Sosyal Bilimlerde Araştırma Yöntemleri Dersi 6. Ünite Özet

Araştırma, betimleme, açıklama, yordama ve denetimle amacıyla incelenmek istenen konu hakkında sistematik olarak verilen toplanması, çözümlenmesi, yorumlanması ve raporlaştırılması sürecidir. Araştırma sürecinde neyin nasıl yapılacağını belirleyebilmek için yöntem adı verilen, araştırmanın tasarım aşaması yapılandırılır. Veri , araştırma yapılacak konuyla ilgili bilinen ya da herhangi bir kaynaktan elde edilen işlenmemiş bilgilerdir. Veri iki gruba ayrılır:

• Olgusal veri ; gerçeklere dayalı, öznel/kişisel yorum içermeyen verilerdir.
• Yargısal veri ; insanların duygu, algı, düşünce, izlenim ya da tutumlarına dayalı olarak gelişen ve değerlendirmeye dayalı olan bilgilerdir.

Nicel Araştırmada Veri Toplama Araçları

Nicel araştırmada en çok kullanılan veri toplama araçları anketler, ölçekler ve testlerdir.

Anketler: Belirli bir konuyla ilgili fikirleri, görüşleri, tercihleri, davranışları, beklentileri ve eğilimleri belirlemek amacıyla seçeneklere dayalı bilgi toplayan araçlardır. Araştırmaya katılan bireylerin kişisel bildirimine dayalı olduğu için çok güvenilir bir ölçme aracı değildir. Ancak verilen yanıt doğru olarak kabul edilir. Bu nedenle anketler bireylerin algılarını ölçmek için tercih edilmektedir. Anket sonuçlarından elde edilecek bilginin araştırılan konuyu ne ölçüde yansıttığı anket sorularına bağlıdır. Anket soruları, yapılandırılmış ve yapılandırılmamış olarak düzenlenip uygulanabilir.

• Yapılandırılmış anket soruları ankette seçenek halinde sunulmuştur ve katılımcı, çoktan seçmeli sorularda olduğu gibi kendisine en uygun seçeneği işaretleyebileceği gibi seçenekler arasında sıralama da yapabilir.
• Yapılandırılmamış anket sorularında ise, bireyler için yanıt seçenekleri verilmemiştir. Bu tür sorular, bireylerin analiz ve sentez düzeyindeki görüşlerini değerlendirmek için kullanılmaktadır.

Genel olarak anket sorularını geliştirme ve uygulama aşamalarında bazı konulara dikkat etmekte yarar bulunmaktadır. Bunları şu şekilde kısaca özetleyebiliriz:

• Anket formundaki sorular ilgi çekici olmalıdır,
• Yanıtlaması kolay sorular olmalıdır,
• Olabildiğince kısa ifadeler kullanılmalıdır,
• Sorular basit ve anlaşılır olmalıdır,
• Maddeler ve sorular numaralandırılmalıdır,
• Sonunda katılımcılara teşekkür edilmelidir.

Ölçekler: Araştırma katılan bireylerin, değer, inanç, eğilim ve tercihlerini saptamaya yönelik araçlardır. Çoğunlukla Likert tipi ölçekler kullanılmaktadır. Likert tipi ölçeklerde genellikle 1-5, 1-7, 1-7 sayıları arasında tek soru sayısına sahip olan ölçekler kullanılmakla birlikte bu ölçekler katılımcıların görüşleri (1) Katılmıyorum ve (5) Katılıyorum seçeneklerinden birini işaretleyerek değerlendirilmektedir. Aralık genişliği az olduğunda verilerin duyarlılığı azalmakta, aralık genişliği arttıkça birbirinden ayrıştırılması güçleşmektedir.

Ölçek geliştirilirken dikkat edilmesi gereken bazı noktalar bulunmaktadır. Bunlar kısaca aşağıda belirtilmiştir:

• Olumlu ve olumsuz ifadeler eşit olarak dağıtılmalıdır,
• Katılımcıların tümünün onaylayacağı ya da onaylamayacağı ifadelerden kaçınılmalıdır,
• Açık ve basit bir dille ifadeler yazılmalıdır,
• Cümlelerde ‘hiçbir zaman, asla, daima, tümü’ gibi kelimeler kullanılmamalıdır,
• Sunulan soru sayısının tek sayı (1,3,5,7..) olmasına dikkat edilmelidir,
• Olumsuz ifadeler kullanılırken, puanlar ters çevrilmelidir.

Testler: Bireylerin; bilişsel, duyuşsal ve davranışsal olarak belli özelliklerini ölçmek için geliştirilen araçlardır. Elde edilen sonuçlar sayesinde, bireyler hakkında çok yönlü bilgiler toplanabilir. Test türlerinden bazıları şunlardır:

• Yetenek Testleri: Bireylerin yaşıyla zihinsel gelişimi arasındaki ilişkiyi inceler.

• Kişilik Testleri: Bireylerin belirli durumlarda nasıl düşündüğünü ya da davrandığını inceler.

• İlgi Testleri: Bireylerin neleri tercih ettiği ve nelerden kaçındığını belirler.

• Başarı Testleri: Bir öğretim sonunda bireylerin öğrenilmesi istenen yeterliklerini belirler.

Başarı testleri, belirli bir öğretim sonunda bireylerin bilgi, beceri ve yeteneklerini ölçen araçlardır. Başarı testlerinin bazı örnekleri aşağıda belirtilmiştir:

1. Doğru-Yanlış testleri : Verilen ifadelerdeki önermelere doğru-yanlış ya da evet-hayır biçiminde yanıt verilen testlerdir.
2. Çoktan seçmeli testler : Bireylerin sorulara yanıt verirken sunulan seçenekler arasından doğrusunu seçtiği testlerdir.
3. Eşleştirmeli testler : Birbirleriyle ilişkili iki ayrı grupta yer alan bilgilerin belirli bir kurala göre eşleştirilmesine dayanan testlerdir.
4. Boşluk doldurmalı testler : Tümcedeki eksiği belirleyerek uygun sözcükle doldurmayı öngören testlerdir.
5. Serbest yanıtlı testler : Yanıtları tümüyle bireylerin oluşturduğu testlerdir.

Başarı testleri geliştirilirken dikkat edilmesi gereken bazı noktalar aşağıda belirtilmiştir:

• Öğretim amaçları temel alınmalıdır,
• İyi bir test planı hazırlanmalıdır,
• Açık ve anlaşılır sorular sorulmalıdır,
• Puanlama anahtarı oluşturulmalıdır,
• Yanıltıcı sorular sormaktan kaçınılmalıdır,
• Testin bütününde, baskı hatası olmaması için önceden kontrol edilmelidir,
• Hazırlanan testin ön denemesinin yapılması ve sorunlu soruları giderilmesi gerçekleştirilmelidir.

Nitel Araştırmada Veri Toplama Araçları

Nitel araştırma, insanların deneyimlerini olduğu gibi tanımlamayı ve açıklamayı amaçlamaktadır. Nitel araştırmalarda en sık kullanılan veri kaynakları görüşme, odak küme görüşmesi, gözlem ve belge incelemesidir.

Görüşme: Araştırmanın amaçlarına uygun bilgi toplamaya çalışan araştırmacıyla görüşülen kişi arasında soru sorma ve yanıtlamaya dayalı etkileşimli bir iletişim sürecidir. Görüşmeci , görüşmeyi yürüten ve soruları yönelten kişidir. Görüşülen ya da katılımcı , görüşme yapılan ve araştırma konusuyla ilgili bilgileri sağlayan kişidir.

Görüşmelerde odaklanılan nokta, öteki insanların öyküleri, izlenimleri, duygu ve düşünceleridir. Görüşme süreci bu nedenle, zahmetli bir süreçtir. Ulaşılması zor katılımcılar, görüşmeci seçimi ve yeterlikleri, soruların hazırlanması, konuşmaların yazılı metne dönüştürülmesi ve çözümlenmesi hem deneyim hem de yoğun çaba gerektirmektedir.

Görüşmecinin dikkat etmesi konulardan bazıları aşağıda sıralanmıştır:

• Sabırlı, doğal ve nesnel olmalıdır,
• Katılımcıya güven vermelidir,
• Farklı bakış açılarına saygı duymalıdır,
• Katılımcıyı sorgulamadan ve yargılamadan kaçınmalıdır,
• Görüşmenin gizlilik kurallarına bağlı kalmalıdır,
• Katılımcıyı yanıtlamaya teşvik etmelidir.

Gözlem aracının üstünlüklerinden bazıları şöyledir:

• Katılımcının daha derinlemesine yanıtlar vermesi için ek sorular sorulmasına olanak sağlar.
• Katılımcının verdiği yanıtlar doğrultusunda beklenilmeyen konulara değinme esnekliği sağlar.
• Katılımcı görece başkalarından etkilenmeden kolayca yanıt verebilir.

Öte yandan, bu aracın bazı sınırlılıkları şöyledir:

• Görüşme süreci pahalı olabilir. Görüşme için hazırlanacak mekan ve görüşmede kullanılacak teknik donanımın maliyetini fazla olabilir, • Görüşme süreci oldukça uzun bir zaman alabilir,
• Görüşmecinin kendisinden kaynaklanan hatalar olabilir; katılımcı, görüşmecinin bazı özelliklerinden olumsuz yönde etkilenebilir.

En sık kullanılan görüşme türleri şunlardır;

• Yapılandırılmamış görüşme
• Yarı yapılandırılmış görüşme
• Yapılandırılmış görüşme

1. Yapılandırılmamış Görüşme: Soruların önceden belirlenmediği bir görüşme türüdür. Görüşme araştırmacı ve katılımcı arasında sohbet tarzında gerçekleştirilir. Araştırmacının amacı, görüşme sürecinde katılımcının bakış açısından katılımcının sosyal gerçekliğini daha iyi anlayabilmektir. Bu nedenle, görüşmecinin yetkin ve deneyimli olması önerilmektedir.
2. Yarı-yapılandırılmış Görüşme: Bu görüşme türünde görüşme öncesinde araştırmacıya yön verecek görüşme soruları hazırlanır. Görüşme sırasında araştırmacı ayrıntılı bilgi elde etmek amacıyla ek sorular sorabilir. Bu şekilde elde edilen verilen daha sistematiktir ve verilerin düzenlenmesi ve çözümlenmesi daha kolaydır.
3. Yapılandırılmış Görüşme: Her katılımcıya önceden hazırlanmış soruların, aynı biçimde ve aynı sırada sorulduğu bir görüşme türüdür. Görüşme formunda hazırlanan sorular açık uçlu sorulardan oluşmaktadır.

Görüşme sürecinde , araştırmanın amacına ve katılımcıların özelliklerine göre en uygun görüşme türüne karar verdikten sonra, bazı aşamalar izlenir:

• Soruların hazırlanması,
• Ön denemenin uygulanması,
• Görüşmenin gerçekleştirilmesi,
• Ses kayıtlarının deşifre edilmesi,
• Verilerin çözümlenmesi, doğrulanması ve raporlaştırılması.

Görüşme sürecinde dikkat edilmesi konulardan bazıları şunlardır:

• Görüşmenin ön denemesinin uygulanması,
• Hazırlanan soruların görüşme öncesi incelenmesi,
• Katılımcının neden seçildiğinin belirtilmesi,
• Araştırma sonuçlarının paylaşılacağının belirtilmesi,
• Etik kurallara uygun bir rapor hazırlanması.

Odak küme görüşmeleri: Küçük katılımcı gruplarıyla yönlendirici bir kişi rehberliğinde yürütülen ve katılımcıların tümünü ilgilendiren bir konuda, onların görüşlerini belirlemeyi amaçlayan görüşmelerdir. Bir araştırmada, en az üç odak küme oluşturulması, her grupta en az 6, en çok 12 katılımcının yer alması önerilmektedir. Odak küme görüşmelerinin en önemli üstünlüğü, grup dinamiği sayesinde yanıtların daha zengin olmasıdır. Ayrıca, daha çok katılımcıdan kısa sürede veri elde ederek zaman ve maliyet tasarrufu yapılmaktadır. Diğer yandan, soru sayısının bireysel görüşmeye göre daha az olması nedeniyle daha sınılır bilgi toplanmaktadır.

Odak küme görüşmelerinin daha etkili ve verimli olması için dikkat edilmesi gereken bazı hususlar şunlardır:

• Katılımcıları karşılayarak onları toplantı odasına yerleştirmek ve varsa önceden hazırlanmış isim kartlarıyla herkesi tanıtmak,
• Görüşme esnasında, ses ve görüntü kayıtlarının çalıştığından emin olunması,
• Anlaşılmayan konularda açıklama yapılması,
• Yanıtlarla ilgili yeteri kadar not almak,
• Görüşme sonunda konuyla ilgili görüşler bildirildiyse, bunların notlarını almak.

Gözlem: Önceleri sadece antropoloji alanında kullanılan ama son yıllarda pazarlama, reklamcılık, sosyoloji, psikoloji, eğitim gibi sosyal alanlarda da kullanılan bir veri toplama aracı olan bireylerin, nesnelerin ve olayların sistematik bir biçimde izlenerek betimlenmesidir. Sosyal bilimlerde kullanılan gözlem türleri iki başlık altında incelenebilir.

1. Katılımcı Gözlem: Bu yaklaşımda araştırmacı, incelemek istediği topluluğun etkin bir üyesi olarak gruba katılarak gözlemini gerçekleştirir. Tam katılımcı rolünde, gözlemci incelemek istediği topluluğun doğal bir üyesi olarak görev aldığı için bireylerin davranışlarını doğrudan gözlemler. Gözlemci olarak katılımcı rolünde ise, gözlemci incelenen topluluğun doğal bir üyesidir ancak rolü tüm üyeler tarafından bilinmektedir.
2. Doğrudan Gözlem: Araştırmacı topluluğun sosyal ortamında katılımcı değildir, rolü sadece izlemek ve kaydetmektir. Tam gözlemci rolünde, toplulukta yer alan bireylerle etkileşim içinde değildir, sadece dışarıdan gözlemleyendir. Katılımcı olarak gözlemci rolünde, gözlemcinin incelenen ortam üzerinde olabildiğince az katılımı bulunmaktadır.

Belge incelemesi: Araştırılması istenen konu hakkında bilgi içeren yazılı, görsel ya da işitsel materyallerin çözümlenmesidir. Tek başına ya da diğer veri toplama araçlarına destek olarak kullanılabilir. Nitel araştırmalarda belgeler incelenirken arşiv verilerinden ve araştırmacı tarafından kaydedilen veriler araştırmada doküman olarak kullanılabilir. Belge incelemesi, birbirini takip eden bazı aşamalardan oluşmaktadır. Bunlar;

• Belgelere ulaşma,
• Belgelerin özgünlüğünün kontrol edilmesi ve kullanım izinlerinin alınması,
• Belgelerin anlaşılması ve çözümlenmesi,
• Veriyi kullanma.

Ölçme Araçlarının Özellikleri

Bu başlık altında ölçme araçlarının özelliklerinden olan Güvenirlik ve Geçerlilik başlıkları incelenecektir.

Güvenirlik, bir ölçme aracının ilgili özelliğin gerçek büyüklüğüne yakın ölçme yapabilme (hatasız ölçme) gücüdür. Güvenirlik, bir ölçe aracının farklı ölçüm sonuçları arasındaki tutarlılık düzeyidir.

1. Test-yeniden test güvenirliği , bir testin ya da ölçeğin aynı grup üzerinde farklı zamanlarda iki kez uygulanması ve bu iki uygulamada elde edilen puanlar arasındaki korelasyon katsayısının, testin güvenirlik düzeyi olarak kabul edilmesidir (Şekil 6.1, syf. 154).
2. Paralel formlar güvenirliğinde , aynı soruları içeren ama soruların ve yanıtların sırası farklı olan birbirine eşdeğer iki ayrı test formunun geliştirilmesi ve bu iki test grubundan alınan puanlar arasındaki korelasyon katsayısı testin güvenirliği olarak kabul edilir (Şekil 6.2, syf. 154).
3. Bölümmüş yarılar güvenirliğinde , test maddeleri görünüşte eşdeğer tesadüfi olarak iki yarıya ayrılır. Bu iki ayrı gruptan elde edilen yanıtlar arasındaki korelasyon katsayısı, testin güvenirlik katsayısı olarak kabul edilir. (Şekilde 6.3, syf. 154)
4. Puanlayıcı güvenirliği , yanıtın belli bir puan aralığında değerlendirilebildiği ve verilen puanın değerlendirmeyi yapan kişilere göre değiştiği durumlarda kullanılmaktadır. İki ya da daha çok puanlayıcının, farklı bireylere, durumlara ya da nesnelere ilişkin yaptıkları puanlamalar arasındaki tutarlık derecesidir. (Şekild 6.4, syf. 155).
5. Kuder-richardson güvenirliği , yanıtın doğru ya da yanlış olarak kabul edildiği test türleri için uygundur. Kuder-Richardson 20 ya da 21 formüllerinden biri kullanılarak güvenirlik katsayısı hesaplanmaktadır. Formül, özellikle doğru-yanlış, boşluk doldurmalı, eşlemeli ve çoktan seçmeli nesnel yanıtlı testler için kullanılmaktadır.
6. Cronbach alfa güvenirliği , verilen yanıtların doğru ya da yanlış olarak değerlendirilmediği,

1-3, 1-4, 1-5, gibi puanlandığı durumlarda kullanılması uygun olan güvenirlik türüdür. Alfa katsayısı, özellikle Likert türü ölçeklerin güvenirliğini hesaplamada kullanılır.

Ölçme araçlarının genel olarak güvenirliğini artırmak için aşağıdaki belirtilen önlemler alınabilir:

• Veri toplama aracında yer alan madde sayılarının artırılması sağlanabilir,
• Maddelerin anlaşılır ve yanıtlanabilir olmasına özen gösterilmelidir,
• Puanlama işleminin nesnel olması sağlanabilir,
• Maddelerin güçlük düzeyinin katılımcıların düzeyine uygun olarak belirlenmesi sağlanabilir.

Geçerlik, ölçme aracı neyi ya da hangi özellikleri ölçmek için geliştirilmişse, başka özellikleri karıştırmadan o özelliği ölçme yeteneğidir, yani amaca hizmet etme düzeyidir. Diğer bir ifadeyle, ölçme aracı neyi ölçerse ölçsün güvenilir olması gerekmektedir. En çok kullanılan geçerlik türleri şunlardır:

1. Görünüş geçerliği : Aracın adı, ne amaçla kullanıldığı, nasıl kullanılacağı, sonuçlarının nasıl değerlendirileceği ve aracın sağlıklı bir biçimde kullanılmasını sağlayacak öteki yönergelerin açık ve net olarak ortaya konmuş olmasıdır.
2. Yapı geçerliği : Ölçme aracının, ölçülmek istenen özelliği doğru, yeterli ve dengeli ölçebilme gücüdür. Yapı geçerliğini sağlamak için öncelikle ölçme aracının ölçmek istediği özelliğin gerçekten var olması, sonra da bu özelliği ölçebilecek maddelerin ölçme aracında yeterli miktarda bulunması gerekmektedir
3. İçerik geçerliği : Ölçme aracının ölçmeyi amaçladığı özelliği ve bu özelliğin alt boyutlarını amaca uygun biçimde ölçebilmesidir.
4. Kestirim Geçerliği : Ölçme aracının uygulanmasıyla elde edilen puanlarla daha sonra belirli bir anda elde edilen sonuçlara ilişkin tutarlı çıkarımlar yapabilmesidir.

Ölçme araçlarının genel olarak geçerliğini artırmak için aşağıda belirtilen önlemler alınabilir:

• Yararlı ve açık bir yönerge hazırlayın,
• Ölçme aracının biçimsel görünüşüne özen gösterin,
• Maddelerin anlaşılır ve yanıtlanabilir olmasına dikkat edin,
• Maddelerin ölçmek istediğinizi özelliği ölçmesine özen gösterin,
• Maddelerin ölçülmek istenen özelliği ne kadar temsil ettiği konusunda uzman görüşü alın.