Acil Durum ve Afetlerde Ulaştırma Yönetimi ve Uygulamaları Dersi 6. Ünite Özet

Giriş

Afet yönetim sistemini oluşturan zarar azaltma, hazırlık, müdahale ve iyileştirme süreçlerinden hazırlık sürecinde yapılması gereken çalışmaların en önemlilerinden birisi de kıt olan zaman kaynağının verimli bir şekilde kullanılabilmesi için mevcut kaynakların, imkân ve kabiliyetlerin tespit edilmesidir.

• Afet ve durum yönetiminin vazgeçilmez unsurları:
• Müdahalede ihtiyaç duyulacak tüm güç ve kaynakların ulusal ve yerel düzeyde planlama esaslarının belirlenmesi,
• Belirlenen güç ve kaynakların olay bölgesine hızlı ve güvenli bir şekilde ulaştırılması,
• Müdahale hizmetlerinin koordinasyonundan sorumlu ana ve destek çözüm ortaklarının görev, yetki ve sorumluluklarının düzenlenmesi,
• Afet ve acil durumlara etkin bir şekilde müdahalenin sağlanması şeklinde sıralanabilir.

Afet ve acil durumlar ile seferberlik ve savaş halinde ülke kaynaklarının etkili ve verimli bir şekilde kullanılması, maddi ve manevi kaybın en aza indirilmesinde çok büyük rol oynayacağından afet ve acil durum yönetim merkezinde görevli ekiplerin kaynakları herhangi bir israfa meydan vermeden kullanmalarını sağlayacak bir yapının kurulması sağlanmalıdır.

Temel Kavramlar ve Mevzuat Değerlendirmesi

Afet yönetimi temel ilkelerinin ve afetin çeşidine göre izlenmesi gereken yol haritasının ilk iki sırasını, haberleşmenin sağlanması ve ulaştırma ve trafik faaliyetlerinin düzenlenmesi oluşturmaktadır.

Ulaştırma , insanların, eşyaların ve bilginin her türlü amaçla yer değiştirmesi demektir.

Lojistik , müşterilerin ihtiyaçlarını karşılamak üzere her türlü ürün, servis hizmeti ve bilgi akışının başlangıç noktasından (kaynağından), tüketildiği son noktaya (nihai tüketici) kadar olan tedarik zinciri içindeki hareketinin etkili ve verimli bir biçimde planlanması, uygulanması, taşınması, depolanması ve kontrol altında tutulması hizmetidir. Afet ve acil durum lojistiği ise; insanları, kaynakları, yetenek ve bilgiyi, afetlerden etkilenmiş afetzedelere yardım etmek için etkin bir şekilde mobilize edebilen süreçler ve sistemlerden oluşmaktadır.

Afet yardım faaliyetleri ilk yardım malzemeleri, yiyecek, ekipman ve arama kurtarma ekibinin tedarik noktasından, afet bölgesinde coğrafi olarak dağınık çok çeşitli destinasyon noktalarına dağıtımı; afetzedelerin afet bölgesinden tahliyesi, emniyetli ve çok hızlı bir şekilde sağlık merkezlerine transferinin yapılmasıyla ilgili faaliyetlerdir.

Afet lojistiği hazırlık, anında müdahale ve iyileştirme olmak üzere üç aşamadan oluşur.

Hazırlık aşaması , afetten kaynaklanabilecek ağır sonuçların önceden hesaplandığı ve tüm zorluklarla başa çıkmanın yolunun bulunmaya çalışıldığı bir evredir.

Hazırlık aşamasının hedeflerine ulaştırma yönünden bakıldığında:

• Afet bölgesine ulaşımın sağlanacağı en kısa ve uygun güzergâhın belirlenmesi ve haritalanması,
• Taşıma modlarından ve araç kapasitesinden en uygun olanın seçilmesi,
• Nakliye Araçlarının güzergâh seçimi

Planlama, tehlike oluşmadan önce uygulanan çalışmalardır ve üç basamaktan oluşmaktadır:

• Şimdiki durumu, mevcut kaynakları ve bulunabilecek kaynakları belirlemek,
• Hedefleri belirlemek ortaya koymak,
• Bir afet anında yapılacak işleri tespit etmektir.

Planlama ve karar alma süreçlerinde en kritik noktanın kaynakların tespitidir. Afet müdahale sürecinde yürütülen lojistik faaliyetlere bakıldığında da;

• Ön değerlendirme ve ihtiyaç tespiti,
• Lojistik eylem planı yapılması ve uygulaması ile
• Sürecinin izlenmesi, değerlendirmesi ve raporlanması gibi üç ana başlığı görmekteyiz.

Ön değerlendirme ve ihtiyaç tespiti sürecinde, hizmet grubu planları ile sıfırıncı dakikada yapılan ön değerlendirme sonucunda:

• Talep edilen malzemelerin afet bölgesine en uygun zamanda doğru miktarda ulaştırılması,
• Ekiplerin güvenle olay mahalline nakledilmeleri ve düzenli bilgi akışı sağlanır.

Kaynak , kamu veya özel kurum ve kuruluşlarla gerçek kişilere ait tesisler, araçlar, insan gücü ve bunlar tarafından üretilen her türlü mal ve hizmetler şeklinde tanımlanmaktadır. Belirli bir amaca ulaşabilmek için kamu veya özel kurum ve kuruluşların ürettiği her türlü araçgereç, mal ve hizmet kaynak olarak adlandırabilir.

Ürün ; Bir tutum veya davranışın ortaya çıkardığı şey, doğadan elde edilen, üretilen yararlı şey, mahsul, eser, türlü endüstri alanlarında ham maddelerin işlenmesiyle elde edilen şey olarak tanımlanmaktadır.

Mal ; ihtiyaçları karşılama özelliğine sahip olan somut araçlardır.

Hizmet ; insan ihtiyaçlarının giderilmesine yönelik üretilen, elle tutulmayan, saklanması mümkün olmayan ve fayda yaratan faaliyetlerdir.

Kaynak planlamasından istenilen neticenin alınabilmesi için taşımacılıkta karşılaşılabilecek risklerin bilinmesi ve buna uygun hareket tarzının geliştirilmesi gerekir. Taşımacılıkta karşılaşılabilecek riskler aşağıdaki şekilde sıralanabilir:

• Taşıma araçlarının getirdiği riskler,
• Taşıma konsolidasyonu, yükleme, elleçleme vb. faaliyetlerden kaynaklanan riskler,
• Rota ve güzergâh kaynaklı riskler,
• Yolların ve coğrafi engellerin getirdiği riskler,
• Siyasi, idari ve bölgesel yapılanmanın getirdiği riskler,
• Havalimanı, gar, liman kapasitelerinin getirdiği riskler,
• Yüklerin nitelikleri ile ilgili riskler,
• Hava koridoru, deniz yolu gibi uluslararası taşıma yapısından kaynaklanan riskler,
• Hava sahası, karasuları gibi uluslararası hukuki ve siyasi yapılanmanın getirdiği riskler.

Görev ve Sorumluluklar

Afet ve Acil Durum Müdahale Hizmetleri Yönetmeliğinin 24’üncü maddesinde afet ve acil durumlarda ulusal düzeyde hazırlık yapmak üzere görevlendirilen bakanlıklara, kurum ve kuruluşlara yer verilmiştir. Bakanlık, kurum ve kuruluşların görev ve sorumluluklarını düzenleyen 28’inci maddesinde özetle, ana çözüm ortaklarını:

• Afet ve acil durum yönetim merkezlerini kurarak 7 gün 24 saat esasına göre yürütülmesini sağlamakla,
• Afet ve acil durum hallerine yönelik hazırlık ve planlama çalışmaları yapmakla,
• Yapılan çalışmalara destek olmakla,
• Afetlere yönelik kapasite geliştirme çalışmaları yapmakla,
• Ülke düzeyinde kaynakları tespit etmekle,
• Afetlerde görevlendireceği personeli eğitmek ve sürekliliğini sağlamakla
• Destek çözüm ortağı olan bakanlık, kurum ve kuruluşları da personel, araç, alet, ekipman desteği sağlamakla sorumlu kılmıştır.

Türkiye Afet Müdahale Planına (TAMP) kapsamında, kaynakların etkin bir şekilde kullanımını sağlamak amacıyla Kaynak Yönetimi Hizmet Grubu kurulmuştur. Bu grubun görevleri;

• Afet ve acil durumlarda çalışacak özel personel, uzman, malzeme, araç gereç, makine ve ekipman ihtiyaç tespiti ve temini için kaynak yönetimi planlaması yapmak, temin etmek,
• Görevli personeli, tüm kullanılan malzemeleri, araç ve gereçleri, makinaları, ekipmanları vb. kayıt altına almak,
• Kaynak israfını kontrol etmek, denetlemek, iş gücü ve kamu görevlileri takip programı yapmaktır.

Kaynak Planlaması

Planlama , ana hatları politikalarla belirlenmiş olan belirli bir işin, belirli bir projenin belirli bir dönemde gerçekleştirilmesi için yapılması gereken işlerin saptanması ve izlenecek yolların seçilmesi olarak tanımlanabilir.

Afet planları, yönetim kademesinin en alt seviyesinden, en üst seviyesine kadar gerekli görüldüğünde; olay, acil durumlar ve afetlerde uygulamak amacıyla hazırlanan planlardır. Planlama, tehlike oluşmadan önce uygulanan çalışmalardır ve üç basamaktan oluşmaktadır:

• Şimdiki durumu, mevcut kaynakları ve bulunabilecek kaynakları belirlemek,
• Hedefleri belirlemek ortaya koymak,
• Bir afet anında yapılacak işleri tespit etmektir.

Ulaştırma Planlamasının ülkeden ülkeye değişse de ana hatlarıyla kara yolu, demir yolu, deniz yolu, hava yolu ve boru hattı olmak üzere beş temel aşamadan oluşur.

Kaynak olarak ifade edilen ürün, araç-gereç, mal ve hizmetler afet ve acil durumlar ile seferberlik ve savaş hâllerinde aynı olsa da kullanım amaçlarına göre farklılık göstermektedir.

Planlarda yer alan görevlerin afet öncesi, sırası ve sonrasında verimli ve etkili bir şekilde icra edilebilmesi açısından kaynakların belirlenmesi, kataloğa veya envantere dönüştürülerek güncelliğinin sağlanması büyük önem arz etmektedir.

Kaynak kataloğu , kamu veya özel kurum ve kuruluşlarla gerçek kişilerin sahip olduğu ürün, tesis, mal ve hizmetlerin belirli ölçütlere uygun olarak bir araya getirilmesi işlemi şeklinde, kaynak envanteri ise bir kurum ve kuruluşa ait ürün, tesis, mal, araç-gereç veya hizmetin nicelik ve nitelikleriyle (ölçülebilenölçülemeyen) sayılarak ve numaralandırılarak kayıt altına alınması şeklinde tanımlanmaktadır.

Planlamaya altlık teşkil edecek olan envanter çalışmalarının konvansiyonel yöntemler ile üretilmesi, işlenmesi ve işlevsel bir şekilde kullanılması zaman ve iş gücü kaybına neden olur. Bunun yanında bu kayıplar dolayısıyla yaşanacak performans düşüklüğü ve istenilen düzeyde verim alınamaması gibi sonuçların ortaya çıkması kaçınılmaz olacaktır.

Kaynak planlamanın unsurları aşağıdaki şekilde kategorize edilebilir:

Kaynakların Belirlenmesi

Ulaştırma sistemi her biri kendisine özgü özellikler taşıyan kara yolu, demir yolu, deniz yolu ve hava yolu gibi türlerden oluşmakta ve bu türlerin her biri ayrı ayrı hizmet sunabildiği gibi bir araya gelerek çok türlü (modlu) taşımacılık hizmeti de sunabilmektedir. Kaynak olarak ifade edilen ürün, araç gereç, mal ve hizmetler her sektöre göre farklılık göstermektedir.

Bakanlıkların sahip olduğu veya kontrolünde bulundurduğu kaynakların, kamu kurum ve kuruluşları ile bakanlık teşkilatının olanaklarından yararlanılarak belirlenmesi esas olduğundan, bu konudaki planlamanın da yine bakanlıkların sorumluluğunda yapılması gerekmektedir. Ulusal düzey hizmet grubunun ülke düzeyinde tespit edeceği kaynakları merkezi kaynaklar, yerel düzey hizmet grubu operasyon planları kapsamında il düzeyinde tespit edilecek kaynakları ise bölgesel kaynaklar olarak adlandırılabilir.

Kaynaklar; TAMP müdahale seviyeleri ve etki dereceleri göz önünde bulundurularak:

• Seviye 1 ve 2’de, yerel imkânların ve destek illerin takviyesine ihtiyaç duyulmasından dolayı il ve destek illerin kaynaklarını bölgesel kaynaklar,
• Seviye 3 ve 4’de ise ulusal ve uluslararası desteğe ihtiyaç duyulması nedeniyle bu müdahale seviyelerinde kullanılacak kaynakları da merkezi kaynaklar olarak sınıflandırılabilir.

Ulaştırma araçlarının kaynak bilgilerinin, seferberlik ve savaş hali ile afet ve acil durumlarda planlanan görevlerin özelliği ve firma kapasitesi de dikkate alınarak bu görevlerin gerektireceği araç-gereç ve hizmetlere göre tespit edilmesi gerekmektedir. Ulaştırma kaynaklarının tespitinde; kamu, özel ayrımına gitmeden:

• Elinde yük ve yolcu taşıma niteliklerine sahip, afet ve acil durumlar ile seferberlik ve savaş hâli planlamaları kapsamında yararlanılabilecek araçgereç, sistem ve hizmetlere sahip olan veya
• Kaynağı kontrolünde bulunduranlar ile
• Bu kaynak bilgilerini tutan kurum ve kuruluşlar, STK’lar ve özel nakliyat firmalarından yararlanılır.

Ulaştırma kaynaklarının tespitinde firma bilgilerinden ve firmanın imkân ve kabiliyetlerinden başlayarak araçların niteliklerine, yük ve yolcu taşıma kapasitesine, yükleme ve boşaltma ekipmanlarına, tesislere ve sanat yapılarına kadar tüm bilgilerden yararlanılmalıdır.

İhtiyaçların Saptanması

İnsanların yaşamlarını devam ettirebilmek için ve olmadığında sıkıntı çektikleri koşullara ya da varlıklara “ihtiyaç” adı verilir. Afet ve acil durumlarda beslenme, barınma, enerji, güvenlik, sağlık ve ulaştırma vb. ihtiyaçlar ön plana çıkmaktadır.

Nakliye Hizmet Grubunun girdileri diğer hizmet gruplarının çıktılarından oluşacaktır. Ulaştırma kaynaklarına duyulacak ihtiyacın hazırlık evresinde doğru bir şekilde tespit edilerek, müdahale safhasında herhangi bir aksaklığa meydan vermemek ve süratle aksiyon alabilmek için aşağıdaki şekilde İhtiyaç Bildirim Çizelgesinin hazırlanması gerekir.

Tahsislerin Yapılması

Tahsis kelimesi bir kaynağı bir kurum ve kuruluşa ayırma, rezerve etme anlamına gelmektedir. Burada tahsisten amaç, kaynağın bir hizmet için kullanıma ayrılmasından, tutulmasından daha çok gerek duyulduğunda planlanan faaliyet için o kaynağın görevlendirilerek afet ve acil durumlarda planlanan faaliyeti yerine getirmesinin sağlanmasıdır.

Sözleşmelerin Düzenlenmesi

İhtiyacı karşılayacak ulaştırma kaynaklarının hangi şekil ve şartlarda verilen görevi yerine getireceğine ait esasları belirlemek üzere ihtiyacı karşılanacak bakanlık, kurum ve kuruluş ile ihtiyacı karşılayacak firma arasında sözleşme düzenlenmelidir.

Kaynak Yönetimi

Afet ve acil durumlar ile seferberlik ve savaş hallerinde hangi kaynağın nerede, ne zaman kullanılacağı ve nasıl gönderileceği önemli bir konudur. Bu itibarla afet planlarının eklerinde kaynakların güncel bir listesi olmalı veya dijital ortamda bulundurulması sağlanmalıdır. Müdahale aşamasında ihtiyaç duyulan araç, gereç, ürün ve hizmetler bu bilgi paketlerinden yararlanılarak olay bölgesine sevk edilir.

Ana çözüm ortaklarının hazırlık aşamasında tüm kaynakları dijital ortamda kayıt altına almaları ve bu kaynakları güncel bir şekilde bulundurmaları elzemdir. Bu açıdan bakıldığında kaynak yönetimi, acil durumlara müdahalelerde eldeki mevcut kaynakların yerinde ve zamanında kullanılmasında, afet ve acil durum yönetim merkezi başkanının doğru karar vermesi ile mümkün olmaktadır.

Kaynak yönetimi planlama, organizasyon, yönetim ve kontrol olmak üzere dört aşamadan oluşmaktadır. Bu aşamalarda;

• Planlama aşamasında, olası afet ve acil durumlarda kullanılabilecek kaynaklar,
• Organizasyon aşamasında, planlama aşamasında tespit edilen kaynakların kullanımı ve bilgi paylaşımı ile hiyerarşik yapı,
• Yönetim aşamasında, kaynakların etkin kullanımını sağlamak amacıyla görevlendirme ve yetkilendirme,
• Kontrol aşamasında ise olay komuta sisteminde yer alan yöneticilerin belirlenen kurallar ve standartlar çerçevesinde işlerin ve müdahalenin yapılması izlenir.

Planlama sürecinde belirlenen hedeflere ulaşmanın en önemli şartlarından birisi de personel, araç-gereç ve malzeme gibi kaynakların nereden karşılanacağı ve ihtiyaçlara cevap verip veremeyeceğidir.

Kaynak Türü Seçimi

Afet planlarının hazırlık sürecinde ve afet anında yapılan ön değerlendirme sonucunda, müdahale aşamasında ihtiyaç duyulduğu ölçüde araç-gereç ve malzemeler ile insan kaynağının afet bölgesine doğru zamanda, doğru miktarda süratle ve düzenli bir şekilde ulaştırılması doğru bir bilgi akışı ile sağlanabilir. Ön değerlendirmede:

• Ulaştırma türlerinin mevcut durumu ve kapasiteleri,
• Lojistik merkezlerin/depoların ulaşım imkânları,
• Afet bölgesi ihtiyaçlarının İl, komşu destek illerden veya bölgeden karşılanıp karşılanamayacağı gibi hususlar göz önünde bulundurulmalıdır.

Taşıma türünün belirlenmesinde temel amaç, bütün taşıma türlerinden dengeli bir şekilde faydalanmak olmalıdır. Afet ve acil durumlarda süre çok büyük önem taşıdığından öncelikli taşımalarda altın saatler olarak adlandırılan 48 ila 72 saat dikkate alındığında ekonomiklik de göz ardı edilerek en hızlı taşıma türü seçilmelidir.

Yük taşımacılığı için geliştirilen modellerin amacı, taşımacılık maliyetlerini ve riskini azaltarak hizmet gereksinimlerini karşılamaktır. McKinnon (1989), taşıt türü seçiminde aşağıdaki prensiplerin dikkate alınmasını önermiştir:

• Alternatifler karşılaştırılmalı,
• Düzenli aralıklarla seçenekler karşılaştırılmalı,
• Değerlendirme için çok miktarda kriter kullanılmalı,
• Seçim işleminde doğru prosedür kullanılmalıdır.

Kaynak Envanteri Bilgi Sistemi

Kaynak envanterinin konvansiyonel yöntemler kullanılarak üretilmesi, işlenmesi ve güncelliğinin sağlanmasında yaşanılan zaman ve işgücü kaybının önüne geçebilmek, müdahale aşamasında karar vericilerin doğru karar almalarını sağlamak amacıyla, bilişim sistemlerinden ve de özellikle veri entegrasyonu ile analiz çalışmalarında devamlılığın sağlanması açısından Coğrafi Bilgi Sisteminden (CBS) yararlanılmaktadır. CBS; verilerin depolanması, güncellenmesi zamandan ve işgücünden tasarruf edilmesi ile çalışmaların doğruluğu ve hassasiyeti açısından pek çok avantajı da beraberinde getirmektedir.

Afet ve acil durumlar ile seferberlik planlamalarında, ihtiyaç duyulan insan kaynağının, malzemenin, ürün, mal ve hizmetin doğru yere, doğru zamanda ve güvenli bir şekilde ulaştırılması için etkin bir nakliye sisteminin kurulması önem taşımaktadır. Ulaştırma ve Altyapı Bakanlığınca gerçekleştirilen bilişim sitemlerinden biri olan Kaynak Envanter Bilgi Sistemi (KEBS) öncelikle afet ve acil durumlar ile seferberlik ve savaş hâline, NATO planlamalarına yönelik ulaştırma kaynaklarının tespitine ve bu kaynakların rasyonel bir şekilde kullanılmasına yönelik geliştirilen bir projedir.

Sistem Bileşenleri

KEBS ile, TAMP kapsamında oluşturulan 28 hizmet grubundan Nakliye, Haberleşme, Ulaşım Altyapı ve Teknik Destek ve İkmal Hizmet gruplarına ait kaynaklara sahip olan veya ilgili kaynakları kontrolünde bulunduran Bakanlık hizmet birimleri ve kuruluşlarına ait verilerin entegrasyon yolu ile bir havuzda toplanması, güncelliğinin sağlanması, izlenmesi, raporlanması ve olay yönetimine dair analizlerin yapılması ve nihayetinde karar destek sistemine dönüştürülmesi planlanmaktadır. Aynı şekilde ilk etapta;

• Ulaştırma araçları ve iş makineleri,
• Altyapı (limanlar, havalimanları, istasyon, gar ve sanat yapıları) ve
• Haberleşme

sektörüne ait kaynakların tespit edilmesi ve bu kaynakların ihtiyaç sahiplerine yani afet ve acil durumlarda ulaştırma ve haberleşme ihtiyacı olan kurum ve kuruluşlarla ilişkilendirilerek olay yönetimi modülü ile tahsislerin yapılması ve takibinin sağlanması planlanmaktadır.

Sistemin genel işleyişi bakımından, fiziki bir sunucu üzerinde yetkilendirme, parametre ve log sunucu hizmetlerini birlikte barındıran temel modül üzerinde çalışan web tabanlı uygulama yazılımı (NETIGMA) ve harita istemcisi (NETGIS) ile buna bağlı bir hali VTYS hali hazırda UDHB bünyesinde var olan MS SQL veri tabanına entegre edilecek ve servislerden gelen veriler UDHB KEBS veri tabanına aktarılarak entegre edilen NETIGMA sistemi sayesinde gerekli veri güncelleme görüntüleme işlemleri aynı veri tabanı üzerinden gerçekleştirilecektir.

Yazılım Arabirimi

Yazılım arabirimleri Windows işletim sistemine sahip sunucularında çalışılabilecek şekilde tasarlanmış olup, görsel ara yüzler her tarayıcıda çalışabilecek şekilde dizayn edilmiştir. Verilerin durumuna göre hem mekânsal hem de sözel gösterimlere uygun olacak şekilde ayarlanmıştır. Entegre NETIGMA sayesinde birden fazla kullanıcı aynı anda sisteme giriş sağlayabilmekte ve pek çok işi yapabilmektedirler.

Afet Yönetim ve Karar Destek Sistemi (AYDES) mekanizması kapsamında yer alan envanter panelinde ihtiyaç duyulan nakliye verilerinin, envanter bilgi sistemi ile AYDES entegrasyonu sağlandığında online olarak sisteme aktarılması ve bu durumda güncel verilerle nakliye yönetiminin gerçekleştirilmesi sağlanacaktır. Böylece ulaştırma türlerinin ve altyapılarının bir bütün olarak konumsal olan veya olmayan tüm araç-gereç, tesis ve sistemlerine ait verilerinin online olarak ilgili kurum ve kuruluşlardan temin edilmesi ve bu verilerin rasyonel olarak nakliye yönetiminde kullanılması ve karar alma süreci kolaylaşacaktır.