Afet Tıbbı ve Yönetim İlkeleri Dersi 3. Ünite Özet

Giriş

Hastane öncesi acil sağlık hizmetleri, “hastalık veya yaralanmaya bağlı olarak acil tıbbi yardıma ihtiyacı olan bireye yer ve zaman kısıtlaması olmaksızın acil sağlık hizmetinin, hastane dışında sunulmasıdır. Hastane öncesi acil sağlık hizmetleri, ambulans hizmetleri olarak da bilinmektedir. Hastane öncesi acil sağlık hizmetlerinin temel hedefleri;

• Sistemik hastalıklar veya yaralanmalar sonrası oluşabilecek hasarı en aza indirmek için tıbbi bakım ve müdahale sağlamak,
• Doğruluğu bilimsel olarak kanıtlanmış tıbbi müdahaleler ile hayat kurtarmak,
• Hastanın bir sağlık kuruluşuna güvenli bir şekilde naklini sağlamaktır.

Genel Bilgiler ve Tanımlar

Acil Sağlık Hizmetleri

Acil sağlık hizmetleri; “herhangi acil bir hastalık ya da kaza sonrası ortaya çıkan ve zaman kaybetmeksizin müdahale gerektiren durumlarda, hasta ya da yaralının yaşamının ve yaşam kalitesinin korunması için yapılması gereken tıbbi bakım ve müdahaleleri kapsar”.

Acil Durum

Bir işi yapmak ya da tedbir almak için kullanılabilecek sürenin kısıtlı olması, işin yapılmaması ya da önlemin alınmaması durumunda da birey ya da toplum için hayati risklerin ortaya çıkabileceği durumlar.

Afet

İnsanlar için fiziksel, ekonomik, sosyal, kültürel, doğal ve çevresel kayıplar oluşturan, normal yaşamı ve insan faaliyetlerini durdurarak veya kesintiye uğratarak toplulukları etkileyen, etkilenen topluluğun yerel imkân ve kaynaklarını kullanarak baş edemeyeceği, doğal, insan veya teknoloji kaynaklı olaylardır.

Acil Yardım Hizmetleri

Acil durumun oluşturabileceği zararın engellenmesi ya da en aza indirilmesi için gerekli, organizasyonu yapılan ve sunulan hizmetlerdir.

Acil Çağrı Merkezleri

Acil yardım hizmetine ihtiyacı olan kişilerin, hizmet taleplerini yapabildikleri, acil yardım hizmetlerinin organize edildiği ve yönetildiği merkezlerdir. Acil çağrı merkezlerinin görevleri;

• Acil yardım talebine yanıt verme,
• Acil yardımın yapılıp-yapılmayacağına karar verme,
• Acil yardımın nasıl organize edileceğine karar verme,
• Acil yardım operasyonunu en başından, sonuna kadar yönetme.

Dünyadaki tüm ülkeler değerlendirildiğinde, hastane öncesi acil sağlık hizmetlerinin gelişimini iki ana kategoride değerlendirmek mümkündür. Bunlar; “FrancoGerman Model” ve “Anglo-Amerikan Model”lerdir.

Franco-German Model: Hastane koşullarının olay yerine götürülmesi üzerine kurgulanır. Olay yerinde hastanın stabilizasyonu tam olarak sağlanana kadar, acil tıbbi müdahalelerin devam etmesi önerilir. Sistemde, olay yerine doktorun ulaşabilmesi için alternatif yöntemler ve araçlar kullanılır.

Anglo – Amerikan Model: Anglo-Amerikan Model, olay yerinde mümkün olduğunca az zaman kaybedilmesi üzerine kurgulanmıştır. Sistemde hastanın zaman kaybetmeksizin donanımlı bir acil servise nakli önerilir. Anglo-Amerikan Model genellikle, polis ve itfaiye hizmetleri ile entegre bir şekilde çalışır ve hizmetin asli personelleri, paramedikler ve acil tıp teknisyenleridir. Türkiye’de hastane öncesi acil sağlık hizmetleri, merkezi yönetim idari yapılanması içerisinde yer alan bir kamu hizmetidir.

Hastane Öncesi Acil Sağlık Hizmetlerinin Unsurları

İlkyardımcı hastane öncesi acil sağlık hizmetleri hayat kurtarmak için yani birey için planlanan, organize edilen ve sunulan bir kamu hizmetidir. Hastane öncesi acil sağlık hizmetlerinde bireyin ilkyardımcı olarak sorumlulukları:

• Acil bir durumda, acil yardım hizmetlerini aktive etmesi, yani acil çağrı numarası aracılığıyla acil çağrı merkezini arayarak, doğru yardımın mümkün olduğunca hızlı ulaşması için görev yapması,
• Olay yerine profesyonel acil yardım ulaşana kadar, olay yeri güvenliğini sağlaması; hastaya, hayat kurtarıcı ve durumun daha da kötüleşmesini engelleyecek ilkyardım uygulamalarını yapması,
• Olay yerinde bulunanları, uyarıları ve bilgilendirmeleri ile yönlendirmesi,
• Olay yerine profesyonel ekip ulaştığında, onların yönlendirmelerine uyarak onlara yardımcı olmasıdır.

Temel Yaşam Desteği kalbi duran birine olay yerinde bulunalar tarafından, olay yerinin imkanları ile yapılması gereken; suni solunum, kalp masajı ve otomatik eksternal defibrilatör tedavisini kapsayan uygulamaların bütünüdür.

Acil Çağrı Hizmetleri hastane öncesi acil sağlık hizmetlerinin temel hizmet talep aracıdır. Bununla birlikte, acil çağrı hizmetleri, hastane öncesi acil sağlık sisteminin hızı ve etkinliğinin de temel belirleyicisidir. Acil çağrı hizmetleri, kısa ve akılda kalır bir telefon numarası (112, 155, 911 vb.) ile ulaşılabilen, modern altyapı ve nitelikli insan gücü ile donatılmış acil çağrı merkezlerinden oluşur. Türkiye’de acil çağrı hizmetlerinde mevcut durumda kullanılan sistem, her acil yardım kuruluşu (güvenlik hizmetleri, ambulans hizmetleri, itfaiye hizmetleri vs.) için ayrı acil çağrı merkezi ve ayrı acil çağrı numarasının kullanıldığı çok merkezli ve numaralı acil çağrı sistemidir.

Hastane Öncesi Acil Sağlık Ekipleri hastane öncesi acil sağlık hizmetlerinde temel hedef, acil durum içerisinde olan hastanın hastaneye ulaştırılıncaya kadar, hayat kurtarıcı ve koruyucu acil sağlık hizmetlerinin sağlanmasıdır. Hastane öncesi acil sağlık hizmetleri, zaman kaybının önlenmesi ve acil yardıma ulaşma hakkının korunması adına, coğrafi konuma göre dağılımı sağlanmış, hastane öncesi acil sağlık (ambulans) ekipleri yani ambulans istasyonları ile örgütlenir. Türkiye’de ambulans istasyonları, görev yapan personele, bağlı oldukları idari birime ve çalışma saatlerine göre farklı kategorilerde sınıflandırılmaktadır. Bunlar genel olarak, A, B ve C tipi ambulans istasyonlarıdır.

Hastane Acil Servisleri 7 gün 24 saat görev yapan ve her türlü acil sağlık probleminin tedavisi için minimum tıpta uzmanlık alanlarını kapsayan, hastanın yatak ve yemek başta olmak üzere temel ihtiyaçlarının da karşılandığı hastane birimleridir.

Ambulanslarda görev yapacak personeller, her ambulansta en az iki sağlık profesyonelinin görevlendirilmesi şeklinde yapılmaktadır.

Acil tıp teknisyenleri (ATT) hastane öncesi acil bakıma özel yetiştirilen profesyonel insan gücüdür. ATT’ler hastane öncesi acil sağlık hizmetleri dışında, acil servislerde, iş güvenliği ve sağlığının gerekli olduğu alanlarda ve sağlık ile ilgili diğer birimlerde de görev yapabilmektedir. Türkiye’de acil tıp teknisyenleri yaygın olarak ambulans istasyonlarında görev yapmaktadır.

Paramedikler ise acil tıp teknisyenleri gibi hastane öncesi acil sağlık hizmetlerine özel yetiştirilmiş sağlık personelidir. Türkiye’de paramedikler, üniversitelerin sağlık hizmetleri meslek yüksekokulları bünyelerinde ki “İlk ve Acil Yardım Programları’nda eğitim almakta ve Sağlık Bakanlığı’nın ambulans istasyonlarında, ATT’lerle birlikte temel personel olarak görev yapmaktadırlar.

Hastane öncesi acil sağlık sisteminde hizmet sürecini, üç aşamaya ayırmak mümkündür; birincisi hastanın bulunduğu yere ulaşmak; ikincisi olay yerinde hasta için en etkin acil sağlık hizmetini vermek ve mümkün olduğunca stabil hale getirmek; üçüncüsü de hastanın bir sağlık kuruluşuna naklini sağlamaktır. Ambulanslar; hava, kara ve deniz ambulansı olarak sınıflandırılmıştır.

Hastane öncesi acil sağlık hizmetlerinin talep yeri acil çağrı numarası ile aranabilen, acil çağrı merkezleridir. Acil çağrı merkezine, yardım talebi ulaştığında, merkez yardım için olay yerine en yakın olan acil sağlık istasyonunu görevlendirir.

Afetlerde Hastane Öncesi Acil Sağlık Organizasyonu

Afetlerde hastane öncesi acil sağlık hizmetlerinin etkin bir şekilde sunumu mortalitede doğrudan belirleyicidir. Afetlerde hastane öncesi acil sağlık hizmetlerinin aşamalarını; afetin tanımlanması, müdahale kapasitesinin oluşturulması, olay yeri yönetim sisteminin kurulması, önceliklerin belirlenmesi için triyaj protokollerinin devreye sokulması ve nitelikli acil tıbbi bakımın sağlanması olarak sıralamak mümkündür.

Afetlerin tanımlanması, sunulacak olan müdahale kapasitesinin belirlenmesi açısından önemlidir. Afetlerde olayın içeriği ne olursa olsun, olayların ilk 15 dakikasında yönetim açısından yapılabilecekler hemen hemen aynıdır. Afet yönetiminde başarı için iyi bir hazırlık sürecinin geçirilmiş olması gerekir. Afet yönetiminde bazı öncelikli amaçlar bulunmaktadır. Bunlar;

• Mümkün olduğunca hızlı ve etkin işleyen bir alan yönetiminin kurulması,
• Doğru kaynakların alana zamanında ulaştırılması,
• Yaralıların hastane öncesi acil sağlık hizmetlerinde mümkün olduğunca stabil hale getirilmesi,
• Hasta nakil organizasyonunun başarı ile sağlanmasıdır.

Afetlerde triyaj, hem acil tıbbi müdahalenin yapılmasında hem de yaralıların hastaneye nakillerinde önceliğin belirlenmesinde kullanılır. Triyajın özünde, acil yardım personelinden kıt kaynakları, eşitlikçi olmayan yöntemlerle ihtiyacı olanlara adil bir şekilde sunması beklenmektedir.

Triyaj uygulamasında zaman çok önemlidir. Triyaj uygulamalarında yaralılar dört farklı kategoriye ayrılır. Yaralıların sınıflandırılmasında kolaylık olması için renk kodları kullanılır. Bu sınıflandırma; siyah, kırmızı, sarı ve yeşil olarak tanımlanır. Triyaj uygulamasında yaralıların sınıflandırılması, aynı zamanda yaralıya ihtiyacı olan acil sağlık hizmeti için önceliğini belirleyecektir.

Afetlerde Alanda Acil Tıbbi Bakım

Afetlerde, olay yerinde ileri acil tıbbi bakım alanının oluşturulmasında temel amaç, yararlıların herhangi bir nedenle olay yerinde beklemeleri gerektiğinde, bu bekleme süresince; yaralının değerlendirilmesi ve ileri acil tıbbi bakım devam ettirilmesi, sürekli gözlemin sağlanması ve bazı temel sağlık sorunları çözümlenerek, yaralının mümkün olduğunca stabil hale getirilmesidir.

Büyük afetlerde ileri acil tıbbi bakım alanı, risklerden uzak güvenli alanda, ancak olayın merkezine yürüme mesafesinde bir uzaklığa kurulmalıdır. Bazı durumlarda tehlikeli maddelerden dolayı alanın daha uzak bir yere kurulması gerekebilir. Ancak anahtar kelimelerin “makul uzaklık ve güvenli bir alan” olması gerektiği unutulmamalıdır.

İleri acil tıbbi bakım alanında yaralılar, triyaj sonrası acil tıbbi bakımının ve gözlemlerinin yapılabileceği bölüme alınmalıdır. Hasta bakım ve gözlem alanı olarak adlandırılan bu alan; büyük afetlerde en az 25 yaralının yatarak tedavi görebileceği şekilde (yaklaşık 75 m2) dizayn edilmiş olmalıdır. Bu bölüm, yaralıların aciliyet durumuna göre sınıflandırılabilecekleri; acil olan (kırmızı ve sarı alan) ile acil olmayan (yeşil ve siyah alan) bölümlere ayrılmış olmalıdır.

Tahliye ve nakil bölümü, hasta bakım ve gözlem bölümünün devamında ve alanın çıkış bölümünde yer almalıdır. Hasta bakım ve gözlem alanında stabilizasyonu sağlanan ve sağlık kuruluşlarına nakledilmesi gereken yaralılar bu bölüme getirilmeli ve bu alandan nakledilmelidir.

Mobil klinikler, özellikle koruyucu sağlık hizmeti ve toplum sağlığı hizmetlerinin uzun süre kesintiye uğrayacağı düşünülen olaylarda kurulur. Bu kliniklerin aynı zamanda aciliyeti olmayan olguların; acil sağlık sistemine baskı oluşturmasının önüne geçmek gibi bir rolü de bulunmaktadır.