Yangın ve Yangın Güvenliği Dersi 3. Ünite Özet

Giriş

Yüzyıllar boyunca yaşanan yangın olaylarını söndürmek veya yaşanacak olan yangın olaylarını önlemek için etkili yöntemler bulunmaya çalışılmıştır. Örneğin, Eski Roma’da bir itfaiye örgütü kurulmuş ve Roma lejyonlarıyla birlikte giden eğitilmiş itfaiyeciler yetiştirilmiştir. En eski yangın söndürme aracı ise elden ele taşınılan su kovaları olmuştur.

1832’de bir komuta altında toplanması İngiltere’deki modern itfaiye örgütünün başlangıcını oluşturmuştur. Zamanla diğer kentler ve başka ülkelerde de buna benzer itfaiye örgütleri kurulmuş, havalimanlarında, demir yollarında ve askerî birliklerde olduğu gibi birçok büyük fabrikada da özel itfaiye örgütleri oluşturulmaya başlanmıştır. Osmanlı’da ise düzenli yangın söndürme teşkilatı 1714’te kurulmuş ve itfaiye teşkilatının değişimi dört aşamadan geçmiştir. 1714-1826 arasında Yeniçeri İtfaiye Ocağı, 1826-1874 arası Semt Tulumbacıları dönemi, 1874-1923 arası Askerî İtfaiye Teşkilatı ve sonuncusu da bugünkü itfaiye teşkilatının esasını teşkil eden Cumhuriyet Dönemi İtfaiye Teşkilatıdır.

Ancak günümüzde, teknolojik gelişmelerde gelinen seviye yangından korunum konusundaki endişeleri azaltsa da etkin bir yangından korunumun mümkün olabilmesi için yangına müdahale ekiplerinin ve sistemlerinin ötesinde ve öncesinde yöntemlerin de geliştirilmesi gereği kabul görmüş bir gerçektir. Bugün bu alanda gelinen nokta ülkelerin gelişmişlik düzeyleri ile doğru orantılıdır.

Yangınla mücadelede ilk hedef riskin gerçekleşmesinin önüne geçmek, bunun mümkün olmadığı durumlarda başladığı yerde baskılayarak binanın içerisinde, dışarısında veya çevresinde büyümesini ve yayılmasını engelleyerek söndürülmesini sağlamaktır.

Binalarda Yangın Güvenliği Yaklaşımları

İşlevi ne olursa olsun, her türlü yapı için yangın riskinin gerçekleşme olasılığı söz konusudur. Yangın riskinin gerçekleşme olasılığının bağlı olduğu etkenler şunlardır [2]:

• Yapının işlevi
• Konstrüksiyonun yanabilirliği
• Planlama hataları
• Yapının yangın yükü
• Dikkatsiz malzeme seçimi
• Döşeme ve son kat malzemeleri
• Yanıcı malzemelerin göz ardı edilen davranışları (cila vb.)
• İşçilik ve detaylandırma hataları

Yangın riskinin gerçekleşmesi durumunda trajik sonuçların ortaya çıkmasında önemli olan etkenler ise aşağıdaki gibi sıralanabilir [2]:

• Konstrüksiyonun yanabilirliği
• Planlama hataları
• Yapının yangın yükü
• Yapının konumu, çevre yapılarla olan ilişkisi
• Yapının işlevi, kullanıcı sayısı ve kullanıcıların fiziksel özellikleri
• Yetersiz ya da işlemeyen çıkışlar
• Geç kalan alarm sistemi
• Kusurlu ya da eksik tasarlanmış havalandırma sistemi
• Otomasyonun tam çalışmaması
• Dikkatsiz malzeme seçimi, donatıların ve dekorasyon malzemelerinin bilinçsiz seçimi
• Döşeme ve son kat malzemeleri
• İşçilik ve detaylandırma hataları
• Yangın anında bilinçsiz davranışlar

Yapılarda yangın güvenlik önlemleri tasarım aşamasında başlayıp, yapım aşamasında devam etmeli, müdahale ve söndürme sistemleriyle desteklenmeli ve kullanım aşamasında da sürdürülmelidir. Tasarım ve yapım aşamasında herhangi bir önlem alınmadan, sadece alarm ve söndürme sistemlerinin kurulmuş olduğu bir yapının yangın güvenliğine sahip olduğu düşünülemez. Bu açıdan yangın güvenlik önlemleri ikiye ayrılmaktadır:

1. Pasif Yangın Güvenlik Önlemleri: Pasif yangın güvenlik önlemleri yapılarda yangın riskinin gerçekleşmesi durumunda boyutlarının sınırlandırılmasına yöneliktir. Pasif yangın güvenlik önlemlerinde esas amaç, yangının çıkmasını engellemek ve/veya çıkan bir yangının yayılmasını önleyerek insanların güvenli bir bölgeye kaçmaları ve yangına müdahale için gerekli süreyi ve uygun ortamı sağlamak; aynı zamanda da maddi kaybı asgari düzeyde tutmaktır. Pasif yangın güvenlik önlemleri iki grupta ele alınmaktadır:

1. Yangın riskini sınırlamaya yönelik eylemler [2]:
   • Yangın yükünün belirlenmesi
   • Yapının arazi üzerindeki konumunun değerlendirilmesi
   • Yapı malzemelerinin ve yapı elemanlarının yangın karşısındaki davranışlarının irdelenmesi
   • Yapı taşıyıcı sisteminin yangından korunumunun sağlanması
2. Yangın riskinin gerçekleşmesi durumunda en az can ve mal kaybı ile atlatılmasına yönelik önlemler [2]:
   • Yapılarda duman kontrolünün sağlanması
   • Yangından kaçış yollarının planlanması
   • Yangın kompartımanlarının oluşturulması
   • Yangına müdahale olanaklarının değerlendirilmesi

2. Aktif Yangın Güvenlik Önlemleri: Aktif yangın güvenlik önlemleri, yapı tamamlandıktan sonra kurulan algılama, uyarı ve söndürme sistemleri gibi genellikle mekanik savunma ve önleme sistemleridir. Bunlar, yangın başlangıçlarının bulunmasını sağlayan ısı, duman, alev ve gaz dedektörleri gibi algılayıcılar, yangın başlangıçlarını ses çıkararak ve/veya ışıklı olarak kullanıcılara haber veren erken uyarı sistemleri ve yangını kontrol altında tutan söndürme sistemlerinden oluşmaktadır.

Yangından Korunmada Genel Amaçlar

Yangından korunma kavramı, olabilecek bir tehlikenin yaratacağı zararlardan etkilenmemeye çalışmak veya tehlikeyi en az zararla ortadan kaldırmak olarak tanımlanabilir. Genel olarak yangından korunmada aşağıdaki amaçlar göz önünde bulundurulmalıdır:

• Tehlike altındaki insanların can güvenliğini sağlamak ve onlara yangın sırasında yeterli kaçış zamanı sağlamak
• Yangın başlangıcını ve yayılışını engellemek veya yeterince geciktirmek
• Yapının çökmesini engellemek
• Yangına kolay müdahale olanaklarını ve müdahale ekiplerinin güvenliğini sağlamak
• Yangının yaratacağı her türlü mal kaybının ve hasarın en aza indirilmesini sağlamak

Yapıda yangın güvenliğini sağlamada uygulanacak taktikler aşağıdaki gibi sıralanabilir [3].

• Önleme tedbirleri: Yakıt olarak, tutuşmaya neden olabilecek her şeyi ve tutuşma kaynaklarını kontrol altına alarak yangının çıkmasını engellemek
• Algılama: Gerçekleşen bir yangın olayını erken safhada keşfetmek
• İletişim: Tutuşma olduğunda, yangın başladığını haber vererek kullanıcıları uyarmak ve söndürme sistemlerini harekete geçirmek
• Kaçış: Yapı içerisinde ve çevresinde bulunan kullanıcıları duman, zehirli gazlar ve sıcaklıktan etkilenmeden güvenli bölgelere ulaştırmak
• Zapt etme: Yangını başladığı mahalde, mümkün olduğunca küçük alanlarda sınırlayarak yapı içerisinde serbestçe yayılmasını önlemek
• Söndürme: Yangın çıktıktan sonra tehlikeyi en az zararla atlatabilmek için yangının hemen söndürülmesini sağlamak

Risk Yönetimi Bağlamında Yangın Güvenliği

Tehlike; insanların yaralanması, sağlığının bozulması veya bunların gerçekleşmesine sebep olabilecek kaynak, durum veya işlemdir. Risk ise tehlikeli bir olayın veya maruz kalma durumunun meydana gelme olasılığı ile olay veya maruz kalma durumunun yol açabileceği yaralanma veya sağlık bozulmasının ciddiyet derecesinin birleşimidir [4]. Risk kontrolü, riskin kaynağını ortadan kaldırmayı amaçlamaz fakat riskin şiddetini azaltmayı, indirgemeyi hedefler. Riskler gerçekleşme olasılığını ve/veya gerçekleştiği takdirde sonuçlarını azaltmayı hedefleyen bir tutumla yönetilmektedir. Binalarda yangın güvenliği bir risk problemi olarak ele alındığında yangın ile mücadelede ilk hedef riskin gerçekleşmesinin önüne geçmek, gerçekleşmesi engellenemediği durumlarda başladığı yerde yangını hapsederek binanın içerisinde büyümesini ve yayılmasını engelleyerek söndürülmesini sağlamaktır.

Binalarda yeterli ve yetkin yangın güvenliği için riski tanımlama ve koşulları saptayarak strateji geliştirmek amacıyla veri elde etme aşamalarında kullanılacak temel sorgu adımları kitabın 54. Sayfasında tablo 3.2’de yer almaktadır.

Veriler değerlendirilirken izlenecek adımları ise aşağıdaki gibi özetlemek mümkündür:

1. ADIM : Binadaki potansiyel yangın riskini-risk bölgelerini tanımlamak (İşlevsel risk analizi yapılarak işleve bağlı olası risklerin saptanması)
2. ADIM : Tehlike altında kalabilecek bina kullanıcılarını sorgulamak
   1. Grup: Binada yaşayan ve binayı tanıdığı varsayılan “sürekli kullanıcılar”
   2. Grup: Binayı tanımadığı varsayılan “geçici kullanıcılar”
3. ADIM : Tehditten kaynaklanan riskleri saptamak, değerlendirmek ve mevcut binada riski-tehdidi kontrol altına alabilecek herhangi bir önlem olup olmadığını değerlendirmek
4. ADIM : Bulguları kaydetmek ve olması gerekenleri saptama
5. ADIM : Kaçış yollarının ve güvenlik bölgelerinin tasarlanması

Yangın Risk Analizinde Kullanılan Bilimsel Metotlar

Binada veya çevresinde çıkabilecek muhtemel yangının çıkış yeri, nedeni, cinsi ve özelliklerinin neler olabileceğinin belirlenmesi, oluşabilecek yangınların cana ve mala verebileceği zararların tespiti yangın risk analizinin yapılmasıyla mümkündür. Yangın risk analizleri; nitel ve nicel risk analizleri olarak ikiye ayrılmaktadır.

Nitel yangın risk analizi , yangın güvenliğinin sağlanabilmesi için, risk oluşturan etmenlerin, deneyim ve gözlemlere dayanarak belirlenmesi, olayların bir senaryo bağlamında, gerçekte nasıl oluşabileceğine yönelik kurguların oluşturulması olarak tanımlanmaktadır. Nitel yangın risk analizinde riski hesaplarken ve ifade ederken sayısal değerler yerine tanımlayıcı (düşük, yüksek, çok yüksek gibi) değerler kullanılmaktadır [12].

Nicel yangın risk analizi , yangın güvenliğinin sağlanabilmesi için risk oluşturan etmenlerin, hesaplamalar, istatistiki veriler ve ölçümler kullanılarak belirlenmesidir. Tehlikeler, gerçekte nasıl ve ne gibi sonuçlar doğurur sorusu sayısal modellemelerle hesaplanır.

Nicel risk analizinin temel formülleri aşağıdaki gibidir [13]:

Risk = Tehdidin Olma İhtimali x Tehdidin Etkisi

Risk = Olasılık x Şiddet

Yaygın olarak kullanılan risk analiz metotları aşağıda sıralanmıştır:

Ön Tehlike Analiz Yöntemi (PHA-Preliminary Hazard Analysis): Ön tehlike analiz yöntemi; hangi tür tehlikelerin sıklıkla ortaya çıktığı ve hangi tür analiz yönteminin uygulanması gerektiğini belirleyen, daha detaylı analiz çalışmalarına veri oluşturan, hızlı bir şekilde hazırlanabilen nitel risk değerlendirme yöntemidir.

Olursa Ne Olur (What If )?: Genel soru olan “Olursa Ne Olur?” sorusu ile başlar ve sorulara verilen cevaplarla tehlikeler belirlenmektedir.

Kontrol Listeleri Kullanılarak Birincil Risk Analizi Yöntemi: Kontrol listeleri, yürürlükteki standart ve yönetmeliklerce belirlenen yangın güvenlik önlemlerinin evet-hayır, uygun-uygun değil, var-yok, yeterli-yetersiz şeklinde değerlendirilerek tehlikelerin belirlenmesini sağlamaktadır.

Oluşturulacak kontrol listeleri, BYKHY’de yer alan maddelerden yararlanılarak risk analizi yapılacak yapı için aşağıdaki başlıklar hâlinde oluşturulabilir:

• Binanın yerleşimi ve ulaşımı
• Bina kullanım sınıflarına göre özel düzenlemeler
• Yangın kompartımanı, çatı, cepheler, döşemeler ve duvarlar
• Bina içindeki kaçış yollarının, merdivenlerin ve rampaların özellikleri
• Acil durum aydınlatmaları ve yönlendirme levhalarının konumu
• Yangın alarm ve uyarı sistemleri
• Duman kontrolüne ilişkin düzenlemeler
• Yangın söndürme sistemleri
• Tehlikeli maddelerin depolanması ve kullanılması

Hata Ağacı Analiz Yöntemi (Fault Tree Analysis-FTA): Hata ağacı analiz yöntemi; önceden tahmin edilebilen istenmeyen hata olayını en üst olay olarak ele alır ve olayı alt bileşenlerine ayırarak grafiksel olarak gösterir.

Olay Ağacı Analiz Yöntemi (Event Tree Analysis-ETA): Başlangıçta seçilmiş olan olayın meydana gelmesinden sonra ortaya çıkabilecek sonuçların akışını diyagram ile gösteren bir yöntemdir.

Olay ağacını geliştirilmesinde izlenecek yolu aşağıdaki gibi sıralayabiliriz:

ADIM 1: Başlatıcı olayın belirlenmesi

ADIM 2: Güvenlik bariyerlerinin ve fonksiyonlarının belirlenmesi

ADIM 3: Olay ağacının oluşturulması

ADIM 4: Sonuçların sınıflandırılması

ADIM 5: Her bir dal için koşullu olasılıkların tahmini

ADIM 6: Sonuçların nicelleştirilmesi

Olası Hata Türleri ve Etkileri Analizi Metodu (FMEA): Risklerin skorlarına göre en yüksekten en düşüğe doğru sıralanmasıdır.

Risk Değerlendirme Karar Matrisi (L Tipi Matris Metodu): En sık kullanılan yaklaşımlardan biri olan risk değerlendirme karar matrisinde matris diyagramları iki veya daha fazla değişken arasındaki ilişkiyi analiz etmekte kullanılan bir değerlendirme aracıdır.

L Tipi Matris Metodu: L tipi matris metodu risk analizlerinde yaygın olarak kullanılan metotlardan biridir. 5x5, 3x3, 10x10 gibi matrislerden yararlanılır. Sırası ile olasılık değerleri etki değeri ile çarpılarak her bir olayın risk puanı veya risk skoru bulunur.

Risk = Olasılık x Şiddet

Tehlike ve risk analizi yapıldıktan sonra yapılması gereken var olan riskleri azaltmak ve ortaya çıkabilecek zararları azaltma çalışmaları yapmaktır.