Acil Durum ve Afetlerde Ulaştırma Yönetimi ve Uygulamaları Dersi 7. Ünite Özet

Giriş

Tatbikat kelimesi yerine, alıştırma, egzersiz, pratik, uygulama gibi birçok kelime kullanılmaktadır. Ancak, tatbikat kelimesi hem askeri hem de sivil kesimde daha çok kullanılmaktadır. Afet ve acil durumlarda yaşanan korku ve heyecanın paniğe dönüşmesi ve panik durumunda da insanların düşünmeden ve kontrolsüz bir şekilde hareket etmesi nedeniyle tatbikatlar önemlidir. Panik ve korkuyla baş edebilmek için olabilecek en kötü senaryoya karşı hazırlıklı olmak gerekmektedir. Bu senaryolar doğa ve insan kaynaklı afetler olabileceği gibi iş ve ev ortamında yaşanabilecek kazalar da olabilir.

Olması muhtemel acil durumlar gerçekleşmeden önce, olay sırasında uygulanacak hareket tarzının davranışlarımıza yansıtılmasını sağlamaya yönelik pratik kazanmak amacıyla yapılan faaliyetler tatbikat olarak tanımlanmaktadır.

Temel Kavramlar

Senaryo

Belirli bir sürecin sabit bir girdi gurubu için oluşan saçaklı (fuzzy) sonuçları (farklı değerde olasılıklı birden fazla durum kümesi) içindeki her bir olası durumu ifade eden terime verilen addır.

Afet Senaryosu

Afetriskinin belirlenmesi çalışmaları sonucunda elde edilen ve farklı büyüklük ve konumlardaki tehlikelerin gerçekleşmesi hâlinde meydana gelebilecek tüm zarar ve kayıpları tahmin etmeye yarayan bilimsel bir çalışmadır. Senaryo hazırlama sürecinin organizasyon yapısını ve fonksiyonlarını gösteren şeması kitabın 216. sayfasındaki Şekil 7.1.’de gösterilmektedir.

Senaryo hazırlanırken, dört farklı açıdan beyin fırtınası metodu kullanılarak bir ekip tarafından, sorunları tespit ederek, konularını, kapsamını, taraflarını, yönelim ve yönlendiricileri ile kısıtlarını ve zamanını belirleyerek oluşturulması esas olmalıdır. Senaryo yazımında şu noktalara dikkat edilmesi gerekir.

• Senaryonun gerçekçi olması,
• Senaryoda oluşabilecek tüm olası durumların göz önüne alınarak bunlara senaryo içerisinde yer verilmesi,
• Katılımcıların karar verme sürecinde ihtiyaç duyduğu verilerin sunulması,
• Gerekirse uygun görsellerin kullanılması,
• Katılımcılara farklı biçimlerde dönütler verilmesi,
• Karşılaştırma gerektiren durumlar için uygun örneklere yer verilmesi

Senaryo kaleme alınırken basit ve anlaşılabilir cümleler kurulmalı, giriş, gelişme ve sonuç bölümleri bulunmalı, terminolojisi uygun, dili sade, anlaşılır ve kendi içinde ve genelinde bir tutarlılığı olmalıdır. Senaryo yazımında, gerçeğe uygunluğu, amacı, biçimi, içeriği, katılımcı düzeyinin uygunluğu gibi noktalar önem arz etmektedir. Senaryo; yazma, planlama, uygulama ve düzeltme olmak üzere dört aşamada gerçekleştirilir.

Tatbikat

Bir acil durum veya afet halinde yapılması planlanmış olan müdahale sürecinde yer alacak eylemlerin uygunluğunu, yeterliliğini ve güncelliğini mümkün olduğunca gerçeğe yakın koşullar altında ve bir senaryoya bağlı kalarak denemek amacıyla yapılan uygulama” olarak tanımlanmaktadır. Tatbikatların:

• Masa Başı Tatbikatı,
• Uygulama Tatbikatı (işlevsel tatbikat)
• Genel Tatbikat (tam ölçekli tatbikat) olarak farklı düzeylerde icra edilebileceğine yer verilmiştir.

Tatbikatların amacı:

• Kurumların var olan acil durum ve afet planlarını ve prosedürlerini test etmek
• Sorumlu personellerin karar verme kapasitesini değerlendirmek ve artırmak,
• Afet planlarında yer alan kurum ve kuruluşlar arasındaki koordinasyonu geliştirmek
• Personelin hizmet içi eğitiminin gerçekleştirilmesini sağlamaktır.

Afetlere hazırlıkta yapılacak olan tatbikatlar belirli bir sistematik işleyiş/prosedür içerisinde yapılmaktadır. Bu planlama ve tasarım, uygulama, değerlendirme ve planı güncelleştirme aşamalarından oluşur. Kitabın 217. sayfasındaki şekil 7.2’de tatbikat döngüsüne yer verilmiştir.

Bir tatbikatı planlamak için öncelikli olarak bazı temel şartların sağlanması gereklidir. Bunlar:

• Daha önceden hazırlanmış bir acil durum veya afet planı,
• Tatbikat esnasında kullanılacak olan değerlendirme ölçütlerini açık bir şekilde belirtilmesi,
• Tehlikeleri, kırılganlıkları ve kapasiteyi düşünerek hazırlanmış gerçeğe en yakın risk senaryosu (bölgede daha önceden meydana gelen kaza ve afetlerden faydalanılabilir),
• Katılımcılar için minimal risk ile acil durumu canlandırmak için uygun bir fiziksel çevresel şartların olduğu bir yerin hazırlanması,
• Kurumsal altyapı, finansal kaynaklar ve yeterli lojistik destek gerekir.

Tatbikatların basit olandan başlayarak daha karmaşık olanına doğru yapılması, afet ve acil durum planlarında yer alan görevlerin her kademedeki personel tarafından bilinmesine ve olayların gelişimine göre hareket tarzının benimsenmesine imkan verir. Tatbikatlarda izlenmesi gereken sıra ve tatbikat tanımlanmasında temel felsefe kitabın 219. sayfasındaki Şekil 7.3’te gösterilmektedir.

Genelde tatbikatlardan elde edilmesi gereken faydalar şunlardır:

• Plandaki eksiklikleri ortaya çıkartır,
• Özgüveni geliştirir,
• Görev ve sorumluluklar açıklığa kavuşur,
• Performansı artırır,
• Kurumlar ve personel arasındaki ilişkiyi geliştirir,
• Güven ve saygınlık kazandırır.

Tatbikat Türleri ve Safhaları

Tatbikatlar, tartışma temelli ve operasyon temelli olmak üzere ikiye ayrılmaktadır.

Tartışma Temelli Tatbikatlar

• Seminerler
• Atölye çalışmaları
• Masa başı çalışmaları
• Oyunlar

Operasyon Temelli Tatbikatlar

• Tatbikatlar
• Fonksiyonel egzersizler
• Tam ölçekte egzersizle

Yukarıda verilen sınıflandırmanın dışında tatbikatlar;

• 1-2 gün içerisinde planlanan ve 1-2 saat içerisinde uygulanan tatbikatlar, farkındalık ve oryantasyon/ yönlendirme semineri,
• Üç günlük bir sürede planlanan ve 1-2 saat içerisinde sonuçlandırılan tatbikatlar alıştırma ve egzersiz,
• 1-3 ay süren planlama süreci sonunda 1-4 saat içerisinde icra edilen tatbikatlar masa başı tatbikatı,
• Üç aylık bir sürede planlanan ve sekiz saat içerisinde uygulanan tatbikatlar işlevsel tatbikat,
• 6-12 aylık bir zaman dilimine yayılan ve 1-2 gün süren tatbikatlar ise gerçek boyutta tatbikat olarak adlandırılmaktadır.

Masa Başı Tatbikatı (MBT) (Simülasyonlar)

Katılımcı grupların gerçekleşmesi muhtemel acil durum ve afet olayları üzerine temellendirilmiş, mevcut kaynaklara göre masa başında karar vererek yanıt vermelerini sağlayan tatbikat türüdür. Her katılımcı gerçek hayattaki mesleği ile ilgili bir göreve atanır. Gerçekleştirilen olaylarda zaman atlama tekniği kullanılarak iş ve işlemler hızlandırılır. Masa başı tatbikatlarının amaçları şu şekilde sıralanabilir:

• Bir organizasyonun içinde var olan acil durum planlarını ve prosedürlerini acil durum ve afetlere hazırlık ve yanıt için sorumlu olan personelin karar verme kapasitesini değerlendirmek,
• Özel bir kurum veya organizasyon için acil durum hazırlık ve yanıt planlarının geçerliliğini test etmek,
• Acil durum olaylarında farklı sektörler ve kurumların yanıt mekanizmasının koordinasyonunu değerlendirmek,
• Acil durum olaylarında kriz ve yönetim bilgisini yönetmek için karar verme de yetkili personeli hazırlamak,
• Katılımcı personelin bilgi, beceri ve tutumunu değerlendirerek geliştirilmesini sağlamaktır.

Masa başı tatbikatında senaryolar basitten çok karmaşığa uzanan bir aralıkta hazırlanabilir. Her katılımcı normal zamanda yaptığı işi veya buna yakın bir başka görevi üzerine temellendirilen rollere atanır. Olayların gelişimi öyküde tanımlanan simülasyon zamanında yer alır. Bu simülasyon egzersizi eden koordinasyon takımı tarafından koordine edilir. Senaryonun her olay dizisi zamanın kısa periyodlarında yer aldığından zaman atlaması kullanılmaktadır. Farklı durumları, problemleri ve kaynakları içeren senaryo planlaması egzersizi geliştiren bir yolda sırayla oynanır.

Egzersizde olaya ilişkin bilgi farklı zamanlarda dağıtılan mesajlar aracılığıyla sağlanır. Bilgiler sözlü, yazılı, dijital veya diğer iletişim kanalları aracılığıyla katılımcılara iletilir. Bir afet durumunda gerçekleştirilecek durumlar oluşturulmalıdır. Denetmenler senaryo hakkında yeterli bilgiye sahip olmalıdır. Eğer gerekli olursa tanımlanan durumlarda temsil edilemeyen katılımcıların rollerini üstlenebilirler.

Fiili (Gerçek Zamanlı) Tatbikatlar

Bu tatbikat acil durumların hikâye şeklinde yazılarak yaralanma ve hasarların senaryo edildiği operasyonların yönetiminde gerçek uygulamaya dayanan pratik bir alıştırmadır. Gerçek durumlarda uygulanabilecek olan bilgi, becerileri ve tekniklerin en gerçekçi biçimde uygulanmasına, afetlere hazırlık ve yanıt vermek için ilişkili/ilgili bireysel ve kurumsal kapasite ile ilgili prosedürlerin, araçların ve becerilerin değerlendirilmesine olanak tanır.

Tatbikatlar çeşitli alanlardaki acil durum hazırlığı ve yanıtla ilgili çabaları eğitmek için ve değerlendirmek ve geçerliliğini sınamak için etkili bir metottur. Sorumlulukların belirlenmesi, oluşturulan rollerin doğrulanması, tekniklerin kullanılması, performans ve becerilerin değerlendirilmesi ve kaynakların kullanılmasını sağlaması açısından önemlidir. Gerçek şartlar altında ve alanda kurumlar arası komuta, kontrol, koordinasyon ve işbirliği düzeyinin görülmesini sağlamaktadır. Bir başka önemli yönü ise olaylara yanıt verecek olan ambulans, itfaiye ve güvenlik ekiplerinin baskı altında bilgi, beceri ve davranışlarını değerlendirmek ve geliştirmektir.

Gerçek zamanlı tatbikatların amaçları şu şekilde verilebilir:

• Acil duruma yanıt için hazırlanan planların, protokollerin, prosedürlerin, kılavuzların ve diğer operasyonel mekanizmaların uygunluğunu ve etkinliğini test etmek,
• Acil durum yanıt operasyonlarının organizasyonu ile ilişkili tekniklerin, araçların, kaynakların ve hareketlerin yeteneklerini ve kullanımını değerlendirmek,
• Çoklu aktörler ve organizasyonların parçalarının risk azatlımı ve kontrolü sonucu için özel tekniklerin kullanımı ve koordinasyonunu geliştirmek,
• STK’ların, profesyonel grupların, yönetim personelinin, yanıt takımların ve acil durumlara yanıt vermek için eğitim almış diğer grupların genel yanıtını ve işbirliğini değerlendirmektir.

Tatbikat, ilk olarak gerçek uygulamalara dayanan pratik bir egzersizdir. Acil durum yönetimini deneyimleyen katılımcılar tarafından uygulanır. Tatbikat devam ederken çevrede gerçek bir acil durumda olabilecek risklere benzer olarak varsayımlar oluşturulur. Tatbikat için zaman aktivasyon alarmının verilmesi veya bir operasyonun başlaması için emir verilmesi ile başlayarak ölçülür. Senaryodaki bir sonraki uygun harekete veya mesaja geçmek için zaman “atlamaları” kullanılmaz.

Karakterlerin ve materyallerin kullanımı gerçektir. Tatbikat için düşünülmüş olan yaralıların hareketlerine yönelik performanslarının haricinde, yanındakiler, basın ve diğer roller gerçek olarak yapılır. Tatbikatların uygulanması gözlemciler ve katılımcılar için bir derecede sağlık ve güvenlik risk içermektedir. Bu yüzden bu tatbikatın icrası esnasında oluşabilecek sağlık ve güvenlik risklerine yönelik acil durum planı olmalıdır. Uygulama esnasında katılımcıların sağlık ve güvenliğini tehdit eden bir durum bulunması hâlinde tatbikat durdurulmalıdır. Kitabın 226. Sayfasındaki Tablo 7.1’ de masa başı tatbikatlar ile fiili tatbikatlar arasındaki benzerlikler ve farklılıklara yer verilmiştir.

Tatbikat Safhaları

Tatbikatın türüne göre amaç ve hedefler farklılık gösterir. Bir tatbikatta amaç hazırlanan planları incelemek, denemek, geliştirerek güncelleştirmek ve planların uygulanmasında görev alacak personeli eğitmek olurken, bir diğer tatbikatta amaç, imkân ve kabiliyetlerin ortaya konulması, idame ettirilmesi ve geliştirilmesi için yöntem ve usullerin, tedbirlerin denenmesi olabilecektir.

Hemen hemen tatbikatların tamamı dört safhayı kapsamaktadır. Bu safhalar;

Hazırlık safhası: Tatbikata katılması planlanan kuruluşların temsilcilerinin katılımıyla yapılacak koordinasyon toplantısı ile tatbikat hazırlığına başlanır. Bu toplantıda, öngörülen tatbikat tarihi kesinleştirilerek tatbikat senaryosunun oluşturulmasına başlanılır.

Planlama safhası: Bu safhaya, Tatbikat talimatının alınmasından sonra başlanır. Planlama faaliyetleri çerçevesinde, ilk planlama, ana planlama, olaylar koordinasyon ve son planlama toplantıları yapılır.

Uygulama (icra) safhası: Tatbikatlarda, tatbikat ekibi; tatbikat başkanı ve tatbikat koordinatörü ile kontrol grubu ve oyuncu grubundan oluşturulur. Tatbikat kontrol grubu tarafından, senaryo çerçevesinde hazırlanmış olayların oyuncu grubuna enjekte edilmesiyle başlatılır. Enjekte edilen olaylar, olayın içeriğine göre oyuncu grubu tarafından süratle ve koordineli bir şekilde çözüme kavuşturularak yapılan işlemler ve elde edilen sonuçlar kontrol grubuna bildirilir. Enjekte edilen olaylar ve gelişen durumlar ile elde edilen sonuçlar hakkında veya bir karar almayı gerektiren hallerde tatbikat başkanına veya üst kurullara bilgi sunmak, gerekli koordinasyonu sağlamak, karar almak için bilgilendirmeler düzenlenir. Tatbikatlar, tatbikat koordinatörünün sevk ve idaresinde kontrol grubu tarafından enjekte edilen olaylar ile yönlendirilir.

Değerlendirme safhası: Tatbikat sonrasında, tatbikattan beklenen amaç ve hedeflere ulaşılıp ulaşılmadığının değerlendirildiği safhadır. Bu safhada tatbikat genel olarak gözden geçirilerek enjekte edilen olaylara karşı gösterilen tepkiler ve tespit edilen hata ve noksanlıklar ele alınır. Oyuncu grubu, kontrol grubu ve tatbikat koordinatörü tarafından yapılan değerlendirmeler ışığında tatbikat sonuç raporu hazırlanarak ilgili makamlara yayımlanır.

Türkiye’de Tatbikatların Hukuki Çerçevesi

Türkiye’de tatbikatların hukuki çerçevesi konusu AFAD tarafından 2015 yılı Mart ayı içerisinde yayınlanan Afet ve Acil Durumlara İlişkin Temel Mevzuattan ve seferberlik ve savaş haline ilişkin düzenlemeleri içeren yasal mevzuat ile çeşitli uygulamalar dikkate alınarak ele alınmıştır.

Bu yasal mevzu at içerisinde kanunlar, yönetmelikler ve yönergeler ile tatbikatlara ilişkin çeşitli hükümler bulunmaktadır. Bu hükümler çerçevesinde Türkiye Afet Müdahale Planı (TAMP) ve Acil Durum Planı geliştirilerek afet ve seferberlik ve savaş durumlarında neler yapılması gerektiğine ilişkin düzenlemeler yapılmıştır.

Bir Masa Başı Tatbikatı Uygulaması

Kitabın 235. Sayfasında 2009-AFET tatbikat organizasyonuna ilişkin şema verilmiştir.