Özel Gereksinimli Bireyler İçin Afet ve Acil Durum Yönetimi Dersi 5. Ünite Özet

Afet ve Acil Durumlarda İletişim

İletişim, en genel anlamda insanın başkalarını anlayabilmesi (alıcı dil) ve kendisini başkalarına anlatabilmesidir (ifade edici dil). Başka bir ifadeyle iletişim duygu, düşünce veya bilginin çeşitli yollarla başkalarına aktarılmasıdır. İletişim iki yönlü bir süreçten oluşmaktadır. Tek Yönlü İletişim (Bilgi iletimi): İletişim bir gönderenden bir ya da çok alıcıya mesajın gönderilmesidir. Çift Yönlü İletişim (Bilgi paylaşımı): Gönderenden alıcıya mesajın ulaşmasının yanı sıra alıcının tepkisini de içermektedir.

Acil durum iletişim sistemlerinde de iletişim tek yönlü ve çift yönlü olmak üzere iki yönlü kullanılmaktadır. Acil durum bildirim sistemleri, bilgi iletimine odaklanan tek yönlü iletişim sistemleridir, acil durum iletişim sistemleri ise bilgi paylaşımını amaçlayan çift yönlü iletişim sistemleridir. Acil durum bildirim sistemi: Meydana gelen veya beklenen bir acil durumun ayrıntılarıyla bir veya daha fazla sayıda kişiye mesajların tek yönlü dağıtılmasını veya yayınlanmasını kolaylaştıran yöntemlerin kullanıldığı bir sistemdir. Amaç, yalnızca mesajın alıcıya iletilmesidir. Yetkililer vatandaşları uyarmak, bilgilendirmek ve bilginin yaygınlaştırılmasını sağlamak amacıyla acil durum bildirim sistemlerini kullanmaktadır. Örneğin, şiddetli yağış ve heyelan tehlikesi durumunda belediyelerin anons yapması, yaşanan bir deprem detayları ve olası artçı depremler ile ilgili televizyonlarda bilgi verilmesi, acil durum bildirim sistemlerine örnektir. Acil durum iletişim sistemleri: Hem bireyler hem de gruptaki kişiler arasındaki acil durum mesajlarının tek yönlü ve iki yönlü iletişimini desteklemek amacıyla organize edilen bir sistemdir. Acil durum bildirim sistemlerinde olduğu gibi iletişim sistemleri de genellikle alıcıya mesajı iletir. Ancak aynı zamanda; acil durum iletişim personeli, etkilenen kişiler ve alanda ilk müdahale edenler arasındaki iletişimi kolaylaştırmak için iki yönlü iletişimi de içermektedir. Acil durum iletişim sistemlerinin amacı, acil durumlarda haberleşmeyi en iyi hale getirmektir. Acil durumlarda destek ve hizmet almak için aranan acil durum numaraları, acil durum iletişim sistemlerinin en tipik örneğidir.

İletişim, afet ve acil durum yönetiminde kritik önem taşımaktadır. Dolayısıyla iletişim sistemlerinin belirlenmesi ve etkili kullanımının sağlanması için sistematik çalışmalar yapılmalıdır. Yaşanacak acil duruma ilişkin uyarılar zamanında ve doğru olduğunda ve uygun hazırlık bilgileri sağlandığında, acil durumun etkili bir şekilde yönetilmesi ve bir felaketin etkilerinin hafifletilmesi için ilk adımlar atılmış olur. Ancak dünyanın pek çok yerinde ve ülkemizde acil durum uyarı ve bilgilendirme sistemlerinin özel gereksinimli bireylerin özelliklerine göre yapılmadığı dikkat çekmektedir. Acil durum bildirim sistemleri kullanılırken; işaret diliyle anlatım, altyazı ve sesli betimlemelere yeterince yer verilmediği görülmektedir. Dolayısıyla özel gereksinimli bireyler acil durum iletişim sistemlerinden etkili bir şekilde yararlanamamaktadırlar. Ancak acil durum uyarı ve bilgilendirme sistemlerinden diğer bireyler kadar özel gereksinimli bireylerin de yararlanabilmesi için planlamanın ayrıntılı yapılması büyük önem taşımaktadır. Örneğin, acil durum bildirim sistemleri kullanılırken; işaret diliyle anlatım, altyazı, açık ve anlaşılır bir dil kullanma ve sesli betimlemelere yer vermeye özen gösterilmelidir. Böylece, özel gereksinimli bireylerin de acil durum bildirim sistemlerinden etkili bir şekilde yararlanmaları sağlanabilir.

Acil durum sırasında ve sonrasında özel gereksinimli bireylerle etkili iletişimin sağlanabilmesi ise acil durum öncesinde yapılacak uyarı ve bilgilendirme çalışmaları kadar önemlidir. Özel gereksinimli bireylerin önemli bir bölümü konuşamamaktadır ve konuşulan dili anlamakta güçlük çekmektedir. Bu nedenle iletişim gereksinimlerini karşılamak için alternatif iletişim sistemlerini kullanmaktadırlar. Dolayısıyla, afet ve acil durumlar öncesinde yeterince bilgi sahibi olamayan bu bireyler, acil durum sırasında ve sonrasında da iletişim kurmakta güçlük çekebilmektedir. Acil durum personelinin alternatif iletişim sistemlerini tanımaları, özel gereksinimli bireylerin yaşadıkları bu güçlüklerin azaltılmasını sağlayabilir.

Alternatif ve Destekleyici İletişim Sistemleri

Alternatif ve destekleyici iletişim (ADİ) sistemleri, sözlü iletişim becerilerinde geriliği olan bireylerin halihazırdaki iletişim becerilerinin (örneğin sözlü ya da yazılı iletişim) yerine geçmeyi ya da bu becerileri desteklemeyi amaçlayan sistemlerdir. ADİ sistemlerinde nesneleri, eylemleri ve duyguları temsil etmek için çeşitli semboller kullanılır. Yüz ifadeleri, hareketler, çizimler, fotoğraflar, alfabedeki harfleri temsil eden semboller bunlardan yalnızca bir kaçıdır. ADİ sistemleri ek araç kullanmayı gerektiren ve gerektirmeyen sistemler olmak üzere ikiye ayrılmaktadır.

ADİ sistemlerinin bireylere yaşam boyu yarar sağlayabileceği ve pek çok yetişkin ya da çocuğun kalıcı ya da geçici süreyle ADİ sistemlerine ihtiyaç duyabileceği söylenebilir. Yaş, cinsiyet, ırk, sosyo-ekonomik düzey gibi değişkenler açısından ADİ sistemlerine duyulan gereksinim farklılaşmamaktadır. ADİ sistemlerine gereksinim duyanlar iki gruba ayrılmaktadır: a) Doğuştan yetersizliği olanlar, b) Konuşma becerisini sonradan yitirenler. Özel gereksinimli bireylerin yanı sıra afet ve acil durum sırasında ya da sonrasında yaşanan olumsuzluklar nedeniyle geçici süreyle konuşma becerisini kaybeden bireyler de ADİ sistemlerinden yararlanabilirler. Bu nedenle ADİ sistemlerini kullanan ya da kullanmaya aday olan bireylere hizmet sağlayan personelin ADİ sistemleri hakkında bilgi sahibi olması, sağlayacakları hizmetin kalitesini ve hızını artırması açısından büyük önem taşıyabilir.

Alternatif destekleyici iletişim sistemleri arasında yaygın olarak kullanılanlar; işaret dili, jest ve mimikler, konuşma üreten cihazlar, iletişim panoları ve resim değiş tokuşuna dayalı iletişim sistemidir. Bu iletişim sistemlerinin özellikleri aşağıda ayrıntılı olarak açıklanmıştır:

• İşaret dili: İşaret dili, gelişimsel yetersizliği olan bireylerin ve işitme yetersizliği olan bireylerin yaygın olarak kullandığı ADİ türlerinden biridir. Bireylerin el hareketleri ve yüz mimiklerini kullanarak kendilerini ifade ettikleri bir dildir. İşaret dilleri, konuşulan bir dilden türememiştir. Konuşulan dilden farklı dilbilgisi kuralları vardır ve kelimelerin cümle içindeki sırası da farklıdır. Dünya genelinde çeşitli işaret dilleri kullanılmaktadır. Her ülkenin işaret dili farklıdır ve ayrıştırmak için ülkenin adı başta olmak üzere örneğin; Amerikan İşaret Dili, Türk İşaret Dili ya da İngiliz İşaret Dili şeklinde ifade edilir. Son yıllarda ülkemizde afet ve acil durumlar öncesinde, işaret dili kullanan bireylere yönelik çeşitli eğitimlerin gerçekleştirildiği görülmektedir. Örneğin, 2014 yılından bu yana işitme engelli bireylere depremden korunma yöntemlerinin işaret diliyle anlatıldığı çeşitli etkinliklere rastlanmaktadır. Başbakanlık Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı Ankara İl AFAD Müdürlüğü tarafından gerçekleştirilen bir etkinlikte interaktif bir eğitimin ardından, hareketli platformda deprem anının simülasyonu yapılarak öğrencilerin enkaz alanındaki tatbikata katılması sağlanmıştır. Afet ve acil durumların öncesinde bu eğitimlerin gerçekleştirilmesi, acil durum sırası ve sonrasında yaşanacak sorunları azaltmak için önemli bir adımdır. AFAD çalışanlarının arasında işaret dili bilen bir görevlinin olması ya da çalışanların acil durumlarda kullanılacak temel sözcüklerin işaret dilindeki karşılığını öğrenebilecekleri eğitimler almaları, sürecin daha kolay yönetilmesini sağlayabilir. AFAD ekibi içinde işaret dili bilen bir görevlinin olmaması durumunda ise işaret dili bilen birinden yardım alınabilir.
• Konuşma üreten cihazlar: Konuşma üreten cihazlar, işaret dili ve PECS gibi ADİ sistemlerinin sınırlılıklarından hareketle geliştirilmiş elektronik cihazlardır. Günümüzde hem eğitmenler hem de kullanıcılar tarafından diğerlerine kıyasla daha çok tercih edilen bir ADİ sistemidir. Konuşma üreten cihazlar; bir kelime ya da cümleciği temsil eden pek çok sembol (örneğin; fotoğraf, renkli ya da siyah-beyaz çizimler) içeren ve dijitalleştirilmiş (önceden kaydedilmiş başka birinin konuşması) ya da yapay (bilgisayar tarafından üretilen konuşma) sesli mesajlar sunabilen elektronik cihazlardır. Bu mesajlar talep etme, yorum yapma, selamlama ya da sorulara yanıt verme gibi pek çok iletişimsel işleve hizmet etmektedir. Cihazdaki herhangi bir sembole dokunmak,bağlama uygun sesli mesajı sunmaktadır. Örneğin, su sembolüne dokununca cihaz “Çorba” ya da “Çorba istiyorum” gibi bir kelime ya da cümle üretmektedir. Konuşma üreten cihazlar görünümleri açısından iki gruba ayrılmaktadır: a) statik görünümlü b) dinamik görünümlü konuşma üreten cihazlar. Statik görünümlü konuşma üreten cihazlar sabit görünümlü, sınırlı sayıda sembol içeren cihazlardır. Sadece her bir sembol için kaydedilen sesli mesajlar kullanılabilir. Daha fazla sayıda sembol içerenler ise boyutları ve ağırlıkları arttığı için taşıma güçlüğü yaratmaktadır. Ayrıca oldukça yüksek maliyetlidir. Konuşma üreten cihazlar, bireylerin ihtiyaçlarına göre düzenlenebilir özelliktedir. Dolayısıyla gerekli görülen sembolü eklemek, iletişim panoları ve resim değiş-tokuşuna dayalı sistemlere kıyasla çok daha kolaydır. Kullanılmak istenen görseller tablet bilgisayar ya da cep telefonları aracılığıyla çekilip mobil uygulamaya yüklenebilir ve mobil uygulama içinde yüklenen görsele uygun ses kaydı yapmak sadece bir-iki dakika almaktadır. Bu nedenle konuşma üreten cihaz kullanan bireyler için cihazlarında afet ve acil durum klasörleri oluşturulması ve gerekli sembollerin eklenmesi, özel gereksinimli bireylerin acil durumlarda iletişim kurmasını kolaylaştıracak bir diğer yöntemdir. Dünyada konuşma üreten cihazlar, çeşitli nedenlerle konuşamayan bireyler tarafından yaygın olarak kullanılmaktadır. Ancak, ülkemizde statik görünümlü konuşma üreten cihaz kullanımına ilişkin örneklere rastlanmamakla birlikte, dokunmatik cihazların konuşma üreten cihaz olarak kullanılabilmesi için sınırlı sayıda yazılım geliştirilmiştir.
• İletişim Panoları: Konuşamayan bireylerin iletişim kurabilmeleri için hazırlanan elektronik ve bilgisayar tabanlı olmayan görsellerdir. İletişim panoları, bir kişinin yeteneklerine ve günlük gereksinimlerine uyan resimler, semboller ve/veya alfabenin yer aldığı ADİ sistemlerinden biridir. Özel gereksinimli bireyler, bu panolarla iletişim kurmak için farklı yollar kullanabilir: a) kendileri parmaklarıyla görselleri gösterebilir, b) eğer fiziksel bir engeli varsa gözüyle görselleri işaret edebilir ve/veya c) iletişim partnerinin desteğini alabilir. Örneğin, sadece “evet” ve “hayır” demek için başını sallayabilen bir bireyin ihtiyacı olan nesneyi belirleyebilmek için iletişim panosundaki resimler tek tek sorularak cevap vermesini bekleyerek destek olunabilir. Afet ve acil durumlarda iletişim panoları, görsel semboller ve yazılı ifadelerden oluştuğu için işaret diline kıyasla daha çok tercih edilebilir. İşaret dilini kullanan bir bireyi anlamak için işaret dili eğitimi almış olmak gereklidir ancak iletişim panolarındaki görseller ve yazılar aracılığıyla iletişim kurmak için eğitim almak gerekli değildir. Dolayısıyla iletişim panolarıyla iletişim, işaret diliyle iletişime kıyasla daha kolaydır. Diğer yandan, iletişim panolarının hazırlanması düşük maliyetlidir ancak hazırlık süreci gerektirmektedir. Ayrıca, her bir durum veya ortam için gerekli görsellerin belirlenmesi ve hazırlanması, zaman alan bir süreçtir. Ancak hazırlık sürecinin tamamlanmasının ardından hem özel gereksinimli birey hem de özel gereksinimli bireyle iletişim kuran diğer kişiler (örneğin; AFAD görevlileri, doktorlar) tarafından kolaylıkla kullanılabilecek bir sistemdir. Buradan hareketle AFAD ve özel eğitim uzmanlarının iş birliği ile afet ve acil durumlarda ihtiyaç duyulabilecek temel kavramlar belirlenerek; acil durum iletişim panolarının hazırlanması ve ekiplerin ilkyardım setlerine dahil edilmesi acil durum sırasında ve sonrasında özel gereksinimli bireylerle iletişim kurmayı kolaylaştırabilir.
• Resim Değiş-Tokuşuna Dayalı İletişim Sistemi: Resim değiş-tokuşuna dayalı iletişim sistemi (Picture Exchange Communication SystemPECS) normal iletişim ve dil gelişimi aşamalarını temel alarak hazırlanmış olan, alternatif bir iletişim sistemidir. 1990’ların başında ABD’de Andy Bondy ve Lori Frost tarafından geliştirilmiştir. Tüm dünyada yaygın biçimde kullanılmakla birlikte ülkemizde de diğer ADİ sistemlerine kıyasla daha fazla bilinen ve kullanılan bir sistemdir. PECS resimli semboller aracılığıyla talep etme, sorulara cevap verme ve yorum yapma gibi iletişim becerilerinin kazandırılmasını sağlayan bir iletişim sistemidir. Bir iletişim klasörü ve pek çok resimli karttan oluşan bir araçtır. Mesaj iletimi için resimli kartlar kullanılır. Bireyler iletişim klasöründeki resimlerden birini seçerek iletişim ortağına verir ve istediği nesne ya da etkinliğe ulaşmak için iletişim başlatır. Zamanla resimleri ayırt etmeyi ve birden fazla resmi bir araya getirerek cümle kurmayı öğrenirler. PECS, özel gereksinimli birey için özel hazırlanan bir iletişim klasörüdür. Bireylerin iletişim düzeyleri, gereksinimleri dikkate alınarak çeşitli görsel semboller hazırlanır. Semboller, arkalarındaki cırt cırtlar ile iletişim klasörü üzerinde ya da içindeki sayfalarda muhafaza edilir. Sembol sayısı arttıkça klasör içindeki sayfalar kategorilere (örn., yiyecekler, giysiler, banyo malzemeleri) ayrılarak sembollerin sınıflandırılması ve kullanıcı tarafından daha kolay kullanılması sağlanabilir. Afet ve acil durumlarda özel gereksinimli bireylerin etkili iletişim kurabilmeleri için acil durumlarda gereksinim duyacakları görseller yakınları tarafından hazırlanarak ve acil durum kategorisi oluşturularak, iletişim klasörlerine eklenebilir. Böylece, tanıdıkları ya da tanımadıkları bireylerle iletişim kurmaları kolaylaşabilir. Örneğin, acıktığını belirtmek isteyen özel gereksinimli bir birey, klasördeki yiyecek resmini çıkarıp AFAD görevlisine uzatarak yiyecek istediğini ifade edebilir. Başka bir PECS kullanıcısı ise “yiyecek” ve “istiyorum” resimli kartlarını cümle şeridinin üstüne koyarak, cümle şeridini çıkarıp size uzatabilir. PECS klasöründeki her bir resimli kart bireylerin istek, duygu ve düşüncelerini ifade etmeleri için kullanılan sembollerdir. Bazı kullanıcılar kendilerini ifade etmek için tek resimli kart kullanırken bazıları ise cümle şeridi üzerine birkaç resimli kart takarak basit cümleler kurabilirler. Afet ve Acil durumlar için kullanılabilecek standart görsellerin belirlenmesi, görselle iletilmek istenen mesajın daha kolay anlaşılmasını sağlayacaktır. Dolayısıyla bu ihtiyacı karşılamak için Başbakanlık Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı ve Özel eğitim uzmanlarının birlikte çalışarak gerekli görselleri hazırlaması ve görsellere web ortamından ücretsiz erişim olanağı sağlanması yararlı olabilir.

Özel gereksinimli bireylerle iletişim kurarken dikkat edebileceğiniz bazı temel hususlar bulunmaktadır. Bu hususları dikkate alarak iletişime başlamak, karşılıklı iletişimi daha anlaşılır kılacaktır. İzleyen bölümde özel gereksinimli bir bireyle ilk kez karşılaştığınızda hangi yolla iletişim kuracağınızı belirleyebilmeniz için bazı önerilerde bulunulmuştur:

• Bireyin kullandığı temel iletişim türünü belirlemek için gözleyin (işaret etme, jestler ve mimikler, sesler, göz teması ve göz kırpmalarına dikkat edin)”.
• Dikkatli dinlemek için zaman ayırın.
• Kişiye cevap vermesi için ekstra zaman verin.
• Kişinin eylemlerini ve/veya size anlattıklarını anladığınızı doğrulamak için her zaman tekrarlayın (Örneğin, Nasıl evet dediğini göstermesini isteyin (Örneğin,“Sana sorular soracağım, eğer cevabın evet ise başını yukarıaşağı sallayabilir misin?).
• Nasıl hayır dediğini göstermesini isteyin (Örneğin,“Sana sorular soracağım, eğer cevabın hayır ise başını sağa-sola sallayabilir misin?)
• Sorularınızı tek tek sorun.
• EVET veya HAYIR cevabı ile kolayca cevaplanabilecek soruları sorun.
• İletişim yöntemi tanımlandıktan sonra, birkaç temel soru sorun.
• “Burada sizinle iletişim kurmada bana yardımcı olabilecek biri var mı?”
• “İletişim kurmak için kullandığınız, bir iletişim klasörünüz veya konuşma üreten bir cihazınız var mı? “
• “Onu yanınızda getirdiniz mi? Cevabı “EVET ise nerede olduğunu sorun, cevabı “HAYIR” ise yanınızda resimli kartlar ya da bir işaret dili tercümanı var ise hangisini tercih ettiğini sorun
• EVET veya HAYIR ile cevaplanabilecek basit sorular sormayı unutmayın.

Afet ve acil durumlarda özel gereksinimli bireylerin gereksinimlerini belirleyebilmenin bir diğer yolu ise özel gereksinimli birey için hazırlanan acil durum kartı olabilir. Özel gereksinimli bireylerin kişisel bilgilerini içeren bu kartlar acil durum sırasında ya da sonrasında acil durum personeli için yardımcı olabilir. Acil durum kartlarında; özel gereksinimli bireyin adı, acil durumlarda iletişim kurulabilecek kişinin adı ve iletişim bilgileri, kişinin bakımı ile ilgili bilinmesi gereken önemli konular ve tıbbi acil durum bilgileri gibi detaylara yer verilmektedir. Ayrıca, kişinin iletişim amaçlı kullandığı bir ADİ sistemi varsa acil durum kartında bu bilgiye de yer verilmelidir.