Özel Gereksinimli Bireyler İçin Afet ve Acil Durum Yönetimi Dersi 6. Ünite Özet

Giriş

Özel gereksinimli olsun veya olmasın toplumdaki her bireyin kendini güvende hissetmeye gereksinimi vardır. Bu en temel gereksinimlerden biridir. Özel gereksinimli bireyler sadece ev, okul, park vb. toplumsal ortamlarda değil günlük hayatta birçok farklı ortam (iş, eğlence merkezi, cadde ve sokaklar vb.) ve durumda (ev kazaları, yangın, deprem vb.) çeşitli tehlikelerle karşılaşabilirler. Bu tehlikelerden korunabilmeleri için bazı temel güvenlik becerilerini yerine getirebiliyor olmaları gerekir. Bu amaçla, bu ünitede öncelikle evde, okulda, iş yerinde ve diğer toplumsal ortamlarda özel gereksinimli bireylerin gereksinim duyabilecekleri güvenlik becerilerinin neler olduğu açıklanmıştır. Daha sonra bu becerilerin öğretiminde kullanılabilecek etkili öğretim uygulamalarından, acil durumlar için alınabilecek önlemlerden ve yardımcı teknolojilerden söz edilmiştir.

Özel Gereksinimli Bireyler ve Güvenlik Becerileri

Özel gereksinimli bireylerin toplumda bağımsız olarak hayatlarını sürdürebilmeleri için bazı temel becerileri yerine getirebiliyor olmaları gerekir. Bu beceriler arasında; sosyal beceriler, dil ve iletişim becerileri, özbakım becerileri, akademik beceriler ve uyumsal beceriler sayılabilir. Özel gereksinimli bireyler ev kazalarından korunmak, kaybolduğunda yardım istemek ya da kötü niyetli yabancı kişilerden korunmak gibi kişisel güvenlik becerilerinin yanı sıra yangın, deprem, sel vb. doğal afetlerden veya savaş/seferberlik gibi insan kaynaklı afetlerden kendilerini koruyabilme konularında normal gelişim gösteren bireylere kıyasla bazı yetersizlikler yaşayabilmektedir. Bunun yanında bazıları özel gereksinimli olmanın doğal bir sonucu olarak tehlikeli bir durumu değerlendirip o durumla ilgili bir yargıya varma, tehlikeli ortamdan uzaklaşma, kendilerine karşı yapılan uygunsuz bir davranış ya da suçu ilgili birimlere ya da çevredeki güvenilir bireylere bildirecek iletişim becerilerini sergileyebilme konularında yetersizlik gösterebilirler. Bu nedenle fiziksel, sosyal veya duygusal gereksinimler bakımından diğer bireylere kıyasla çevrelerine daha bağımlı yaşayabilirler. Özel gereksinimli bireylerin güvenlik becerilerini sergileyebilmeleri toplumda bağımsız birer birey olarak yaşayabilmelerine hizmet eder. Bu nedenle güvenlik becerilerinin öğretimi en az sosyal beceriler, özbakım becerileri, akademik beceriler vb. becerilerin öğretimi kadar önemlidir. Yabancı kişilerin kaçırma girişimlerinden, cinsel tacizden ya da depremden korunma gibi güvenlik becerileri yalnızca özel gereksinimli bireyler için değil, diğer bireyler için de çok önemli güvenlik becerileri arasında yer almaktadır.

Özel gereksinimli bireyler, güvenlik becerilerini öğrenme konusunda uzmanlar tarafından özel olarak geliştirilmiş öğretim uygulamalarına gereksinim duyarken farklı yetersizlikleri olan bireyler için kullanılabilecek öğretim uygulamaları ya da alınabilecek önlemler de farklılaşabilmektedir. Örneğin; zihinsel yetersizliği olan bireylere yangından korunma becerisinin öğretiminde model olma uygulamasından ya da görsel desteklerden yararlanılırken görme yetersizliği olan bireylere yangından korunma becerisinin öğretiminde görsel destekleri kullanmak doğru bir yaklaşım olmayacaktır. Görme yetersizliği olan bireylere yangından korunma becerisinin öğretiminde; pekiştirme, sözel ipuçları gibi uygulamaların yer aldığı öğretim paketleri, bağımsız hareket becerilerinin öğretimi ya da yardımcı teknolojilerin kullanımı gerekir.

Evde, Okulda, İş Yerinde ve Diğer Toplumsal Ortamlarda Gereksinim Duyulabilecek Güvenlik Becerileri

Aşağıda evde, okulda, iş yerinde ve diğer toplumsal ortamlarda gereksinim duyulabilecek güvenlik becerileri açıklanmıştır:

• İnsanlar kendilerini en çok evlerinde güvende hissederler. Ancak insanların herhangi bir yerde kendilerini güvende hissetmeleri onların gerçekten de güvende oldukları anlamına gelmeyebilir. Ev ortamında birtakım tehlikelerin farkında olunması ve bu tehlikelere karşı önlemler alınması gerekir. Ev ortamında basit ev kazalarının yanı sıra bazı hayati tehlikelerin de yaşanabileceği durumlarla karşılaşılabilir (örneğin, eve yabancı bir kişinin girmesi, göz, kulak veya buruna yabancı bir cisim kaçması vb.). Bu nedenle evde gereksinim duyulan güvenlik becerilerin öğretimi oldukça önemli, aynı zamanda yaşamsal bir konudur. Evde gereksinim duyulan güvenlik becerileri; temel ilk yardım becerileri, acil numaraları arama ve yardım isteme, acil durumlarda kapalı alanları tahliye etme, kapıyı çalan yabancı kişilerden korunma ve ürün uyarılarına dikkat etme becerileri olmak üzere beş gruba ayrılmaktadır.
• Okul ortamında gereksinim duyulabilecek güvenlik becerileri; yabancı kişilerin kaçırma girişimlerinden korunma, cinsel istismardan korunma ve fiziksel/duygusal istismardan korunma olmak üzere üç başlık altında toplanmaktadır.
• Kesici aletlerle ve makinelerle çalışmayı gerektiren, ağır nesnelerin kaldırılmasını veya çeşitli kimyasalların kullanılmasını gerektiren işlerde çalışan tüm bireylerin yaralanma ya da hastalanma olasılıkları diğer işlerde çalışanlara kıyasla daha fazladır. Bu nedenle fabrikalar, kafeler, yemek salonları ya da süper marketlerde çalışan özel gereksinimli bireylerin de aynı risk altında olduklarını söylemek mümkündür. İş güvenliğinin sağlanmasında özel gereksinimli bireylere iş güvenliği becerilerinin öğretiminin yanı sıra iş yerinde karşılaşılabilecek olası tehlikelerin değerlendirilmesi ve bu tehlikelere karşı gerekli önlemlerin alınması da gerekir.
• Diğer toplumsal ortamlarda gereksinim duyulabilecek güvenlik becerileri; temel yaya becerileri, kaybolduğunda yardım isteme becerisi, deprem, yangın, sel vb. doğal afetlerden ve insan kaynaklı afetlerden korunma becerisi ile yabancı kişilerden korunma becerisi olarak sıralanmaktadır.

Özel Gereksinimli Bireylere Güvenlik Becerilerinin Öğretiminde Kullanılabilecek Uygulamalar

Bu başlık altında çeşitli özel gereksinim gruplarında yer alan bireylere güvenlik becerilerinin öğretiminde kullanılabilecek uygulamalara yer verilmiştir.

Zihinsel yetersizliği olan/otizmli bireylere güvenlik becerilerinin öğretiminde kullanılan etkili uygulamalar aşağıda açıklanmıştır:

• Davranışsal öğretim paketleri: Aşağıda sıralanan uygulamalar bir davranışsal öğretim paketinin içinde kullanılabileceği gibi her bir uygulama tek başına da kullanılabilmektedir: (a) Rol oynama: Bireyin, kendisinden farklı bir bireyin karakterini ve davranışını duygusal/bilişsel olarak canlandırmasıdır. Örneğin, kaybolmanın ne demek olduğunu özel gereksinimli bireye roloyun uygulamasıyla öğretmek istiyorsanız bir film sahnesi gibi rol yapıp bu davranışı özel gereksinimli bireyin karşısında sergilemelisiniz; (“nerede olduğumu bilmiyorum, burası neresi, kimseyi tanımıyorum, sanırım kayboldum. Güvenebileceğim bir kişiden yardım istemeliyim”). (b) Model olma: Bir becerinin sergilenmesi için gerekli beceri basamaklarını adım adım sözlü/sözsüz olarak bireye gösterilmesi ve daha sonra bu davranışı bireyin kendi başına gerçekleştirmesine fırsat verilmesidir. Örneğin, özel gereksinimli bireye cep telefonuyla bir kişiden yardım istemeyi model olma uygulamasıyla gösterirken cep telefonundan bir kişiyi aramak için gerekli beceri basamaklarını adım adım bireyin görebileceği şekilde sergilemeniz gerekir. Sonra bireye bu beceriyi sergilemesi için fırsat verilerek beceriyi doğru bir şekilde sergileyip sergilemediği kontrol edilir. (c) Geri bildirim: Bireye yapmış olduğu davranışın doğruluğuna ilişkin bilgi verme sürecidir. Örneğin, özel gereksinimli bireye cep telefonuyla bir kişiden yardım istemeyi denemesini istediğinizde, cep telefonunun açma/kapama tuşu yerine ses açma/kapama tuşuna basıyorsa “Telefona erişim sağlamak için açma/kapama tuşunu kullanmalısın” şeklinde geribildirim verebilirsiniz. (d) Fiziksel ipucu: Bireyin hedef davranışı doğru bir biçimde yerinegetirme olasılığını arttıran fiziksel yardımdır. Örneğin, özel gereksinimli bireye cep telefonunu kullanarak yardım isteme becerisini öğretirken doğru tuşlara basmasını elinden, gerekirse parmaklarından tutarak yaptırmanız fiziksel ipucudur. (e) Sözel ipucu: Bireyin hedef davranışı doğru bir biçimde yerine getirme olasılığını arttıran sözel yardımdır. Örneğin, özel gereksinimli bireyin cep telefonunu kullanarak bir kişiden yardım istemesi için ne yapması gerektiğini sözlü olarak ifade edebilirsiniz (“çantandan cep telefonunu çıkar ve açma/ kapama tuşunu bas”). (f) Ödül: Bir davranışı izleyen durumda ortama bir uyaranın (“bravo” demek, çikolata vermek, alkışlamak vb.) eklenmesiyle o davranışın ileride gerçekleşme olasılığının artmasıdır. Örneğin, özel gereksinimli birey cep telefonunu kullanarak bir kişiden yardım istemeyi sizin yardımınızla veya kendi başına başarabilmişse “Bravo, harikaydın!” diyerek onu ödüllendirebilirsiniz.
• Yanlışsız öğretim yöntemleri: Yanlışsız öğretim yöntemleri; bireye öğretmek istediğimiz beceriyle ilgili sistematik olarak ipucu (sözel, fiziksel, jestsel vb.) sunmamız ve birey bu beceriyi öğrenmeye başladıktan sonra kullandığımız ipucunu yavaş yavaş azalttığımız (silikleştirilmesi) veya artırdığımız süreçtir. Zihinsel yetersizliği olan/otizmli bireylere “ürünlerin üzerinde yer alan uyarılara dikkat etme” ve “temel yaya becerilerinin öğretiminde” yanlışsız öğretim yöntemleri kullanılabilir. Yanlışsız öğretim yöntemlerinde bireyler öğretim sırasında yaptıkları hatalarla değil gerçekleştirdikleri olumlu yanıt ve alıştırmalarla beceriyi öğrenirler.
• Video modelle öğretim: Video modelle öğretim birçok farklı becerinin (sosyal beceriler, oyun becerileri, özbakım becerileri vb.) öğretiminde kullanılabileceği gibi güvenlik becerilerinin öğretiminde de etkili olarak kullanılabilmektedir. Güvenlik becerilerinden biri de temel ilk yardım becerisidir. Video modelle öğretim, temel ilk yardım becerisinin öğretiminde kullanılabileceği gibi yabancı kişilerin kaçırma girişimlerinden korunma becerisinin öğretiminde ya da temel yaya becerilerinin öğretiminde de kullanılabilir.
• Sosyal öyküler: Zihinsel yetersizliği olan/otizmli bireylere sosyal becerileri öğretmek amacıyla belirli bir formatta yazılan, sosyal bilgiyi doğrudan ve kolay anlaşılır bir biçimde sunan, kısa öykülerdir. Sosyal öyküler sosyal becerilerin yanı sıra çeşitli güvenlik becerilerinin (yabancı kişilerin kaçırma girişimlerinden korunma, kapıyı çalan yabancı kişilerden korunma, cinsel tacizden korunma ve alay etmeyle başa çıkma) öğretiminde de kullanılabilir.
• Toplum temelli öğretim: Özel gereksinimli olan bireye gereksinim duyduğu becerinin doğal ortamlarda (okul, park, alışveriş merkezi, ev vb.) öğretilmesidir. Özel gereksinimli bir bireye video modelle öğretim uygulamasını kullanarak yangın ya da deprem gibi doğal afetlerden korunma becerilerinin öğretiminin ve becerinin öğrenilip öğrenilmediğine ilişkin denemelerin toplumsal bir ortamda (örneğin; ev, okul, alışveriş merkezi vb. ortamlar) yapılması süreci, toplum temelli öğretim uygulamasına bir örnek olabilir.
• Görsel destekler: Otizmli bireyler görsel uyaranları işitsel uyaranlara kıyasla daha kolay algılar. Buna bağlı olarak görsel destekler otizmli bireylerin eğitiminde sıklıkla kullanılmaktadır. Görsel destekler arasında yazılı metinler, resimler, fotoğraflar, çizimler, etkinlik çizelgeleri ya da video görüntüleri sayılabilir. Görsel destekler sıklıkla sistematik bir öğretim uygulaması süreci içerisinde kullanılır.

Görme yetersizliği olan bireylere güvenlik becerilerinin öğretiminde kullanılan etkili uygulamalar aşağıda açıklanmıştır:

• Dokunsal haritalar: Rota öğretimiyle ilgili önemli uygulamalardan bir diğeri de dokunsal haritalardır. Dokunsal haritalar; bir ortamın belli bir orana/ölçeğe göre küçültülerek kuşbakışı görünümüyle bir düzlem üzerine çizilmiş biçimi, bir tür planıdır. Görme yetersizliği olan bireylere doğal afetlerden korunma becerilerinin öğretiminde dokunsal haritalardan yararlanılabilir. Örneğin; yangın, deprem, fırtına vb. doğal afetler ve seferberlik, savaş durumu gibi insan kaynaklı afetlerden korunma için belirli sığınak alanlarına (örneğin, binanın sığınağı) ulaşılmasında dokunsal haritalar kullanılabilir.
• Yardımcı teknolojiler: Görme yetersizliği olan bireyleri deprem, yangın vb. acil durumlarda binadan tahliyelerini kolaylaştırmak için duvarlarda braille alfabesi yer alabilir. Bunun yanında bireye kaybolduğunda yolunu bulma ya da yardım isteme, şiddete maruz kaldığında kendini koruyabilme, karşıdan karşıya geçebilme gibi güvenlik becerileri için farklı rota belirleme teknolojilerinden yararlanılabilir. Bu teknolojiler arasında konuşan işaretler diğer adıyla sesli levhalar, elektronik seyahat cihazları ve radyo frekans tanımlama sistemleri sayılabilir.
• Grup çalışmaları: Görme yetersizliği olan bireylere ilk yardım becerilerinin öğretiminde uzmanlar eşliğinde grup çalışmaları yapılabilir (örneğin, kalp krizi geçiren kişiye ilk müdahale, sıyrıklar, kesikler, yanıklar vb. yaralanmalar). İlk yardım becerilerinin öğretimi için ilk aşamada tartışma grupları (örneğin, 3-5 kişilik) oluşturulur. Bu oturumlarda kişiler uzmanlar eşliğinde yaralanmalara ilişkin bilgi alışverişinde bulunur. Bunun yanı sıra (örneğin, kanamayı kontrol etmek, kırık kol ya da bacakları dengelemek vb.) yapılabilecek ilk yardım müdaheleriyle ilgili dokunsal silikon modeller üzerinde uygulamalı olarak çalışılabilir. Her oturumdan önce görme yetersizliği olan bireylerin birbirleriyle konuşmaları ve her oturum ve mola sırasında uzman personel görüşmeleri ve eğitmenlerin uygulama süreçlerinde fiziksel ipuçları kullanmaları önemlidir.

İşitme yetersizliği olan bireylere güvenlik becerilerinin öğretiminde kullanılan etkili uygulamalar aşağıda açıklanmıştır:

• Görsel destekler: Temel yaya becerileri (örneğin, trafik ışıklarını kullanarak karşıdan karşıya güvenli bir biçimde geçme), ürün uyarılarına dikkat etme, yangın, deprem, sel, fırtına vb. doğal afet gibi durumlardan korunma, yabancı kişilerin kaçırma girişimlerinden veya cinsel istismarlarından korunma becerileri; (örneğin, yabancı bir kişi kaçırma girişiminde bulunmaya çalıştığında “hayır” diyebilmek, ortamdan uzaklaşmak ve durumu güvenilir bir yetişkine bildirmek) fotoğraf, video, resim ya da çizim gibi görsel destekler kullanılarak öğretilebilir.
• Yardımcı teknolojiler: İşitme yetersizliği olan bireyler farklı ortamlarda (ev, okul, market, alışveriş merkezi, park vb.) yardımcı teknolojileri kullanarak hayatlarını kolaylaştırabilir ve güvenli bir yaşam sürebilirler. İşitme yetersizliği olan bireyler için yardımcı teknoloji cihazlarını işitme teknolojisi cihazları, uyarı cihazları ve iletişim desteği sağlayan cihazlar olmak üzere üç başlık altında incelenmektedir.

Diğer (ortopedik yetersizlik, dil ve konuşma bozukluğu, çoklu yetersizlik vb.) özel gereksinimli bireylere güvenlik becerilerinin öğretiminde kullanılan etkili uygulamalar aşağıda açıklanmıştır:

Çoklu yetersizliği olan bireyler, birden fazla yetersizliği olan bireylerdir. Örneğin bireyin hem işitme yetersizliği hem de zihinsel yetersizliği olabilir; ya da görme yetersizliği, ortopedik yetersizlik ve zihinsel yetersizliğinin bir arada olduğu durumlar söz konusu olabilir. Çoklu yetersizliği olan bireylere çeşitli güvenlik becerilerinin öğretiminde daha önce sözünü ettiğimiz yanlışsız öğretim yöntemleri, fiziksel ipucu, sözel ipucu, ödül, geri bildirim vb. öğretim uygulamaları ve yardımcı teknolojiler kullanılabilir:

• Yardımcı teknolojiler: Çoklu yetersizliği olan bireylerin eğitiminde kullanılan yardımcı teknolojilerden biri de yönelim teknolojisidir. Yönelim teknolojisi, sistematik yön ipuçları ve düzeltici geri bildirim olmak üzere iki gruba ayrılmaktadır. Örneğin; beyin zedelenmesi, tamamen işitme kaybı ve tekerlekli sandalye kullanan çoklu yetersizliği olan bir birey düşünelim. Bu gibi durumlarda kişiye sınırlı sayıda da olsa bağımsız hareket becerisini kazandırabilmemiz mümkündür ancak öğretim oturumları için birtakım teknolojik materyallere gereksinim duyulmaktadır. Bu materyaller arasında; taşınabilir kontrol ünitesi, sözel yönergeler verebilmek için bir mp3 çalar, tekerlekli sandalyeyi kullanırken sağ veya sola doğru titreşerek yön değiştirmeye yarayan titreşimli kutular ve optik sensörler sayılabilir.
• Epilepsi tanılı bireylere iş güvenliğinin sağlanması konusunda kullanılabilecek yardımcı teknolojiler şu şekilde sıralanabilir: (a) İş ortamında gürültü seviyelerine maruz kalmayı azaltmak için kulaklık verilmesi, (b) İyi havalandırılan bir ofis alanı sağlanması, (c) Ofisine yastıklar ve battaniyeler getirilmesi, (d) Nöbet geçirirse başını desteklemek için minder kullanılabilmesi.
• İleri düzeyde hareket kısıtlılığı ve konuşma yetersizliği olan serebral palsili bireylerin iş yerlerinde iş güvenliğini arttırmada yardımcı teknolojilerin kullanımıyla birtakım önlemler alınabilir. Bu önlemler aşağıdaki şekilde sıralanabilir: (a) İş yeri içerisindeki çalışılan alanın yangın çıkış bölümüne yakın ve erişilebilir olmasının sağlanması, (b) Bir iş için yukarı çıkması gerektiğinde tahliye sandalyelerini binanın üst katlarında bulundurması, (c) Bireyin kullanması gereken kapı kolları ve anahtar deliklerinin uygun yüksekliklere yerleştirilmesi.