbolcuların forma numaraları,
• sınıfların A, B, C gibi şubelere ayrılması
• eğitim fakültesindeki öğretmen yetiştiren programlar

örnek olarak verilebilir.

Sınıflamada kullanılan sayılar (1,2,3) miktar belirtmezler, birer koddurlar. Bu ölçeklerde nesnelere verilen sayıların işlevi sınıf, tip ya da tür belirtmek olduğundan bu sayılarla matematiksel işlem yapılmaz, ancak o sınıfa giren birimlerin sayıları (frekansları), yüzdeleri ve modları belirlenebilir. Frekans; her birimden kaç tane olduğunu gösteren sayıdır. Bir başka deyişle bir verinin tekrar sayısıdır. Mod; bir seride en çok gözlenen değerdir.

Sıralama ölçekleri: Belli bir özelliğe sahip oluş dereceleri bakımından nesneler sıraya konabilir ve 1,2,3 gibi sıra sayılarıyla gösterilebilir. Sıralama ölçekleri belli bir özelliğe sahip oluş miktarı bakımından nesneleri sıraya koymakla elde edilirler. Sıralama en azdan en çoğa, ya da en çoktan en aza doğru yapılabilir. Sıralama ölçeklerinin geçişlik ve asimetriklik olmak üzere iki özelliği vardır. Bu tür ölçeklerden elde edilen veriler üzerinde frekans, yüzde ve modun yanı sıra medyan (ortanca) bulunabilir. Medyan; terimleri küçükten büyüğe doğru sıralanmış bir dizide tam ortaya düşen ve seriyi iki eşit kısıma bölen değerdir. Dizide yer alan birim sayısı tek ise tam ortadaki terimin değeri, çift ise en ortadaki iki terimin ortalaması medyandır.

Eşit aralıklı ölçek: Eşit aralıklı ölçek ya iki noktası belirlenip bu iki nokta arası eşit aralıklara bölünerek ya da bir noktası belirlenip bu noktadan itibaren tanımlanmış bir birimle bölümlenerek elde edilir. Bu ölçeğe ilişkin değişkenlerin aldığı değerler miktar belirtir. Bu ölçekle elde edilen ölçme sonuçları üzerinde sınıflama ve sıralama ölçeklerinden elde edilen ölçümler üzerinde yapılanlara ek olarak, aritmetik ortalama ( –x), standart sapma (ss) ve korelasyon katsayısı (r) hesaplanabilir. Aritmetik ortalama, toplam puanların birim sayısına bölünmesi ile elde edilen değerdir. Standart sapma (Kareli Ortalama Sapma), değişkenlerin aritmetik ortalamadan sapmalarının kareli ortalamasıdır. Standart sapmanın karesine varyans adı verilmektedir. Korelasyon katsayısı, bağımsız değişkenler arasındaki ilişkinin yönü ve büyüklüğünü belirten katsayıdır. Bu katsayı, -1 ile +1 arasında bir değer alır. Pozitif değerler doğrusal yönlü ilişkiyi; negatif değerler ise ters yönlü bir ilişkiyi belirtir. Korelasyon katsayısı 0 ise değişkenler arasında ilişki yoktur.

Oranlı ölçekler: Ölçülen özellik hakkında en çok bilgi veren ölçek türüdür. Ölçme sonuçlarını ifade eden sayıların birbirine oranı anlamlı ise ölçek oranlıdır. Bu tür ölçeklerde yer alan birim, ölçeğin her bölgesinde eşittir. Oranlı ölçeklerde başlangıç noktası gerçek bir sıfır (0) noktasıdır ve ölçülen özelliğin hiç olmadığını göstermektedir. Metre, cetvel, terazi, kantar bu tür ölçeklere örnek olarak verilebilir. Sosyal bilim araştırmalarında yapılan ölçümlerin büyük çoğunluğunda, araştırma verilerini toplamak amacıyla ölçme araçları kullanılmaktadır. Kullanılan ölçme aracı çeşitleri, başarı testleri, yetenek testleri, ilgi envanterleri, kişilik envanterleri ve tutum ölçekleridir.

Başarı testleri: Başarı testleri bireylerin bir alandaki öğrenme düzeylerini ölçmeyi hedeflemektedir. Sosyal bilim araştırmalarında başarı testleri, öğretimde önemli bir değişkenin etkililiğini belirlemede kullanılmaktadır.

Yetenek Testleri: Yetenek Testleri, bireylerin bir alandaki potansiyellerini ölçmeyi hedeflemektedir. Bireylerin ilgili olan durumda gelecekte nasıl bir performans sergileyeceklerini önceden belirlemek için kullanılmaktadırlar.

İlgi Envanterleri: Bireylerin yapmaktan hoşlandıkları ya da hoşlanmadıklarını belirlemenin yanı sıra, çok sayıda seçenek arasından öncelikle tercih ettikleri etkinlikleri belirlemek amacıyla da kullanılmaktadır.

Kişilik Envanterleri: Genellikle bireylerin kişilik özellikleri ve uyum düzeyleri hakkında bilgi toplamaya, psikolojik ihtiyaç ve değerlerini ortaya çıkarmaya yarayan ölçme araçlarıdır. Sıklıkla kullanılanları Minnesota Çok Yönlü Kişilik Envanteri, Hacettepe Kişilik Envanterleridir.

Tutum Ölçekleri: Tutum, bireylerin belirli bir sosyal obje konusunda bireylerde var olan, bilişsel, duyuşsal, davranışsal yanlar taşıyan gizli eğilimlerdir. Tutumlar doğrudan ölçülemez ancak dolaylı davranış yoluyla ölçülebilirler. Tutum ölçekleri, bireye atfedilen ve bireyin psikolojik bir obje ile ilgili düşünce, duygu ve davranışlarını düzenli bir biçimde oluşturan eğilim olarak tanımlanan tutumları ölçmeye yarayan araçlardır.

Thurstone ayırma ölçeği, bireylerin skala üzerindeki yerlerini belirleyen ölçektir. Soruların cevap puanları eşit aralıklı ve ağırlıklıdır. Bu ölçekle araştırmacı 7 farklı yargı geliştirir. Bu yargıların ağırlıklı puanları 0-11 arasında eşit olarak değişecek biçimde sıralanır.

Likert ölçeği, bireylerin bir konudaki davranış puanlarını belirlemeyi sağlayan bir ölçektir. k sayıda sorunun her biri için farklı sayıda seçenekler belirlenir. Seçenekler sıralı biçimde ardışık olarak dizilirler. Seçenekler dengeli (-2, 1, 0, +1, +2) biçiminde ya da sıralı sayısal değerlerle puanlandırılır (1, 2, 3, 4, 5).

Nitel Veri Toplama Yöntem ve Araçları

Nitel araştırmalara uygun olarak desenlenen araştırmalarda amaca hizmet eden nitel veri toplama yöntemlerinden sıklıkla kullanılanları gözlem, görüşme ve dokü-man analizidir.

Gözlem: Gözlem herhangi bir ortamda ya da kurumda oluşan davranışı ayrıntılı olarak tanımlamak amacıyla kullanılan bir yöntemdir. Belli bir kimse, yer, olay, nesne ve duruma ilişkin bilgi toplamak için belirli hedeflere yöneltilmiş bir bakıştır. Gözlemin geçekleşeceği ortam ya da çevrenin yapısı doğal-yapay, araştırmanın geçtiği ortama ilişkin araştırmacının aldığı yapısal kararlara bağlı olarak yapılandırılmış-yapılandırılmamış olmak üzere türleri bulunmaktadır.

Nitel araştırmalarda sıklıkla veri toplama tekniği olarak kullanılan gözlem güçlü ve zayıf yönlerini içinde barındırmaktadır. Gözlem yönteminin güçlü yönleri;

• davranışı doğrudan gözleme olanağı sunması, bireylerin derinlemesine irdelenmesi,
• araştırmacı ve katılımcılar arasında yakın bir ilişkinin ortaya çıkması olarak adlandırılabilen sözel olmayan davranışın gözlenmesi,
• çalışılan davranışın doğal çevresi içinde gözlenmesi,
• zamana yayılmış (uzun süreli) analiz olanağı sunmasıdır.

Gözlem yönteminin zayıf yönleri;

• veriyi etkileyebilecek dış etkenlerin araştırmacıların kontrolünde olmaması,
• elde edilen gözlem verilerini sayısallaştırma güçlüğü,
• örneklemin küçüklüğü,
• araştırmacıların araştırma yapacağı alana giriş güçlüğü,
• araştırmacının araştırma ortamında bulunması ile gizliliğin ortadan kalkması şeklinde belirtilebilir.

Araştırmaya konu olan olguya ilişkin derinlemesine ve ayrrıntılı açıklamalar ve tanımlamalar yapmaya yarayan gözlem yönteminde gözlem formları kullanılmaktadır. Gözlem formu hazrrlanırken şunlara dikkat edilmelidir;

• Gözlenecek olgunun çok yönlü olarak gözlenmesine olanak verecek biçimde gözlem boyutlarını belirleme,
• Fiziksel ortamın tanımlanması,
• Ortamın sosyal boyutunun gözlemlenmesi,
• Ortamda oluşan etkinliklerin gözlenmesi,
• Ortamda oluşan dilin gözlenmesidir.

Görüşme: Görüşme, iki kişi arasında biri diğerinden bilgi almak amacıyla gerçekleşen amaçlı bir sohbet, katılımcılara belirlenen soruların sözel olarak yöneltilmesi ve katılımcıların da yanıtlarını sözel olarak ifade etmesidir. Yapılandırılmış, yarı yapılandırılmış ve yapılandırılmamış olmak üzere görüşmenin üç türü bulunmaktadır.

Yapılandırılmış görüşme , önceden belirlenmiş bir dizi soru ve yanıtı içeren görüşme türüdür. Amacı görüşülen bireylerin verdikleri bilgiler arasındaki paralelliği ve farklılığı saptamak ve karşılaştırma yapmaktır. Araştrmacı, araştırmaya katılan her bir kişiye aynı soruları aynı biçimde ve aynı sözcüklerle sormaktadır.

Yarı yapılandırılmış görüşme tekniğine göre biraz daha esnek olan bu teknikte, araştırmacı önceden sormayı planladığı soruları içeren görüşme formunu hazırlar (Smith, 2003). Buna karşın araştırmacı görüşmenin akışına bağlı olarak değişik yan ya da alt sorularla görüşmenin akışını etkileyebilir ve kişinin yanıtlarını açmasını ve detaylandırmasını sağlayabilir.

Yapılandırılmamış görüşme, görüşmeciye geniş bağımsızlık sağlayan, esnek ve doğal bir görüşme türüdür. Önceden belirlenmiş herhangi bir soru ve yanıtlara ilişkin bir beklenti yoktur. Araştırmacı, görüşme yapılan kişinin yanıtlarına bağlı olarak kendini sürekli yeniden yapılandırmak ve her verilen yanıta karşılık yeni soruları o an hazırlamak ve sormak durumundadır.

Görüşme yönteminin güçlü yönleri;

• esneklik,
• yanıt oranı,
• sözel olmayan davranış,
• ortam üzerindeki kontrol,
• soru sırası,
• anlık tepki,
• veri kaynağının teyit edilmesi,
• tamlık ve derinlemesine bilgidir.

Görüşme yönteminin zayıf yönleri;

• maliyet,
• zaman,
• olası yanlılık,
• zaman ayırma güçlüğü,
• gizliliğin ortadan kalkması,
• soru standardının olmayışı ve bireylere ulaşma güçlüğüdür.

Görüşme formu, görüşmecinin uyması gereken önemli kuralları hatırlatıcı, görüfşme sorularını belli bir sırada içeren ve gerektiğinde kayıt işlerini de kolaylaştıracak biçimde hazırlanmış bir listedir. Görüşme formu yaklaşımı hem araştırmacıya hem de görüşmeciye zaman esnekliği sağlar. Görüşmeci görüşülen birey tarafından yanıtlanan soruları tekrar sormayabilir, soruların sırasını değiştirebilir.

Görüşme formunun hazırlanmasında bazı ilkeler dikkate alınmalıdır. Bunlar alternatif sorular ve sondalardır. Alternatif soru, aynı sorunun farklı bir biçimde ifade edilmesidir. Sonda (probe), görüşülen bireyin soruyu daha iyi anlamasına yardımcı olmak ve daha ayrıntılı yanıtlar vermesini sağlayacak ifadelerdir. Görüşmelerde üç tür sonda kullanılır. Bunlar:

1. Ayrıntıya yönelik sondalar,
2. Açıklamaya yönelik sondalar,
3. Aydınlatmaya yönelik sondalardır.

Görüşme formunu hazırlarken dikkat edilecek noktalar aşağıda sıralanmıştır:

1. görüşmeye güven oluşturucu bir giriş hazırlama
2. ilk soruları kolay yanıtlanabilecek sorulardan oluşturma,
3. özelden genele doğru sorular sorma,
4. hassas konularla ilgili soruları sona saklama,
5. bilgi ve beceriye ilişkin soruları deneyimlerle ilişkilendirerek sorma,
6. geçmiş ve gelecek zamanla ilgili sorulardan önce şimdiki zamanla ilgili sorular sorma,
7. kişisel bilgilere ilişkin soruları başta ya da sonda sormadır.

Grup görüşmesi, daha fazla sayıda bireyle bir arada gerçekleştirilen nitel veri toplama yöntemidir. Grup görüşmelerin hazırlanmasında ve yürütülmesinde araştırmacının dikkat etmesi gereken noktalar; sorulabilecek soru sayının bireysel görüşmelerde olduğu kadar fazla olmaması, birbirine benzer özelliklere sahip bireylerin oluşturduğu gruplarda yapılması ve araştırmacının grup yönetim becerilerine sahip olmasıdır. Grup görüşmelerinde sıklıkla odak grup görüşmesi kullanılmaktadır. Odak grup görüşmesi, belirli bir konu çerçevesinde, seçilmiş katılımcılar grubunun ayrıntılı bilgi ve fikirlerini belirlemek amacıyla yapılandırılmış özel bir grup görüşmesi tekniğidir.

Doküman Analizi : Araştırmanın amacına uygun bilgileri içeren yazılı materyallerin incelenmesidir. Doküman analizi beş aşamada gerçekleştirilebilir. Bunlardan ilki, araştırmacının araştırma amacına uygun olarak dokümanlarını nereden ve nasıl ulaşacağını belirlemesiyle ve bu süreçte gerekli izinleri alarak etik davranmasını içeren dokümanlara ulaşma, ikincisi araştırmanın güvenirliğini sağlamak için ulaşılan dokümanların orijinalliğin kontrol edilmesi, üçüncüsü elde edilen dokümanların araştırmacı tarafından özümsenmesi yani dokümanların anlaşılmasıdır. Dördüncü aşama verinin analiz edilmesidir. Son aşama ise verinin kullanılmasıdır.

Doküman analizinin yararları, doğrudan ulaşılamayacak kişi veya kurumlarla ilgili bilgi toplamada katkı sağlaması, araştırmacıyla araştırmaya katılanlar arasında etkileşimin olmaması, uzun süreli analiz olanağı sunması, geniş bir örneklem oluşturulmasına olanak sağlaması, bireye özgü davranış ve duyguların oluştuğu anda birey tarafından özgün bir biçimde kaydedilmesi ve göreceli olsa da düşük maliyetli olmasıdır.

Doküman analizinin sınırlılıkları ise; bazı dokümanların yanlılık taşıması ve ulaşılmalarının güç olması, kullanılabilecek dokümanların belirli bir grubun ya da kurumun niteliğini yansıtabilmesi, araştırmacı olaylara bizzat tanıklık etmediği için dokümanların eksik bilgi taşıyabilmesi, dokümanların (film, video, fotoğraflar hariç) sadece yazıya dökülmüş bilgileri içermesi, her bir dokümanın yazan kişi, grup ya da kurumun amaçları doğrultusunda geliştirilmiş olması ve dokümanda yer alan bilgileri kodlamanın zor olabilmesidir.