XVI-XIX. Yüzyıllar Türk Dili Dersi 3. Ünite Sorularla Öğrenelim

Ses olayları nelerdir? Kısaca açıklayınız.

: Ünlü Düşmesi: Osmanlı Türkçesinde ünlü düşmesi hem Türkçe hem de alınma kelimelerde görülür. Bu olay esasen öncelikle konuşma dilinde başlar. Sonra bu düşmelerin bir kısmı yazıya yansır. Ünlü düşmesinin en büyük sebebi ünlünün vurgusuz olmasıdır. Ön Seste Ünlü Düşmesi Ön seste ünlü düşmesi Türkçe kelimelerde az görülür. Orta Hecede (İç Seste) Ünlü Düşmesi Osmanlı Türkçesi metinlerinde ünlü düşmesi meydana gelmiş kelimelerin yanında ünlü düşmesinin bulunmadığı örnekler de vardır. Ünsüz Düşmesi Seyahatname, Molino, Parigi ve Meninski’de ünsüzlerin düştüğü ve korunduğu örnekler yan yanadır. Tekleşme Türkçede kelime kökünde aynı cinsten iki ünsüz -birkaç istisna hariç- bulunmaz. Kelime kökünde aynı cinsten iki ünsüz bulunduran kelimeler alınma kelimelerdir. Bazı alınma kelimelerde çift ünsüz tekleşir. Ünlü Türemesi: Ön Seste: Türkçede kelime başında çift ünsüz bulunmaz. Yabancı kelimelerdeki düzensiz çift ünsüzleri gidermek, yani çift doruklu bir heceyi ikiye bölmek için kelimenin başına dar bir ünlü getirilir. İç Seste Hem Türkçe hem de alınma kelimelerde iç seste ünlü türemesi görülür: Ünsüz Türemesi Türkçede ünsüz türemesi oldukça az görülür. Mevcut türemeler de ön ve iç seslerde görülür. Ses Değişmesi Ses değişmesi olayı dilin kendi kelimelerinde olduğu gibi yabancı dillerden alınmış kelimelerde de cereyan etmektedir. Ünlü Değişmesi : Daralma: Türkçede /g/, /ğ/, /y/ ünsüzlerinin etkisi ile bazı kelimelerin ilk hecesindeki geniş yuvarlak ünlülerde daralma meydana gelir. Düzleşme: Diş-dudak sesi olan /f/ ön seste ve art ünlülü kelimelerde düzleşmelere sebep olur. /f/ sesinin dışında da düzleşmeler görülür. Genişleme Ağız boşluğunun durumuna göre, dar ünlülerin sebepsiz olarak geniş hale gelmesi ünlü genişlemesidir. Yuvarlaklaşma Dudak ünsüzlerinin çevresindeki düz ünlüleri yuvarlaklaştırması daha çok alınma kelimelerde görülür. Az sayıda Türkçe kökenli kelimede de yuvarlaklaşma örnekleri vardır. İncelme Bu değişme alınma kelimelerde görülür. Kısalma Arapça ve Farsçadan dilimize giren bazı kelimelerde uzun ünlüler korunurken bazı kelimelerde de kısalma meydana gelmektedir. Bu uzun ünlüler daha çok kapalı son hecede kısalır.

Kelime tabanlarında dudak uyumu Türkçe ve Arapça’da nasıl farklılık göstermektedir?

Arap harfleri ile yazılmış metinlerde “ötre ,??” esre” ,??” üstün” ?? gibi harekeler yardımı ile dudak uyumunu tespit etmek, dil uyumuna göre daha kolaydır. Harekenin bulunmadığı metinlerde ise dudak uyumu ancak “vav " ,"? “ye " "? gibi harfler sayesinde tespit edilebilir. Klasik Osmanlı Türkçesinde önceleri kelime tabanlarında dudak uyumu yoktu: altun, bıldurcın, çalu, delü, eyü, gümiş, incü, kendü, ordı, öbir, pusı, süri, uyukı, yavru. XVII. yüzyıldan itibaren ise bazı kelimeler uyumlu ve uyumsuz olarak metinlerde yer alır: arkırı / arkurı, bitün / bütün, demür / demir, erük / erik, kıragı / kıragu, ko?şı / ko?şu, kurı / kuru, örtü / örti, pusu / pusı, saru / sarı, togru / togrı, tutı / tutu. XVII. yüzyılda yazılmış bir çeviriyazılı metin olan Meninski, son seste ? ile yazılan bazı kelimeleri ?ile kaydetmiştir: arkuru ?????? / arkırı ?????? , buzagı ?????? / buzagu ????? . Bu da konuşma dilinde bazı kelimelerde dudak uyumunun bulunduğunu gösterir. Viguier ve Bianchi’de ikili şekiller görülür: aşurı-aşırı, içün-için, kapu-kapı; bınarbunar-punar, borı-boru, delü- deli, ütü-üti.

Çekim ekleri nelerdir? Kısaca açıklayınız.

{+ı, +i, +u, +ü; +sı, +si, +su, +sü} teklik 3. şahıs iyelik eki İyelik eki ünsüzle biten kelimelerden sonra ? ;+ ünlü biten kelimelerden sonra + ?? şeklindedir: emri, resmi; demüri, yüzi; nicesi, ortası; bazusı, köprüsi. Bu ek, bazı eserlerde özellikle iç ses konumunda bulunduğu zaman yuvarlak tabanlardan sonra ötre (?? (veya vav (? (ile yazılır ve dudak uyumuna bağlıdır: suyuna, üstüne; kokusundan. Bu birkaç örneğin dışında ek hep düz ünlülüdür. Viguier ve Carbognano’da yuvarlak ünlülü tabanlardan sonra dudak uyumuna bağlanmıştır. {+(ı)m, +(i)m, +(u)m, +(ü)m} teklik 1. şahıs iyelik eki Ekin imlası ? +şeklindedir, harekeli metinlerde ötre (?? (ile gösterilmesi düz ünlülü tabanlardan sonra dudak uyumuna bağlı olmadığını gösterir: emrüm, özüm, yanum; dostum, özüm, yüzüm. {+ı, +i, +u, +ü} yükleme hâli eki Yükleme hâli ekinin imlası ? +şeklindedir: elmayı, erkegi, inekleri; altunı, üzümi, ununı. Arap harfli metinlerde yuvarlak ünlülü kelimelerden sonra dudak uyumuna bağlı örneği yoktur. Ekin yuvarlak ünlülü tabanlardan sonraki uyumlu örnekleri sadece Viguier ve Carbognano’da vardır. {+(n)ı?, +(n)i?, +(n)u?, +(n)ü?} ilgi hâli eki Ekin imlası +??+ ,? şeklindedir, harekeli metinlerde ötre (?? (ile gösterilmesi düz ünlülü tabanlardan sonra dudak uyumuna bağlı olmadığını gösterir: çayu?, meclisü?, vahdetü?; bunu?, dökündünü?, kapunu?. {+arı, +eri, +aru, +erü} yön eki Ekin imlası ??? ,+??? + şeklindedir: içerü, ilerü; yukaru. Arap harfli metinlerde az sayıda uyumlu örnekleri görülen ek Viguier ve Carbognano’da düz ünlülü tabanlardan sonra dudak uyumuna bağlıdır: dışarı, ileri, yokarı. {-dı, -di, -du, -dü; -tı, -ti, tu, -tü} görülen geçmiş zaman eki Ekin imlası ?? -şeklindedir: açdı, gitdi, yazdı; buldı, gördi, turdı. Arap harfli metinlerdeki birkaç örnekte ?? -şeklinde yazılmıştır: kaldurdular, gördüler. Bazı çeviriyazılı metinlerde birkaç örnekte tonsuz tabanlardan sonra ünsüz uyumuna bağlıdır: ayarttı, bıraktılar, çıktı, öptüm. {-mış, -miş, -muş, -müş} öğrenilen geçmiş zaman eki Ekin imlası ?? -şeklindedir. Ek ünlüsü ancak harekeli Arap harfli metinlerde ötre (?? (veya esre (?? (sayesinde belli olmaktadır ve bu metinlerin genelinde ek düz ünlülüdür: dönmiş, göçmiş, ölmiş. {-sın, -sin, -sun, -sün} teklik 3. şahıs emir eki Ekin imlası ??? -şeklindedir: girsün, kılsun, sevsün; görsün, dolsun, tursun. Arap harfli metinlerde birkaç örnekte düz ünlülü tabanlardan sonra dudak uyumuna bağlıdır: gelsin, sevsin. {-dık, -dik, -duk, -dük; -tık, -tik, -tuk, -tük} sıfat-fiil eki Ekin imlası ??? ,-??? - şeklindedir: didükleri, sıdugı, virdügi. Az sayıdaki örnekte ise ??? ,-??? - olarak yazılır: akdıgı, geçdigi, kazdığım. Birkaç örnek dışında dil yumuna bağlıdır. {-ınca, -ince, -unca, -ünce} zarf-fiil eki Ekin imlası ??? ,- ???? - şeklindedir: gelince, varınca; görince, ölince. Arap harfli metinlerde yuvarlak tabanlardan sonra ekin ilk ünlüsü ötre (?? (veya vav (? (ile gösterilerek dudak uyumuna bağlı olduğu belirtilir: olunca, toyunca, uçunca. Bu ek, Arap harfli metinlerde XVII. yüzyıldan itibaren dudak uyumuna bağlanmıştır. {-ıp, -ip, -up, -üp} zarf-fiil eki Ekin imlası ?? -şeklindedir: alup, bilüp, gidüp; durup, sorup, okuyup. Arap harfli metinlerde ancak birkaç örnekte ?? -şeklinde yazılan ek Viguier ve Carbognano’da düz ünlülü tabanlardan sonra dudak uyumuna bağlıdır: atıp, sevip, verip.

Eklerde dil uyumu nasıldır?

Klasik Osmanlı Türkçesi döneminde eklerin büyük bir kısmı dil uyumuna bağlı iken bazı ekler uyumsuzdur. Bazı eklerin kelimelere dil uyumuna aykırı olarak gelmesi Türkiye Türkçesi ağızlarında da karşılaşılan bir durumdur. Şu ekler Klasik Osmanlı Türkçesinde dil uyumuna aykırı olarak da kelimelere eklenebilmektedir: {- AcAK}, {-AK}, {-ArAK}, {+CAgAz}, {+CAK}, {+CIK}, {+CUGAz}, {-DUK}, {-gIl}, {-(X)K}, {+lXK}, {-mAK}. Alınma kelimelerdeki dil uyumuna aykırı telâffuz kararsızlıkları, /c/ foneminin ön damaksıllaştırıcı etkisi ve ağız özellikleri sebebiyle ortaya çıkmaktadır: dutacek, olacek; bogçacigez, ça?cigez, çöpcigez; akcıgaz, kapucıgaz; bayırcik, kocacik; depecık, derecık, semizcık; uyugen; sürgu; bekçilık, acılik, yavuzligile; tizlık; özlemak, itmak; togdügi; geldugı, istedugı, olıgeldugı.

Türkçeyi yazıya geçirmede en uzun süre kullanılan alfabe nedir?

Türkçeyi yazıya geçirmede en uzun süre kullanılan alfabe, Arap kökenli Türk alfabesidir.

Arap harfli metinlerde kelime tabanlarında ve eklerde ünsüz benzeşmeleri nelerdir?

Kelime Tabanlarında a. Tonlu ünsüzlerden sonra: -lc- : kolcak ?????- , lç- : alçak ????- , lg- : gölge , ?????- lk- : dilki ????- , nc- : incü ?????- , nç- : sançmak ?????- ,ng- : üzengi ??????- , nk- : tüfenk ?????- , rc- : bıldurcın ??????- , rç- : burçak ?????- , rg- : gürgen ?????- , rk- : arka ????- , rd- : bögürdlen ????????- , rt- : bögürtlen ????????- , yk- : toykar .?????? b. Tonsuz ünsüzlerden sonra: -kç- : ökçe ?????- , pç- : kopça , -st- : istemek ?????- şk- : başka .????? Alınma kelimeler Osmanlı Türkçesinde orijinal imlaları ile yazıldığı için ünsüz uyumuna bağlı değildirler. Az sayıda alınma kelimenin ünsüz uyumuna girdiği çeviriyazılı metinlerde görülmektedir: Molino: espab, iptida, ispat. Parigi: renç-per ? ???? , ? makpere , ? ? ?? ,iptida: Carbognano . ? ? ? ? ?? meskûr ? , ?? ? ? nispet ? işküzar. Viguier: esbab / espap, ibdida / iptida. Eklerde Arap harfli metinlerde ünsüz uyumuna konu olan ekler ilk ünsüzlerine göre C, D ve G sınıfı olmak üzere üç başlıkta incelenebilir. Bunlardan C ve D sınıfı ekler Arap harfli metinlerde ? ve ? ile yazılmıştır. Bu imla tarzı da tonsuz tabanlardan sonra ünsüz uyumu hakkında kesin hükümler vermeyi engellemektedir. G sınıfı ekler ise ön ünlülü tabanlardan sonra ? ,art ünlülü tabanlardan sonra ise ? ve ? ile yazılır. Bu sebeple ön ünlülü tabanlardan sonra ? harfinin /k/ veya /g/ ünsüzlerinden hangisini karşıladığı açıkça tespit edilemez. Arap harfli metinlerde C, D ve G sınıfı eklerin tonsuz tabanlardan sonra az sayıda ? , ?, ? ile yazılan şekli görülmektedir. Çeviriyazılı metinlerde ünsüz uyumuna bağlı daha fazla örnek vardır: C Sınıfı Ekler Molino: rakamci, elçi, gözcügez, fidancik. ? ; ? ? ??? nadâsçı ? , ? ?? ?? cenkçi ? , ? ??? ? ?? bekçilik: Parigi .ağaççık: Meninski . ?? ? ????? ?? Rodoscık ?? ; ?? ? ? gökçek Viguier: ahcı, koçcuk. Carbognano: ekmekçi, koyuncugaz, koyuncuk D Sınıfı Ekler Parigi: çektirir gemi ?? ? , ? ? ?? ?? ? ? ? ? satmak mezâdta / mezâdda ? ; ? ? ??? ?? ? ? degiştürmek ?? ? ? ? ? ? ? nispetden ?? ; ? ? ? saatte ? , ? ?? ? ? ? / ? ?? ? ?? . Meninski: elifte, gelişte, köpekten, açtür, geçtı / geçdı. Viguier: ördekde, ördekden, ayakdaş. Carbognano: etden, vilayetdir. ?? ? yapışkan ?? ; ??? ? ?? düşkün Parigi Ekler Sınıfı G ; ? ? ? bıçkı ?? ? .düşkün, keskin: Meninski . ? ? ? ? başka ? , ? ?? Viguier: şaşkın.

Arap harfli imlada dil uyumunu nasıl tespit ederiz?

Dil uyumu ancak artlık ve önlük özelliği taşıyan bazı harfler sayesinde tespit edilebilmektedir. Kaf (? ,(tı (? ,(sad (? ,(elif (? ,(medli elif (? ,(ha (? ,(hı ( ) ? ve zı ( ) ? harfleri kelimenin art ünlülü; te ( ? (sin (? ,(kef (? ,(he (? (ve ze (? (ise kelimelerin ön ünlülü okunması konusunda yol gösterici olabilir.

Düz ünlülü ekler nelerdir?

Bu sınıftaki eklerden {+CI} isimden isim yapma eki (??-} ,(+DI} görülen geçmiş zaman eki (??)+} ,(-s)I} teklik 3. şahıs iyelik eki (??+} ,(+I} yükleme hâli eki (? ,(+ {-IcI} fiilden isim yapma eki ( )-??? ve {+IncI} ( ) +??? isimden isim yapma eki gibi ekler Arap harfli imlada hep “ye (? “(harfi ile yazılmıştır. Bu sebeple Arap harfli imla bu eklerdeki dudak uyumunu gizlemiştir. Bazı harekeli Arap harfli metinlerde bu eklerin dudak uyumuna bağlı ?? ?? ? ?? ? ,gözcüsi?? ?? ???? ?? :yansımıştır imlaya şekilleri ?? ? ,gördüler ?? ?? ? ? ,gönlüni?? ? ? ? ? ?? ,kokusundan?? ??? ?? olan ekler iç seste kalan eklerdir. ???? ???sorucusun. Örneklerde dudak uyumuna bağlı olan ekler iç seste kalan eklerdir. Çeviriyazılı metinlerde düz ünlülü ekler dudak uyumuna büyük oranda bağlıdır: Molino’da düz ünlülü ekler bir iki ek hariç dudak uyumuna bağlı değildir: odunci, gördi, uci - üstüne, suyı, çürüdici - dönüci, dördinci. Carbognano’da dudak uyumuna bağlıdır: yolcu, yürüdü, kuyusu, okuyucu, otuzuncu. Viguier’de dudak uyumuna bağlıdır: oduncu, düşdü, otuzunu, görücü, dokuzuncu. Düz ünlülü ekler, XVII. yüzyılda dudak uyumuna bağlanmaya başlamış, uyum XVIII. yüzyılda tamamlanmıştır. Düz ünlülü eklerdeki dudak uyumu Arap harfli imlaya nadiren yansımıştır. Çeviriyazılı metinlerde düz ünlülü eklerin dudak uyumuna bağlı şekilleri kaydedilmiştir. XVIII. yüzyıldan itibaren bütün düz ünlülü ekler Arap harfli imlaya yansımasa da dudak uyumuna bağlanmıştır.

Arap harfli ve çeviri yazılı eserler nelerdir? Kısaca açıklayınız

Molino (Mol.): Latin harfleri ile 1641 yılında basılan eser İtalyanca-Türkçe sözlüktür. Hem Türkçe kelimeler hem de Arapça ve Farsça kelimelerin konuşma dilindeki şekillerini gösteren önemli bir eserdir. Parigi (Par.): Harekeli Arap harfleri ile 1665 yılında yayımlanan eser İtalyanca-Türkçe bir sözlüktür. Meninski (Men.): Hem Latin hem de Arap harfleri ile 1680 yılında yayımlanmış bir sözlüktür. Madde başları Arap alfabesi ile verilmiş, sonra yanlarında Latin harfleri ile telaffuzu gösterilmiştir. Kelimelerin konuşmadaki şekilleri açıkça kaydedilmiştir. Viguier (Vig.): Latin harfleri ile 1790 yılında Fransızca yazılmış ayrıntılı bir gramer kitabıdır. Carbognano (Car.): Hem Latin hem de Arap harfleri ile 1794 yılında yazılmış bir gramer kitabıdır. Telaffuzda meydana gelen değişmeler Latin harfleri ile gösterilmiştir. Binachi (Bia.): Hem Latin hem de Arap harfleri ile 1843 yılında yazılmış Fransızca Türkçe sözlüktür. Latin harfleri ile Türkçe ve alınma kelimelerin telaffuzları gösterilmiştir.

Türkçe kelimelerde dil uyumu nasıl olur?

Klasik Osmanlı Türkçesi döneminde bu uyum esas olarak vardır, fakat tıpkı Türkiye Türkçesinde olduğu gibi uyuma aykırı örnekler de bu dönem metinlerinde görülmektedir: inanmak, şişman. Türkiye Türkçesinde dil uyumuna bağlı olmayan elma, kardeş, hani, hangi, dahi gibi kelimelerin alma, kardaş, karındaş, kangı, kankı, dahı gibi dil uyumuna bağlı şekilleri Seyahatname ve Risale-i Garibe gibi konuşmayı yansıtan Arap harfli metinlerde ve Molino, Meninski ve Viguier gibi Latin harfli metinlerde görülür.

Türkçe ile Arap alfabesinin ses bakımından farklılıkları nelerdir?

Arap alfabesinde ünsüzler de, konuşma cihazındaki birbirine yakın çıkış noktalarına göre çeşitlenen bir bolluk vardır; /h/, /k/, /s/, /z/ fonemleri birden fazla işaret ile karşılanmaktadır. Türkçe ise, ses yapısı bakımından Arapçanın aksine ünlüler üzerine kurulmuştur. Türkçede ünsüzlerin çıkış noktalarına göre ayrı ayrı işaretlerle gösterilmesine gerek yoktur. Türkçenin sekiz ünlüsüne karşılık Arapçanın bazen kısa bazen de uzun söylenen üç ünlüsü vardır. Arap imlasında kısa ünlüler gösterilmez, sadece uzun ünlüler gösterilir. Bu durum Türkçenin de imlasını etkilemiştir. Ünlülerin çoğu kez yazılmaması veya yazılışlarında genellikle birliğin bulunmaması Türkçe kelimelerin okunuşlarını güçleştirmiştir. Bu sorunu bir nebze olsun çözmek için kullanılan harekeler de Türkçenin ünlülerini tam olarak karşılamamıştır. Çünkü bu ünlü işaretleri ünlünün sadece “düzlük/yuvarlaklık” özelliğini gösterir; “önlük/artlık, genişlik/darlık” gibi özelliklerini göstermez. Arap alfabesinde oluşum noktalarına göre çeşitlenen birbirine yakın ünsüzler vardır: sin ? , sad ?) ,peltek) se . ? Türkçenin sekiz ünlüsüne karşılık üç ünlü işareti vardır: .? ye, ? vav , ? elif Her ne kadar kalıplaşmış olsa da bazen imlada farklılıkların görülmesi ayrı bir sorundur. Arap harfli metinlerde değişik telaffuzlardan doğan farklı yazılışlar, bazen aynı metinde, hatta aynı satırda/mısrada bile görülmektedir. Telaffuzdaki kararsızlık ve farklılıklar, aynı metindeki değişik yazılışların asıl sebebidir. Bu durumun en çok Türkçe kelime ve ekler için geçerli olduğu da unutulmamalıdır. Çünkü, Arapça ve Farsçadan alınan kelimelerin imlası genelde, bu dillerdeki şekilleriyle yerleşmiştir.

Alınma kelimeleri hem Arap harfli hem de çeviri yazılı metinlerde dil uyumu nasıldır?

avret: Arapçadan alınan avret kelimesinin, {+cık} ekini alıp avratçık (?????? (şeklinde yazılması, kelimenin o dönemde toplumun bir kesimi tarafından dil uyumuna bağlı olarak söylendiğini gösterir. Kelimenin aslına uygun olarak avret şeklinde de telaffuz edildiğini çeviriyazılı metin yazarları kaydetmişlerdir. Avret kelimesi Molino’da avrat/avret; Meninski’de ise avret şeklindedir. haste: Farsçadan alınan hasta kelimesi, Arap harfli metinlerde asli imlası ile ( ) ???? yazılmıştır. Fakat kelimenin metinlerde {+cıgaz} ( ???? ??? ( ve {+lık} ( ???? ?? ( gibi art ünlülü ekleri alması dil uyumuna bağlandığını gösterir. Kelime Molino’da hasta; Meninski’de ise haste/hasta gibi farklı şekillerde kaydedilmiştir.

Morfonoloji nedir? Kısaca açıklayınız.

Morfonoloji (ek seslilenlemesi) veya biçimbilimsel sesbilim, ekleri oluşturan ünlü ve ünsüzlerin kelime tabanına göre değişmesini ele alır. Türkçenin Arap harfleri ile yazıldığı dönemlerde morfonolojik çalışmalar yapmak zordur.

Yuvarlak ünlülü ekler nelerdir?

Yuvarlak ünlülü ekler Osmanlı Türkçesinde genellikle “? “ile, bazı harekeli metinlerde ise “?? “veya “??“ ile yazılan eklerdir. Bu eklerin bir kısmı Arap harfli imlada “? “harfi ile yazılan {+ArU} yön eki (???-} ,(+GU} fiilden isim yapma eki (??+} ,(+lU} isimden isim yapma eki (?? ,(+ {-U} fiilden isim yapma eki (?-} ,(+DUK} sıfat-fiil eki ( (+ , ???+ ???-} DUr-} fiilden fiil yapma eki (???-} ,(+sUn} teklik 3. şahıs emir eki ( )+???-} , Up} zarffiil eki (??-} ,(- (U)r} geniş zaman eki (?? (-ve {-(U)r-} fiilden fiil yapma eki ( )-?? gibi eklerdir. Bir kısım yuvarlak ünlülü ekler ise “? “harfi ile yazılmasalar da ETT’de ve bazı harekeli Osmanlı Türkçesi metinlerinde “?? “ile gösterilen {-AlUm} emir kipi teklik 1. şahıs eki( )+???+} , CUK} isimden isim yapma eki ( )+???+ ???+} , CUGAz} isimden isim yapma eki ( )+???+ ???+} , nU?} ilgi hâli eki ( )+?? ve {+sUz} isimden isim yapma eki (??(+gibi eklerdir. Düz ünlülü eklerde olduğu gibi yuvarlak ünlülü eklerde de eklerin dudak uyumuna bağlı şekilleri bazen Arap harfli imlaya yansımıştır: ??????yukarı, ??????sevgili, ??????? balıklı, ???? ?? ,alıp???? ,bildirdi???????? ,virdigi??????? ,yazı???? ? ?? ? ,gidelim?? ?? ?? ,oğlancık ?? ? ? ???? .birinin ??? ??? Çeviriyazılı metinlerde yuvarlak ünlülü eklerin dudak uyumuna bağlı şekilleri Arap harfli metinlere göre daha açık ve daha çok kaydedilmiştir: Molino’da yuvarlak ünlülü eklerin hem dudak uyumuna bağlı hem de ikili şekilleri görülür: içeri, kavuşdiği, sevgi / sevgü, datlı / datlu, bildirmek / bildürmek, elcigez, kuşcugaz, dutalım. Carbognano’da dudak uyumuna bağlıdır: ileri, sevdiğim, eritdir-, sevsin, atlı, oglanı?, eriyip. Viguier’de yuvarlak ünlü ekler dudak uyumuna bağlıdır: dışarı, bildiyim (bildiğim), kazdıkları, usandır-, atsın, adalı, çakşırlı, adanın, edip.

Yapım ekleri nelerdir? Kısaca açıklayınız.

{+cı, +ci, +cu, +cü, +çı, +çi, +çu, +çü} isimden isim yapma eki: Ekin imlası genellikle ?? +şeklindedir: bekci, yalancı, zağarcı; gözci, demürci, yolcı. Bazı metinlerde az olarak da ?? +?? , +?? , + gibi şekiller görülür: gümişçi, korçıbaşı, kürekçi, topçılar; ilçü; gözcü. Arap harfli metinlerde birkaç örnek haricinde düz ünlülü olan ek XVIII. yüzyılda yazılan Viguier ve Carbognano’da dudak uyumuna bağlıdır. {-dır-, -dir-, -dur-, -dür-; -tır-, -tir-, -tur-, -tür-} fiilden fiil yapma eki: Ekin imlası , ?? -??? - şeklindedir: indüren, yazdurdı, yidürdi; söyündüre, yagdurup. Bazı çeviriyazılı metinlerde tonsuz tabanlardan sonra ünsüz uyumuna bağlıdır: dolaşturmak, ittürmek, yetiştürmek. {+(ı)ncı, +(i)nci, +(u)ncu, +(ü)ncü} isimden isim yapma eki Ekin imlası genellikle ??? +şeklindedir: ikinci, yedinci, altıncı; üçinci, onıncı. Ekin yardımcı ünlüsünün bazı örneklerde dudak uyumuna bağlanabildiği ötre (?? (veya vav ( ) ? harfi ile yazılmasından bellidir: onuncı, yüzünci, üçünci. Ek ünlüsü hep ye (? (ile yazılmıştır fakat bazı harekeli eserlerde birkaç yuvarlak ünlülü tabandan sonra ötre (?? (ile yazılarak dudak uyumuna bağlı olduğu gösterilmiştir: dördüncüsine, üçüncüsine. Arap harfli metinlerde birkaç yuvarlak ünlülü kelimeden sonra dudak uyumuna bağlı olan ek XVIII. yüzyılda yazılan Viguier ve Carbognano’da dudak uyumuna bağlıdır. {-ıcı, -ici, -ucu, -ücü} fiilden isim yapma eki Ekin imlası genellikle ??? +şeklindedir: işidici, kesici, yırtıcı; dökici, gülici, öpici. Arap harfli bazı eserlerde birkaç örnekte ekin ilk ünlüsü yuvarlak ünlülü tabanlardan sonra dudak uyumuna bağlıdır: kovucı, öldürüci, uçucı. Yuvarlak tabanlardan sonra ekin ikinci ünlüsü sadece Viguier ve Carbognano’da dudak uyumuna bağlıdır: görücü, süpürücü, vurucu. {-(ı)k, -(i)k, -(u)k, -(ü)k} fiilden isim yapma eki Ekin imlası ? ,-? ,-?? ,-?? ,- şeklindedir: açuk, kesük, kırkuk; bölük, tükrük. XVII. yüzyıldaki Arap harfli metinler ve çeviriyazılı metinlerde ek yarı yarıya dudak uyumuna bağlıdır: açık, barışık, delik; artuk, delük. XVIII. yüzyıldaki Arap harfli metinler ve çeviriyazılı metinlerde dudak uyumuna bağlanmıştır: ilik, silik, yırtık. {-ır, -ir, -ur, -ür} fiilden fiil yapma eki Ekin imlası ??- şeklindedir: bitürmez, geçürüp, içürdi; aşurur, düşürüp, uçurdılar. XVIII. yüzyıldaki Arap harfli metinlerde yarı yarıya dudak uyumuna bağlanan ek, Viguier ve Carbognano’da dudak uyumuna bağlıdır: bitirmek, içirmek, pişirmek, yatırmak. {+lı, +li, +lu, +lü} isimden isim yapma eki Ekin imlası ?? + şeklindedir: datlu, eyerlü, yirlü; boynuzlu, delüklü, otlu. Arap harfli metinlerde dörtte bir oranında ekin ?? +şekli kullanılmıştır: birli, gizli, sevgili. Viguier ve Carbognano’da dudak uyumuna bağlanmıştır. {+lık, +lik, +luk, +lük} isimden isim yapma eki Ekin imlası + ??? ,+??? ,+??? +??? ekin Ayrıca. şeklindedir + ?? ,+?? şekillerinde de yazıldığı görülür: eksüklük, eyülük, kandaluk; birlük, günlük, kuşluk. Türkçe kelimelerde genellikle dil uyumuna bağlı olan ek özellikle alınma kelimelere uyumsuz eklenebilmektedir: beraberlık, kalemlık, lâlelık; aydınlük.

Arap alfabesi ve Türkçe arasında ünsüz harfler açısından oluşan farklılıklar nelerdir?

Arap alfabesinde ünsüzlerde, konuşma cihazındaki birbirine yakın çıkış noktalarına göre çeşitlenen bir bolluk vardır; /h/, /k/, /s/, /z/ fonemleri birden fazla işaret ile karşılanmaktadır. Türkçe ise, ses yapısı bakımından Arapçanın aksine ünlüler üzerine kurulmuştur. Türkçede ünsüzlerin çıkış noktalarına göre ayrı ayrı işaretlerle gösterilmesine gerek yoktur.

Yabancılar tarafından Latin, Grek ve Ermeni alfabeleri ile yazılan çeviriyazılı eserlerin en önemlileri nelerdir?

Yabancılar tarafından Latin, Grek ve Ermeni alfabeleri ile yazılan çeviriyazılı eserler denilen gramer ve sözlüklerde görülebilir. Bu eserlerin en önemlileri -yazarlarının adlarıyla- şunlardır:
Molino (Mol.): Latin harfleri ile 1641 yılında basılan eser İtalyanca-Türkçe sözlüktür.
Hem Türkçe kelimeler hem de Arapça ve Farsça kelimelerin konuşma dilindeki şekillerini gösteren önemli bir eserdir.
Parigi (Par.): Harekeli Arap harfleri ile 1665 yılında yayımlanan eser İtalyanca-Türkçe
bir sözlüktür.
Meninski (Men.): Hem Latin hem de Arap harfleri ile 1680 yılında yayımlanmış bir
sözlüktür. Madde başları Arap alfabesi ile verilmiş, sonra yanlarında Latin harfleri ile telaffuzu gösterilmiştir. Kelimelerin konuşmadaki şekilleri açıkça kaydedilmiştir.
Viguier (Vig.): Latin harfleri ile 1790 yılında Fransızca yazılmış ayrıntılı bir gramer
kitabıdır.
Carbognano (Car.): Hem Latin hem de Arap harfleri ile 1794 yılında yazılmış bir gramer kitabıdır. Telaffuzda meydana gelen değişmeler Latin harfleri ile gösterilmiştir.
Binachi (Bia.): Hem Latin hem de Arap harfleri ile 1843 yılında yazılmış FransızcaTürkçe sözlüktür. Latin harfleri ile Türkçe ve alınma kelimelerin telaffuzları gösterilmiştir.

Kelime tabanlarında dil uyumu nasıl tespit edilmektedir?

Türkçenin bütün ünlülerini göstermeyen Arap harfli imlada dil uyumunu tespit edebilmek çok güçtür. Dil uyumu ancak artlık ve önlük özelliği taşıyan bazı harfler sayesinde tespit edilebilmektedir. Kaf (? ),tı (?),sad (?) ,elif (? ),medli elif (? ),ha (?) ,hı (?) ve zı (?) harfleri kelimenin art ünlülü; te (?), sin (?) ,kef (?), he (?) ve ze (?) ise kelimelerin ön ünlülü okunması konusunda yol gösterici olabilir.

Klasik Osmanlı Türkçesinde dil uyumuna aykırı olarak kelimelere eklenebilen ekler nelerdir?

Şu ekler Klasik Osmanlı Türkçesinde dil uyumuna aykırı olarak da kelimelere eklenebilmektedir: {-AcAK}, {-AK}, {-ArAK}, {+CAgAz}, {+CAK}, {+CIK} {+CUGAz}, {-DUK}, {-gIl}, {-(X)K}, {+lXK}, {-mAK}.

Arap harfleri ile yazılmış metinlerde dudak uyumunu tespit etmek için hangi strateji izlenmektedir?

Arap harfleri ile yazılmış metinlerde "ötre" ,"esre” ,üstün” gibi harekeler yardımı ile dudak uyumunu tespit etmek, dil uyumuna göre daha kolaydır. Harekenin bulunmadığı metinlerde ise dudak uyumu ancak "vav"(?) ,"ye"(?) gibi harfler sayesinde tespit edilebilir.

Arap harfli imlanın düz ünlülü eklerdeki dudak uyumunu gizlemesinin nedeni nedir?

Bu sınıftaki eklerden {+CI} isimden isim yapma eki (??-} ,(+DI} görülen geçmiş zamanneki (??)+} ,(-s)I} teklik 3. şahıs iyelik eki (??+} ,(+I} yükleme hâli eki (?-} ,(+IcI} fiilden isim yapma eki (??? )-ve {+IncI} )??? )+ isimden isim yapma eki gibi ekler Arap harfli imlada hep “ye (? “(harfi ile yazılmıştır. Bu sebeple Arap harfli imla bu eklerdeki dudak uyumunu gizlemiştir.

Düz ünlülü ekler dudak uyumuna en son bağlanan ekler olarak kabul edilmesinin nedeni nasıl açıklanır?

Düz ünlülü ekler dudak uyumuna en son bağlanan ekler olarak kabul edilir. Bunun sebebi de eklerin "ye" (?) harfi ile yazılmalarıdır. Mesela, yükleme hâli eki Arap harfli metinlerin tamamında düz ünlülüdür, Arap harfli imlada hep "ye" (? ) harfi ile yazılmıştır. Bu düz ünlülü yazım, yükleme hâli ekinin Arap alfabesinin bırakılmasından sonra dudak uyumuna bağlandığı anlamına gelmez. Çeviriyazılı metinler, yükleme hâli ekini Arap harfleri ile "ye" (?) şeklinde gösterirler ama Latin harfli kısımda eki dudak uyumuna bağlı olarak verirler: Viguier: sözünü; Carbognano: ????? bülbülü, ?????? kapuyu; Mirza Kazım Bek: ???? bunu, ??????? oğlumuzu.

"Yuvarlak ünlülü eklerde eklerin dudak uyumuna bağlı şekilleri bazen Arap harfli imlaya yansımıştır."

Metinde ifade edilen yansımaya üç örnek veriniz.

Düz ünlülü eklerde olduğu gibi yuvarlak ünlülü eklerde de eklerin dudak uyumuna
bağlı şekilleri bazen Arap harfli imlaya yansımıştır: ?????? yukarı, ??????sevgili,???????
balıklı şeklinde örneklendirilebilir.

Alınma kelimelerin ünsüz uyumuna bağlı olmama nedeni nasıl açıklanır?

Alınma kelimeler Osmanlı Türkçesinde orijinal imlaları ile yazıldığı için ünsüz uyumuna bağlı değildirler. Az sayıda alınma kelimenin ünsüz uyumuna girdiği çeviriyazılı metinlerde görülmektedir: nk- : tüfenk????? gibi.

Arap harfli metinlerde ünsüz uyumuna konu olan ekler ilk ünsüzlerine göre kaç sınıfa ayrılır?

Arap harfli metinlerde ünsüz uyumuna konu olan ekler ilk ünsüzlerine göre C, D ve G sınıfı olmak üzere üç başlıkta incelenebilir. Bunlardan C ve D sınıfı ekler Arap harfli metinlerde ? ve ? ile yazılmıştır. Bu imla tarzı da tonsuz tabanlardan sonra ünsüz uyumu hakkında kesin hükümler vermeyi engellemektedir. G sınıfı ekler ise ön ünlülü tabanlardan sonra ? ,art ünlülü tabanlardan sonra ise ? ve ? ile yazılır. Bu sebeple ön ünlülü tabanlardan sonra ? harfinin /k/ veya /g/ ünsüzlerinden hangisini karşıladığı açıkça tespit edilemez.

Düzleşme görülen kelimelerin özellikleri nedir?

Diş-dudak sesi olan /f/ ön seste ve art ünlülü kelimelerde düzleşmelere sebep olur. /f/ sesinin dışında da düzleşmeler görülür. fındık < funduk ya da cindî < cündî şeklinde örneklendirilebilir.

Ünsüz değişmesi kapsamında değerlendirilen t > d tonlulaşma biçimine üç örnek veriniz.

dürlü < türlü
davul < tabl
bide < pita şeklinde üç örnek verilebilir.

Türkçenin Arap harfleri ile yazıldığı dönemlerde morfonolojik çalışmalar yapmak neden zordur?

Morfonoloji (ek seslilenlemesi) veya biçimbilimsel sesbilim, ekleri oluşturan ünlü ve ünsüzlerin kelime tabanına göre değişmesini ele alır. Türkçenin Arap harfleri ile yazıldığı
dönemlerde morfonolojik çalışmalar yapmak zordur. Osmanlı imlası da XVI. yüzyıldan
itibaren kalıplaşmaya başladığı için bazı ünsüzleri ve özellikle ünlülerin önlük-artlık ve
düzlük-yuvarlaklık gibi niteliklerini tam olarak göstermez. Çeviriyazılı metinler o dönemin dilini Latin, Kiril, Grek ve Ermeni gibi alfabelerle gösterdikleri için bu metinlerde Türkçenin ünlü ve ünsüzleri açık olarak görülür.

İsimden isim yapan yapım ekleri nelerdir?

{+cı, +ci, +cu, +cü, +çı, +çi, +çu, +çü} isimden isim yapma ekleri arasında gösterilmektedir. Ekin imlası genellikle ?? +şeklindedir: bekci, yalancı gibi.

Fiilden fiil yapma ekleri nedir ve nasıl örneklendirilir?

{-ır, -ir, -ur, -ür} fiilden fiil yapma ekleridir. Ekin imlası ?? -şeklindedir: bitürmez, geçürüp, içürdi; aşurur, düşürüp, uçurdılar. 

Yükleme hâli ekleri nelerdir ve nasıl kullanılmaktadır?

{+ı, +i, +u, +ü} yükleme hâli ekleridir. Yükleme hâli ekinin imlası ? +şeklindedir: elmayı, erkegi, inekleri; altunı, üzümi gibi örneklendirilir.

Görülen geçmiş zaman ekleri nelerdir?

{-dı, -di, -du, -dü; -tı, -ti, tu, -tü} görülen geçmiş zaman ekleridir. Ekin imlası ?? -şeklindedir: açdı, gitdi, yazdı; buldı, gördi, turdı gibi.

Öğrenilen geçmiş zaman eki kullanımı nasıldır?

{-mış, -miş, -muş, -müş} öğrenilen geçmiş zaman ekleridir.
Ekin imlası ?? -şeklindedir. Ek ünlüsü ancak harekeli Arap harfli metinlerde ötre
(??) veya esre (??) sayesinde belli olmaktadır ve bu metinlerin genelinde ek düz ünlülüdür: dönmiş, göçmiş, ölmiş gibi.

Sıfat-fiil ekiyle oluşturulmuş üç örnek veriniz.

Ekin imlası ??? ,-??? -şeklindedir: didükleri, sıdugı, virdügi şeklinde örneklendirmek mümkündür.