Afet Tıbbı ve Yönetim İlkeleri Dersi 4. Ünite Özet

Giriş

Hastaneler eğitimli insan gücü ve fiziksel, sosyal, ekonomik, bilimsel, teknolojik pek çok sistem ve disiplinin ortak katkısı ile hizmet veren organizasyonlar, işletmelerdir. Hastaneler işletme olarak tanımlanmalarına rağmen, sağlık hizmetlerinin acil, ertelenemez ve kesintisiz nitelikte olması, diğer faaliyet kollarına göre daha dinamik yapısı, yanılgı ya da hata kaldırmaz, kendine özgü karmaşık özellikleriyle diğer hizmet işletmelerinden ayrılmaktadır.

Afet Yönetiminde Hastanelerin Rolü ve Önemi

Afet yönetimi bakımından hastaneler can kaybının önlenmesi başta olmak üzere topluma sağladıkları hizmet, destek ve katkıyla, başka kurumlarla karşılaştırılamayacak derecede önemli bir yere ve role sahiptir. Hastanelerin bu benzersiz konumu kurulu bulundukları yerleşimlerde sağlık hizmetleri bakımından taşıdıkları sorumluluklardan, sağlık sisteminin bütünü içindeki önemli yerlerinden ve toplumun tüm kesimleri ile olan bağlarından kaynaklanmaktadır.

Afet yönetimindeki yeri ve önemi dikkate alınarak hastanelerde afet güvenliği bakımından üç temel hedef esas alınmaktadır. Bu hedefler, öncelik sırasıyla;

1. Hayatın korunması: Hasta, hasta yakını ve hastane çalışanlarının can güvenliğini korumak,
2. Yatırımın korunması: Hastaneye ait yatırımın (tesis ve donanımın) zarar görmesini önlemek,
3. Fonksiyonun (işlevin) ve işleyişin korunması: Hastanenin faaliyetlerini her durumda kesintisiz sürdürebilmesini sağlamaktır.

Dünyada ve ülkemizde geçmiş yıllarda hastanelerin karşılaştığı afet kayıp ve zararlarının toplum üzerindeki fiziksel, sosyal, ekonomik, psikolojik çok yönlü etki ve sonuçları, hastanelerin afet yönetimi süreçlerindeki özellikli yeri ve önemini açıkça göstermiş, hastanelerin daha güvenli, afetlere daha dayanıklı ve müdahaleye daha hazırlıklı olması gerektiğini gündeme getirmiştir.

Dünya Sağlık Örgütü’nün (WHO) farklı kıtalardaki ülkelerde uygulaması giderek yaygınlaşan Güvenli Hastane (Safe Hospital) yaklaşımında, hastanelerin afet tehlike ve risklerini değerlendirme ve planlama konuları, kontrol listeleri birbiriyle bütünlük içerisinde sırasıyla şu başlıklar altında toplanmaktadır:

1. Bulunduğu coğrafi, fiziksel, çevresel, sosyal ortamda hastanenin güvenliğini, afet ve acil durum yönetimindeki rolünü etkileyebilecek tehlikelerin belirlenmesi,
2. Hastane binası ve çevresini oluşturan yapısal elemanların güvenliği,
3. Hastanenin yapısal olmayan elemanlarının güvenliği,
4. Hastanenin afet ve acil durum yönetimi bakımından fonksiyonel (işlevsel) kapasitesinin, işleyişi ve faaliyet sürekliliğinin güvence altına alınması.

Hastanelerde afet risk azaltma süreç ve uygulamalarının doğru ve etkili biçimde gerçekleştirilmesi afet risklerinin kapsamlı biçimde değerlendirilmesi ile mümkündür. Afet risklerini değerlendirme, bilimsel ya da profesyonel olarak, fiziksel, idari, teknik, sosyal, ekonomik ve çevresel bilgi ve verilerle gerçekleştirilen, sistematik ve objektif olması gereken bir süreçtir.

Hastanenin afet güvenliği bakımından fiziksel durumunu ve iyileştirilmesi gereken yönlerini belirlemek üzere, yapısal güvenlik konuları Güvenli Hastane yaklaşımıyla, esas olarak iki ana başlık altında incelenmektedir:

1. Hastanenin yapısal durumu ve güvenliğini etkileyen geçmiş olaylar ve yapılan çalışmalar,
2. Binanın yapı bütünlüğü (yapı türü ve tasarımı, taşıyıcı sistemi –temel, kolonlar, kirişler, taşıyıcı duvarlar, döşemeler, bina türüne göre diğer elemanlar–, kullanılan malzeme, uygulanan yapı standartları, diğer yapısal özellikleri vb.) bakımından güvenlik durumu.

Hastane binalarının taşıyıcı sistemlerini oluşturan yapısal elemanlarının dışında kalan elemanları yapısal olmayan elemanlardır. Hastanelerde afet güvenliği bakımından yapısal olmayan unsurlarla ilgili incelemeler, Güvenli Hastane yaklaşımıyla, şu ana başlıklar altında toplanmaktadır:

• Mimari elemanların güvenliği,
• Hastanedeki kritik servis ve alanların, ulaşım, acil çıkış ve tahliye güzergahlarının güvenliği,
• Kritik sistemlerin durumu (elektrik, haberleşme, su tedariki, yangın söndürme, kanalizasyon, yakıt depolama, medikal gazlar, ısıtma, havalandırma, iklimlendirme sistemleri vb.),
• Ekipman ve malzeme güvenliği (ofis ve depo ekipman ve donanımı; teşhis ve tedavi için gerekli medikal ve laboratuvar ekipman ve malzemeleri vb.)

Hastanelerde afet ve acil durum yönetimini geliştirmek, hastanelerin fiziksel ve fonksiyonel olarak afete hazırlıklı ve dayanıklı olmasını sağlamak üzere, yapısal ve yapısal olmayan elemanların güvenliğinin yanı sıra personel ve işleyiş özelliklerinin dikkate alınması, fonksiyonel kapasitenin yeterli düzeyde olması gereklidir.

Hastane Afet ve Acil Durum Planı (HAP)

Ülkemizdeki hastanelerin afetlerden korunması ve afetlere hazırlıklı olması yönündeki çalışmalar 1990’lardan itibaren dünyadaki doğa kaynaklı afet risklerini azaltma uygulamalarının da etkisiyle gelişmeye başlamış, 1999 Marmara (17 Ağustos) ve Düzce-Kaynaşlı (12 Kasım) depremlerinden sonra hız kazanmıştır. Bu doğrultudaki çalışmalar, hastanelerimizde önceleri ağırlıklı olarak afete müdahaleye hazırlık uygulamaları çerçevesinde sürdürülmüştür. Bu süreçte, hem ülkemizin sahip olduğu hem de uluslararası bilgi, uygulama ve tecrübe birikiminden yararlanılarak, 2014’te T.C. Sağlık Bakanlığı Acil Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü Afet ve Acil Durum Yönetimi Daire Başkanlığı’nın koordinasyonuyla, sağlık sektörü ve afet yönetimi alanındaki bilgi, deneyim ve uygulamaları bir araya getiren, katılımlı bir ekip çalışması başlatılmış ve bu çalışma sonucunda ulusal kılavuz özelliği taşıyan Hastane Afet ve Acil Durum Planı (HAP) Hazırlama Kılavuzu hazırlanmıştır (2015).

HAP hastanelerin afet ve acil durum risklerini önlemeyi ve azaltmayı, afet ve acil durumlara karşı hazırlıklı olmasını amaçlamaktadır. Hastane Afet ve Acil Durum Planları (HAP) Uygulama Yönetmeliği (Resmi Gazete 20.3.2015/29301) ile Sağlık Bakanlığı ve bağlı kuruluşları, üniversiteler, Türk Silahlı Kuvvetlerine, özel hukuk tüzel kişilerine ve gerçek kişilere ait yataklı tedavi hizmeti sunan tüm hastaneler Bakanlıkça belirlenen Kılavuz çerçevesinde HAP hazırlamakla görevlendirilmiştir. Afet ve acil durum yönetimi bakımından her olayın gidişatı ve sonuçlarına göre yapılacak işlerde farklılıklar görülse de, HAP kapsamında vurgulanan temel noktalar şöyledir:

• Her aşamanın afet ve acil durum yönetimiyle ilişkisinin tüm personel tarafından anlaşılması,
• Her aşamada görev alacak birim ve kişilerin belirlenmesi, işbölümü ve görevlerin açık ve net olarak tanımlanması ve ilgili personele önceden bildirilmesi,
• Sürecin her aşamada ve sonuçta mutlaka değerlendirilerek, raporlanması.

Hastane Afet ve Acil Durum Müdahale Yönetimi

Afet yönetiminin genel uygulamaları kapsamında, afetin meydana gelmesiyle birlikte yetkili makamlar tarafından olay türü, ölçeği ve etki derecesine göre belirlenen Olay Seviyesi açıklanır. Ülkemizde mevcut uygulamada, Türkiye Afet Müdahale Planı (TAMP) olay türü, ölçeği, etkisine göre ve gereken destek bakımından dört olay/müdahale seviyesi tanımlamaktadır:

1. Yerel imkanların yeterli olduğu durumlar
2. Bölgesel (destek iller) takviye gereken durumlar
3. Ulusal destek gereken durumlar
4. Uluslararası destek gereken durumlar

Hastane bakımından olay seviyelerinin tanımlanması da dört başlık (Olay Seviyesi 1-4) altında yapılmaktadır:

• Olay Seviyesi 1 (küçük çaplı etkiye sahip olay)
• Olay Seviyesi 2 (orta çaplı etkiye sahip olay)
• Olay Seviyesi 3 (büyük çaplı etkiye sahip olay)
• Olay Seviyesi 4 (çok büyük çaplı etkiye sahip olay)

Acil Müdahale Planı (AMP), Hastane Afet ve Acil Durum Planı’nın (HAP) önemli bir parçasıdır. AMP afet ve acil durumda hastanenin müdahale yönetimi ve organizasyonu –müdahale aşamaları, olay yönetim sistemi, yönetim ekibi, yönetim merkezi, yönetim araçları– ile ilgili işleyiş, standart ve kuralları kapsar. Acil Müdahale Planı, olay seviyesi ve gereken müdahale dikkate alınarak etkinleştirilir. Acil Müdahale Planı (AMP) için üç etkinleştirme (aktivasyon) düzeyi tanımlanmıştır:

• Seviye 1. Hazır Olma/Alarm (Beklemede)
• Seviye 2. Hazırlığı Artırma (Aktive)
• Seviye 3. Afet Durumu (Aktive)

Afet ve acil durumlarda hastane yönetim sisteminin organizasyonu konusunda HAP Hazırlama Kılavuzu’nda temel yaklaşım, Olay Yönetim Sistemidir. Olay Yönetim Sistemi (OYS) Olay Yönetim Ekibi fonksiyonlarına dayanmaktadır. Hastane Olay Yönetim Ekibi (OYE) afet ve acil durum yönetimi ile ilgili organizasyon şemasında gösterilen beş temel fonksiyonu yerine getirir: Yönetim, Operasyon, Planlama, Lojistik, Finans. OYE’nin görev ve sorumlulukları önceden belirlenir. OYE hastanenin Acil Müdahale Planı (AMP) etkinleştirildiğinde faaliyete geçer.

Hastane Afete Müdahale Uygulamaları

Herhangi bir zamanda kitlesel yaralanmalı olay halinde, İl Sağlık yöneticileri hastanelerin bağlı bulunduğu ilgili üst kurum yöneticileri kanalıyla hastanelerden yardım sağlanmasını talep edebilir. Böyle bir durumda yardım ve destek sağlaması istenilen hastanede müdahale aşamaları ihtiyaç ve talepler doğrultusunda şekillenecektir. Hastanenin afet ve acil duruma müdahalesinde, Acil Müdahale Planının etkinleştirilmesi ve Olay Yönetim Ekibinin harekete geçmesiyle birlikte gerçekleştirilecek öncelikli uygulamalara şu örnekler verilebilir:

• Hastane Tıbbi Kapasitesinin Artırılması
• Triyaj
• Tahliye
• Bilgi Yönetimi
• Psikososyal Destek
• Ölü ve Kayıplarla İlgili İşlemler

Afete müdahalenin yönetimi her aşamada hastanenin hizmet sağlama kapasitesine ve imkanlarına bağlıdır. HAP Hazırlama Kılavuzu’nda yer alan tanımlamayla, hastane hizmetlerinin sağlanmasında kapasite nicel (sayısal) yönleri (yatak sayısı, ekipmanın kullanılabilirliği vb), imkanlar (yetenek) ise nitel yönleri (örneğin, bir beyin cerrahının olup olmaması, ya da karantinaya almanın gerektiği durumlarda bulaşıcı hastalığı yönetebilme imkanı vb.) ifade etmektedir.

Afete müdahalede hastaneye gelen tüm hastalar için triyaj uygulanır. Hastaya iliştirilen ve hastane öncesi aşamada kullanılmış olan kayıtlar ve etiketler çıkartılmaz. Hastane afet triyaj alanında veya acil servis biriminde kullanılan tüm dokümanlar, önceden hastaya iliştirilmiş olan dokümanlara eklenir.

Bulaşıcı hastalık şüphesi bulunan veya kontamine (bulaşma) olan hastaların bulunduğu epidemik (salgın) ve kimyasal olayların görüldüğü özel durumlarda triyaj ilgili prosedürlere uygun olarak yapılır.

Tahliye, afet ve acil durumlarda, hastane içinden ya da dışından kaynaklanan olumsuz etkiler nedeniyle hastaları ve hasta yakınlarını korumak, hasta bakımını sürdürmek ve personelin güvenliğini sağlamak amacıyla, hastanenin bir bölümünün veya tamamının boşaltılarak hastaların, personelin, gerekli durumlarda ekipman, tıbbi kayıt ve ilaçların güvenli bölgelere nakledilmesidir.

Hastanede Acil Müdahale Planının etkinleştirilmesi halinde bilgi yönetimi kapsamında gerçekleştirilmesi beklenen konular HAP Hazırlama Kılavuzu’nda şu başlıklar altında incelenmektedir: Personelin uyması gereken bilgi yönetimi ve dokümantasyon esasları, personel brifingi, durum raporları, kanıtların korunması ve kaydedilmesi, hasta kaydı ve takibi, hastanede yatan hastaların yakınlarını bilgilendirme, medyayı bilgilendirme, kamu sağlığının önemine ilişkin bilgi yönetimi.

Afet ve acil durumların ardından hastanelerde yürütülecek psikososyal desteğin temel amacı afet ve acil durumlarda doğrudan etkilenen hastalar, hasta yakınları ile sağlık personelinin hızla toparlanma becerilerinin artırılması, iyileşmelerine destek sağlanmasıdır. Psikososyal destek hizmetlerinin kapsamı psikolojik triyaj, psikososyal risk ve ihtiyaç analizi, psikolojik ilk yardım, psikolojik bilgilendirme, paylaşım grupları, psikoeğitim çalışmaları, takip ve sevk ve diğer ilgili konulardır.

Afet sonrası ölü ve kayıplarla ilgili süreçler etik ve insani değerler, yasal hak ve yükümlülükler ve adli uygulamalar nedeniyle çok sayıda kurumun işbirliğini gerektiren ve aynı zamanda insani bakımdan en kısa sürede sonuçlandırılması beklenen durumlardır. Hastanede ölü ve kayıplarla ilgili işlerin yönetimi ve takibinden sorumlu kişi OYE tarafından belirlenir.