Maliyet Yönetimi Dersi 5. Ünite Özet

İşletmelerde Kontrol Sistemleri ve Standart Maliyet Kavramı

Maliyet yönetiminde standart maliyetlerle fiilî sonuçlar karşılaştırılarak, fiilî sonuçların planlanandan farklılık gösterip gösterilmediği kontrol edilir. Üretim gerçekleştirilmeden önce belirlenen ve olması gereken maliyetler standart maliyet olarak tanımlanır. Önceden belirlenen miktara (süreye) veya fiyata (ücrete) göre ortaya çıkan herhangi bir farklılık, sapma olarak tanımlanır.

Standart Maliyetleme Sisteminin Kontrol Amacıyla Kullanılması

Herhangi bir kontrol sisteminin üç temel unsuru vardır. Bunlar;

• Önceden belirlenmiş veya standart performans düzeyi,
• Fiilî performans düzeyi,
• Standart ile fiilî performansın karşılaştırılması yoluyla sapmaların (farkların) belirlenmesidir.

Eğer faaliyetler amaçlanan yönde gelişiyorsa, fiilî sonuçlar standartlara yakın olmalıdır. Aksi durumda, amaçlanan durumun gerçekleşmeyeceği maliyet sapmalarından anlaşılacaktır. Sapmaların nedenleri, işletmenin büyüklüğüne, türüne ve üretim sürecine göre değişebilmektedir. Standart maliyetlerin en çok kullanıldığı sektör, üretim sektörüdür.

İşletmelerde üretim maliyetleri, üretim gerçekleştirilmeden önce belirlenirken (standartlar oluşturulurken) aşağıdakine benzer aşamalardan geçilir:

• Direkt ilk madde ve malzemeye ilişkin tahminlerin belirlenmesi,
• Direkt işçiliğe ilişkin tahminlerin belirlenmesi,
• Değişken genel üretime ilişkin tahminlerin belirlenmesi,
• Sabit genel üretime ilişkin tahminlerin belirlenmesi,
• Gözden geçirme ve tahminlerin standartlara dönüştürülmesi,
• Onay.

Standartların oluşturulması, girdilerin fiyatları ve miktarları üzerinde sorumlulukları bulunan tüm kişilerin düşüncelerinin ve uzmanlıklarının bir araya getirilmesini gerektirir.

Standartların Sınıflandırılması

Standartların gerçekçi koşullara dayandırılması gerekir. Standartlar;

1. İdeal standartlar,
2. Uygulanabilir standartlar,

olmak üzere iki başlık altında ele alınabilir.

İdeal standartlar: Sadece en iyi koşullar altında ulaşılabilen standartlardır. Günümüzde az sayıda işletme ideal standartları ölçü olarak kullanmaktadır. Kontrol sisteminde ideal standartlar kullanıldığında, standartlardan sapmaların çok fazla anlamı kalmamaktadır. Bunun da nedeni sapmaların; kabul edilebilir, normal verimsizlik unsurlarını da içermeleridir.

Uygulanabilir standartlar: Sıkı olmakla birlikte, başarılabilir standartlar olarak tanımlanabilir. Bu standartlar oluşturulurken, normal makine durmaları ve çalışanların molaları gibi normal çalışma koşulları dikkate alınır.

Direkt İlk Madde ve Malzeme Standartları

Direkt ilk madde ve malzeme için birim fiyat standardı; çeşitli indirimler -iskontolar çıkarıldıktan sonra, direkt ilk madde ve malzemenin en son maliyetini yansıtmalıdır.

Üretim işletmelerinde, ürünün içinde kullanılacak her türlü ilk madde ve malzemenin türünü ve miktarını gösteren ilk madde ve malzeme listesi hazırlanır. Bu listedeki miktarlar atık, israf ve diğer faktörler de dikkate alınarak tam anlamıyla düzenlenmelidir.

Direkt İşçilik Standartları

Bir birim ürünü tamamlayabilmek için gereken direkt işçilik standart süresidir (genellikle birim başına standart saat olarak tanımlanır) ve belirlenmesi en zor standarttır. Direkt işçilik süre standardının belirlenmesi için izlenilen yaklaşımlardan birisi, ürünün üretilebilmesi için yürütülen her bir faaliyeti; itme, çevirme ve tutma gibi, daha alt vücut hareketlerine bölmektir. Diğer bir yaklaşım ise işletmede bulunan bir endüstri mühendisinin, belirli görevler için saat tutarak, hareket ve zaman etüdü yapmasıdır.

Değişken Genel Üretim Maliyeti Standartları

Genel üretim maliyetleri, hem değişken hem de sabit maliyet davranışı gösterirler. Değişken genel üretim maliyeti standartlarının ilkinde; maliyetlerin mamullere yüklenmesini sağlayacak bir ölçünün belirlenmesi düşünülür. Değişken genel üretim maliyetleri standartlarının ikincisi; birim değişken genel üretim maliyeti yükleme oranının belirlenmesidir.

Değişken Maliyetlerin Sapma (Fark) Analizi İçin Genel Bir Model

Genel anlamda, eğer fiilî fiyat veya miktar, standart fiyat veya miktarı aşıyorsa; bu durumda, olumsuz sapma (fark)dan söz edilmesi gerekir. Eğer fiilî fiyat veya miktar, standart fiyatın veya miktarın altında ise bu durumda da olumlu sapma (fark)dan söz edilmelidir. Değişken üretim maliyetleriyle ilgili olarak Sayfa 125’de açıklanan model, fiyat sapmalarını miktar sapmalarından ayırır ve her bir farkın nasıl hesaplanabileceğini gösterir. Bu genel modelde, ilk önemli konu, üç değişken maliyet unsuru olan, direkt ilk madde ve malzeme, direkt işçilik ve değişken genel üretim maliyeti için, aynı başlıkla tanımlanmasa da birer fiyat sapması ve miktar sapması hesaplanabilmektedir. İkinci önemli konu ise, direkt ilk madde ve malzeme, direkt işçilik ve değişken genel üretim maliyetlerinin birbirlerinden farklı olup olmadığına bakılmaksızın, bu maliyet unsurlarına ilişkin miktar sapmaları ve fiyat sapmalarının farklı kavramlarla tanımlanmalarına karşılık, birbirleriyle tamamen aynı şekilde hesaplanmasıdır. Üçüncü önemli konu ise; sapma analizinin, fiilen bir girdi - çıktı analizi yapısını taşımasıdır. Girdiler; kullanılan direkt ilk madde ve malzeme, direkt işçilik ve değişken genel üretim maliyeti fiilî miktarlarını veya saatlerini yansıtırken; çıktılar, dönemin üretiminde kullanılması gereken direkt ilk madde ve malzeme, direkt işçilik ve değişken genel üretim maliyeti standart miktarlarını veya saatleri yansıtır.

Direkt İlk Madde ve Malzeme Sapmaları

Direkt ilk madde ve malzeme fiyat sapması; fiilen ödenen direkt ilk madde ve malzeme fiyatı ile, aynı miktardaki direkt ilk madde ve malzemeye ödenmiş olması gereken standart fiyat arasındaki farkı ölçer. Bu fark, sayfa 126’daki formül yardımıyla daha iyi anlaşılabilir.

Direkt ilk madde ve malzeme miktar sapması; üretimde fiilen kullanılan direkt ilk madde ve malzeme toplam miktarına karşılık oluşturulan standart birim miktar da dikkate alınarak üretimde kullanılmış olması gereken toplam miktar arasındaki farka eşittir. (Sayfa 128’deki formüle bakınız).

Direkt ilk madde ve malzeme miktar olumsuz sapması, madde ve malzeme üretimde kullanılmaya başlanıldığı andan itibaren yok edilmeye çalışılmalıdır.

Direkt ilk madde ve malzemenin fazla kullanımı; makine hatalarından, madde ve malzemenin kalitesizliğinden, çalışanın o konuda eğitimli olmamasından ve denetimdeki yetersizliklerden kaynaklanabilir.

Direkt İşçilik Sapmaları

Direkt işçilik maliyetleri tutarının, saat başına ödenmesi gereken veya ödenen direkt işçilik saat ücreti ile üretim için harcanması gereken veya harcanan direkt işçilik sürelerine bağlıdır.

Direkt işçilik ücret sapması; üretilen toplam ürün miktarı için işçilere fiilen ödenen saat ücreti ile aynı miktardaki ürünü üretebilmek için ödenmiş olması gereken standart saat ücreti arasındaki farkı ölçer. (Sayfa 130’daki formüle bakınız).

Ücret sapması; gelişen koşullara göre ücret standartlarının düzeltilmemiş olmasından, yüksek ücretli kalifiye işçilere düşük veya yüksek ücret verilmesinden, kaynaklanabilir.

Belirli sayıda ürünün üretilebilmesi için fiilen çalışılan sürenin, aynı sayıda ürün için çalışılması öngörülen standart direkt işçilik süresinden farkına, direkt işçilik verim (süre) sapması denir.

Direkt işçilik verim (süre) olumlu sapmasının nedenleri; işçilerin iyi eğitilmiş olmaları ve yüksek kaliteli madde ve malzeme nedenleriyle işçilerin ürünü kaliteli hâle getirebilmek için çok zaman harcamamaları, hatasız ekipman ve iş akışı nedenleriyle üretim sürecindeki zaman kayıpları ve iş akışındaki kesintilerin yaşanmaması, ustabaşının yetersiz denetimi olarak belirlenebilir. Olumsuz bir sapmanın nedeni olarak, bunların tam tersi sıralanabilir.

Genel Üretim Maliyetleri ve Esnek Bütçeler

Genel üretim maliyeti esnek bütçesi, işletmenin faaliyet hacmi aralığında geçerli olan genel üretim maliyetlerini kontrol etmek için kullanılan ayrıntılı bir plandır. Buna karşılık, statik bütçeler ise sadece belirli ve planlanan bir tek faaliyet düzeyine göre düzenlenir.

Genel üretim maliyetleri değişken ve sabit olmak üzere iki kısma ayrılır. Değişken genel üretim maliyetleri; faaliyet hacmine dayanan bir tek ölçü ile doğru orantılı biçimde toplam olarak artan veya toplam olarak azalan maliyet davranışı gösterirler. Sabit genel üretim maliyetleri, işletmenin faaliyet düzeyindeki değişikliklere göre değişken özellik göstermez aynı kalır.

Genel Üretim Maliyeti Sapmaları

Genel üretim maliyet hesaplamalarında, fiyat veya ücret sapmasının yerini değişken genel üretim maliyeti bütçe sapması, miktar veya süre sapmasının yerini değişken genel üretim maliyeti verim sapması kavramları alır.

Değişken genel üretim maliyeti bütçe sapması; değişken genel üretim maliyeti standart yükleme oranı ile değişken genel üretim maliyeti fiilî yükleme oranı arasındaki farkı ölçer. (Sayfa 136’daki formüle bakınız).

Değişken genel üretim maliyeti verim sapması; dönemin değişken genel üretim maliyeti fiilî yükleme ölçüsü miktarı ile standart yükleme ölçüsü miktarı arasındaki farkı ölçer. (Sayfa 137’deki formüle bakınız).

Sabit genel üretim maliyeti bütçe sapması; dönem içinde oluşan (fiilî) sabit genel üretim maliyetleri ile bütçelenmiş sabit genel üretim maliyetlerinin tutarları arasındaki farkı yansıtır. (Sayfa 138’deki formüle bakınız).

Sabit genel üretim maliyeti bütçe sapması, yönetime bir performans ölçüsü olarak yardımcı olmaktan daha çok, yükleme ölçüsündeki değişikliklere dikkatleri çekmesi açısından önemlidir.

İşletmeler için kapasite; ürünlerini üretebilmesi, satabilmesi ve yaşamını sürekli kılma gücüne ulaşabilmesi için kullandığı, insan ve insan dışı kaynakların birleşmesi ile ifade edilebilen büyüklük ölçüsüdür.

Sabit genel üretim maliyeti kapasite sapması; fiilen kullanılan kapasitenin bütçelenmiş kapasiteden farklı olması nedeniyle ürün maliyetlerine yüklenememiş veya fazladan yüklenmiş sabit genel üretim maliyeti tutarını açıklar. (Sayfa 139’daki formüle bakınız).