Temel Afet Bilgisi Dersi 5. Ünite Sorularla Öğrenelim

Kütle hareketleri sınıflamasında esas alınan temel noktalar nelerdir?

Birçok jeomorfolog ve jeolog tarafından tip sınıflaması tanımlanmış kütle hareketlerine ilişkin en yaygın ve benimsenmiş olan sınıflama Varnes tarafından 1978 yılında yapılmıştır. Bu sınıflamanın yaygın olarak benimsenmesinin nedeni mühendislik çalışmalarından planlamaya kadar birçok alanda kolay uygulanibilir olmasından ileri gelmektedir. Bu sınıflamada esas alınan iki temel nokta vardır. Bunlardan ilki hareketin tipi (örn. düşme, kayma, akma) ve materyalin türüdür (örn. kaya, zemin ve moloz).

Devrilme nedir?

Devrilme bir ana kaya veya düşük derecede pekişmiş zeminin bir noktadan veya kütle ağırlık merkezinin altındaki eksenden yamaç boyunca ileriye doğru hareketini ifade eder. Düşen malzemenin türüne göre kaya devrilmesi, zemin veya toprak devrilmesi adlarını alır. Genel olarak kaya içerisindeki süreksizlik yoğunluğunun yüksek olduğu ana kayaların yüzeylediği alanlarda gözlenirler.

Kayma nedir?

Zemin, kaya ya da bunların karışımından oluşan doğal bir malzemenin bir yüzey üzerinde aşağıya ve dışarıya doğru hissedilebilir bir şekilde hareket etmesine denir. Hareketin hızı, yamaç eğimi ve malzemenin su içeriği ile orantılıdır.

Kaymaları sınıflandırarak açıklayınız.

Kendi içerisinde iki alt sınıfa ayrılan kaymalardan ilkini dönel (rotasyonel) kaymalar oluşturur. Bu kayma tipinde genel olarak kayma düzleminin eğimi değişkendir. Heyelanın başlangıç noktasından orta kesimlerine doğru yükselen kayma düzlemi eğimi birikim alanında giderek düşer. Bu homojen olmayan düzleme üzerinde olarak kayan malzeme yüzeyde taç bölgesine doğru ters eğimler oluştutur. Kaymalar içerisindeki diğer bir alt sınıfı ise ötelenmeli veya düzlemsel kaymalar oluşturur. Bu alt sınıfta düzlemin eğimi tedrici olarak düşer ve iç bükey bir formdan ziyade daha çizgiseldir.

Akma nedir, nasıl adlandırılır?

Birden fazla sayıda makaslama yüzeyi boyunca gelişen ve çoğunlukla serbest yüzeyler boyunca yer değiştirerek yayılan kütle hareketidir. Akma hareketi akan malzemenin türüne göre kaya-blok akması, moloz akması, kum akması, çamur akması gibi isimler alır.

Yanal yayılma nedir, açıklayınız.

Yanal yayılma, sıvılaşan zemin seviyesinin üzerinde bulunan zeminin geniş bloklara ayrılması ve blokların yanal yönde hareket etmesidir. Bu hareket, depremden kaynaklanan yerçekimi kuvvetleri ve içsel kuvvetlerin birlikte etkimesiyle meydana gelmektedir.

Sürünme (Krip) nedir, karakteristik belirtileri nelerdir?

Yamacın ya da şevin yüzeysel kısmının sürekli, fakat çok yavaş yer değiştirmesine “Krip” ya da Sürünme denir. Burada hareket genellikle çok yavaştır. Toprakla örtülü yamaçlarda sürünme daima görülür. Eğrilmiş ağaç gövdeleri, bükülmüş çit sırıkları, telgraf direkleri, toprak üzerinde birikmiş taşlar, kırılmış ya da yer değiştirmiş istinat duvarları ve temeller, yerlerini değiştirmiş kara ve demir yolları vb. olaylar karakteristik belirtilerdir.

Obruklar nasıl oluşur?

Obrukların çoğu iki şekilde oluşur. Birincisi alttaki eriyebilen kayaçlar topraktan sızan sularla çözünürler ve kayaç içinde bulunan doğal boşluklar genişler ve üzerlerinde bulunan toprakla doldurulurlar. Yer altı suyu kayacı çözmeye devam ettikçe toprak ortadan kalkar ve geride yamaç eğimi düşük, derinliği fazla olmayan çöküntüler bırakır. Obruklar ayrıca bir mağara tavanının çökmesi sonucu dik kenarlı bir krater şeklinde de oluşur. Bu yolla oluşan obruklar özellikle nüfusun fazla olduğu bölgelerde ciddi bir tehlikedir.

Kütle hareketlerinin başlıca nedenleri nelerdir, açıklayınız.

Kütle hareketleri, jeolojik ve/veya jeomorfolojik süreçler ile hidrolojik, klimatolojik, bitki örtüsü ve arazi kullanımı gibi hazırlayıcı koşullar olarak nitelendirdiğimiz birçok doğal ve beşeri faktöre bağlı gelişebilmektedirler. Buna karşın deprem, volkanik aktivite, aşırı ve uzun yağış, ani kar erimeleri gibi hidro-meteorolojik ve yol kazı çalışmaları, maden patlatmaları gibi insan etkisine bağlı faktörlere ile tetiklenebilmektedirler. Kütle hareketlerinin başlıca nedenleri; onların oluşumlarını duyarlı hale getiren doğal koşullar (örn. yamaç eğimi, bakı, yükseklik farkları, litoloji, fay ve çatlaklar gibi yapısal faktörler) ile hareketin başlamasını yani kütle hareketini tetikleyen faktörler (örn. deprem, aşırı yağış, ani kar erimesi, insan faaliyetleri (maden ocakları faaliyetleri, yol açmak için yapılan kazılar vb.) olarak gösterilebilir.

Bitki örtüsünün yamaç duyarlılığına etkisini açıklayınız.

Bitki örtüsü yamaç duyarlılığını birkaç şekilde etkiler. Yağmurlu fırtınada suyu emerek alan bitki örtüsü kesme dayanımı yitimine yol açacak biçimde yamaç malzemesinin suya doygunluğunu azaltır. Bitki örtüsünün kök sistemi de toprak partiküllerini birbirine bağlayarak ve toprağı ana kayaya tutundurarak şevin duraylı hale gelmesine yardım eder. Bitki örtüsünün doğal ya da insan etkinlikleriyle yok edilmesi birçok kütle hareketinin başlıca nedenidir.

Suyun yamaç duyarlılığına etkisini açıklayınız.

Kaya ya da zeminde bulunan su miktarı şev duyarlılığını etkiler. Eriyen karlar ya da şiddetli fırtınalardan gelen çok miktarda su yamaç yenilmesi olasılığını büyük ölçüde artırır. Suyun yamaca eklediği ek yük kütle hareketine neden olmasına yeterli olabilir. Ayrıca şev malzemesi boyunca sızan sular kohezyon kaybına yol açarak taneler arasında sürtünmeyi azalır.

Kütle hareketlerini önleyici çareler nelerdir?

Kütle hareketlerini önleyici çareler;

• Topuğa yük koyma,
• Şevlerin korunması (örn. aşınmayı önlemek için şevlere yapılan çimento enjeksiyonları),
• Şevlerin düzenlenmesi, (örn. yüzey sularının şev içine girmesini önleme),
• Yeraltı sularını dışarı çıkarma (drenaj)
• Zemin serleştirilmesi yoluyla boşluk suyu basıncının azaltıp ve kohezyonu arttırıp dengeyi sağlamaktır.

Ülkemizdeki heyelan dağılımı hakkında bilgi veriniz.

Ülkemizde heyelan dağılımına bakıldığında; heyelanların Orta Anadolu Platosu düzlükleri (İç Anadolu’nun düzlükleri), Mardin-Urfa platformu, Trakya Havzası ve Kars-Erzurum Platosu’nun düz kesimleri hariç ülkemizin hemen hemen tamamında heyelan tehlikesi yüksektir. Buna karşın bazı kesimlerin, özellikle Batı ve Doğu Karadeniz Bölümleri’nin heyelan tehlikesi ve yaşanan ölümlerin oranı diğer bölge ve bölümlerin üzerindedir. Bu oranın ülke ortalamasının üstünde olmasının temel sebepleri; hazırlayıcı doğal koşullar bakımından heyelan gelişimine imkan veren litolojik birimlerin ve yüksek topoğrafik eğim koşullarının varlığı ve tetikleyici bir faktör olan ani ve aşırı yağışların bölgedeki etkinliğidir.

Çığ nedir, kaç kısımdan oluşur?

Çığ, genellikle bitki örtüsü olmayan engebeli, dağlık ve eğimli arazilerde, vadi yamaçlarında tabakalar halinde birikmiş olan kar kütlesinin iç ve/veya dış kuvvetlerin etkisi ile başlayan bir ilk hareket sonucu yamaçtan aşağıya doğru hızla kayması olarak tanımlanır. Çığ kısaca, kar tabakası veya tabakalarının iç ve dış kuvvetler etkisi ile yamaç eğim yönünde gösterdiği akma hareketidir. Üç ana kısımdan oluşur; a) başlangıç bölgesi, b) akma hattı ve c) yavaşlama-durma bölgesi”. Bu üç kısmın tümüne “çığ patikası” denir.

Akma hattı nedir, açıklayınız.

Akma hattı, çığın başlangıç bölgesi ile çığın taşıdığı malzemenin biriktiği ve durduğu bölümü birbirine bağlar. Akma hattı, çığın “parmak izidir”. Tonlarca kar, eğimli bir yamaç boyunca veya bir vadi içinde aşağıya doğru (hızı bazen 300 km/saate ulaşabilen, geçtiği hat üzerinde büyük zararlar veren muazzam bir kütle şeklinde) akar. Bu kütlenin geçtiği hattın morfolojisi, çığın yüksekliğini ve çarpma gücünü etkileyen önemli bir parametredir. Akma hattı, açık yamaçlar veya kanallar/ vadiler şeklinde olabilir.

Çığ oluşum koşulları nelerdir?

Çığ oluşum koşulları;

• Meteorolojik (yağış türleri, yeni kar yağış miktarı, rüzgar yönü ve şiddeti, hava sıcaklığı ve günlük değişimler, bulutluluk vb.)
• Topografik Yapı - Bitki Örtüsü (eğim açıları, yamaç yönelimleri, rüzgaraltı yamaçlar, bitki örtüsünün etkisi ve diğer topografik oluşumlar)
• İçsel Koşullar / Kar tabakasının yapısı (gerilim dağılımı ve tabakaların dayanım paterni)
• Suni etkiler (dışarıdan doğal veya insan etkisiyle aşırı yüklemeler, suni çığ oluşturma yöntemleri) olarak sınıflanmaktadır.

Çığ oluşumunun nedenlerini açıklayınız.

Çığ oluşumunun nedenlerini 3 başlık altında değerlendirmek mümkündür;

1. Topoğrafik Koşullar

• Çıplak arazi, orman açıklıkları,
• Eğimli arazi (30-55 derece arası),
• Güneye açık dik yamaçlar.
• Yeni kar birikmiş yamaçlar,
• Rüzgar altı yamaçlar,
• Yamaç sırtları.

2. Meteorolojik Koşullar

• Şiddetli bir kar tipisinden sonra 36 saatten fazla bir süreyle hava sıcaklığının 0⁰C’nin üzerinde olması,
• Mevcut eski kar üzerine, yeniden bir defada 25 cm’den daha fazla kar yağması,
• Kar yağışı sırasında şiddetli rüzgarın 24-48 saat süre ile devam etmesi,
• Mevcut kar üzerine yağmur yağması, güneşin açıp hızlı erimeye sebep olması

3. Kar Örtüsü Koşulları

• Kar kristallerinin birbirlerine tutunma yeteneklerini kaybetmeleri,
• Farklı zamanlarda yağan karın, farklı özellikler göstererek zayıf tabakaların yenilmesi.

Çığları sınıflandırınız.

Çığlar, kar tabakalarının fiziksel özelliklerine, başlangıç bölgelerinin türlerine, oluşum mevsimine ve arazi morfolojisine bağlı olarak sınıflandırılabilirler. Ancak basitçe çığlar 3’e ayrılmaktadır: Tabaka çığları, ıslak çığlar ve toz çığlar.

Kuru kar çığı ve toz çığ terimlerini açıklayınız.

Eğer ortamda nem oranı çok düşük kuru bir kar var ise, bu durumda iki farklı hareket mekanizmasına sahip iki tür çığ oluşur. Akma sırasında “çekirdek” ismini verdiğimiz ve zeminde yüksek yoğunluğa sahip kar ve hava karışımı bir kütle var ise, bu tip çığa “kuru kar çığı” bu çekirdeğin olmaması halinde ise, “toz çığ“ adı verilir.

Çığ önleme teknikleri hakkında bilgi veriniz.

Çığ önleme teknikleri iki yolla gerçekleştirilebilir:

A-Kullanılan yöntemin etkin çalışma ömrüne göre;

• Kalıcı önlem, riski azaltmak için ömrü bir yıldan fazla olan sabit önlem yapıları,
• Geçici önlem, büyük bir çığ riski oluştuğunda sınırlı bir süre için (birkaç saatten birkaç güne kadar) tercih edilen önlem türleridir.

B-Çığın etkilediği alana göre;

• Pasif önlem, çığın akış hattı veya yavaşlama-durma bölgesinde mevcut olan yapıları korumada yardımcı olur
• Aktif önlem, çığı başlangıç bölgesinde kontrol altına alma çalışmalarını içerir.

Çığ için alınacak pasif kalıcı önlemler hakkında bilgi veriniz.

Pasif önlemler çığ akış hattı veya çığ yavaşlama-durma bölgelerinde kullanılırlar.

1. Saptırma yapıları (Saptırma duvarları, barajları ve mahmuzlar)
2. Geciktirme yapıları (geciktirme tümsekleri) ve durdurma engelleri
3. Durdurma yapıları
4. Çığın çarpma etkisini azaltacak güçlendirme teknikleri
5. Çığ Tünelleri
6. Çığ barajları
7. Uyarı sistemleri (sinyalizasyon, yol detektörleri, yol kapatma sistemleri ve uyarı işaretleri).