Borsaların Yapısı ve İşleyişi Dersi 6. Ünite Özet

Giriş

Dünya’da ilk düzenli işlemleri 1848 yılına kadar ulaşan bir geçmişe sahip vadeli işlem borsaları ülkemizde ise 2005 Şubat ayında faaliyete geçmiştir.

2001 senesinde yaşanan finansal ekonomik kriz sonrası sabit döviz kurundan vazgeçilip dalgalı döviz kuruna geçilmesiyle ortaya çıkan döviz kuru belirsizlikleri, bu belirsizlikleri ortadan kaldırmaya imkân tanıyacak ve riski yönetimini sağlamaya yardımcı olacak ayrı bir vadeli piyasanın kurulma çalışmaları başlatılmıştır. Bu doğrultuda Bakanlar Kurulu kararı ile 04.07.2002 tarihinde Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası AŞ (VOB) kurulmuş, faaliyetlerine ve ilk işlemlerine 4 Şubat 2005 tarihinden itibaren başlamış ve faaliyetlerini 05.08.2013 tarihine kadar gelişen işlem hacmiyle sürdürmüştür.

Borsa İstanbul Vadeli İşlem ve Opsiyon Piyasası

Türkiye’de sermaye piyasalarının yasal temelini oluşturan 2499 sayılı Sermaye Piyasası Kanunu ve İMKB de dâhil olmak üzere menkul kıymet borsalarını düzenleyen 91 sayılı Menkul Kıymet Borsaları Hakkında Kanun Hükmünde Kararname, 6362 sayılı Sermaye Piyasası Kanunu ile yürürlükten kaldırılmıştır.

Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası (VOB), Sermaye Piyasası Kurulu’nun 17.08.2001 tarihli ve 9/1101 sayılı kararına dayanan, Devlet Bakanlığı’nın 03/09/2001 tarihli ve 2381 sayılı yazısı üzerine, Mülga 2499 sayılı Sermaye Piyasası Kanununun 40’ıncı maddesine göre, 19.10.2001 tarih, 24558 sayılı Resmi Gazete’de yayınlanan 2001/3025 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile kurulan ülkemizdeki ilk özel borsa kuruluşudur. VOB, 04.07.2002 tarihinde Ticaret Siciline tescil edilmiş olup, bu tescil 09.07.2002 tarihli Ticaret Sicili Gazetesinde yayımlanmıştır.

Serbest pazar ekonomisine sahip ülkelerde fiyatlar piyasada gerçekleşen arz ve talebe göre oluşmaktadır. Türkiye’de özelleştirme giderek hız kazanmakta ve hükümetler serbest pazar ekonomisinin koşullarını sağlamaya yönelik politikalar uygulamaktadır. Bu olgunun paralelinde ülkeler arasında sermayenin serbest dolaşımı teşvik edilmekte ve bu alandaki kısıtlamalar uygulamaya konulan yeni düzenlemelerle kaldırılmaktadır. Serbest pazar ekonomisi bağlamında oluşan bu gelişmeler sonucunda Türkiye’de faaliyet gösteren tüm şirketler küresel ekonomik dalgalanmalara karşı daha hassas hale gelmektedir. Bu nedenle risk yönetimi araçlarına duyulacak ihtiyaç son derece belirginleşmiş ve VİOP bu riskleri yönetmek isteyenlere önemli fırsatlar ve araçlar sunmaktadır.

Borsa İstanbul Vadeli İşlem ve Opsiyon Piyasası İşleyiş Esasları

Borsada sözleşmelere ilişkin alım, satım ve diğer işlemler VİOP İşletim Sistemi (VİOPİS) adı verilen bilgisayarlı işlem sistemi üzerinde gerçekleşir ve burada gerçekleşen tüm işlemler işlemleri gerçekleştiren üyeleri ve üyeler vasıtasıyla Borsaya emir ileten üye müşterilerini bağlar. VİOPİS’in temel özellikleri şunlardır:

• VİOPİS’e Borsa tarafından belirlenen yöntemlerle uzaktan erişim yoluyla ya da VİOP işlem salonu kullanılarak emir iletilebilir. VİOPİS’te veya VİOPİS’e erişimde arızaların oluşması durumunda Borsa emirlerin telefonla iletilmesini şart koşabilir. Bu durumda emirler sisteme Borsa personeli tarafından girilir. Üyeler uzaktan erişim yöntemiyle emir girerken VİOP Temsilci Ekranını (TW) kullanır.
• İşlemler, iletilen emirlerin fiyat önceliği ve zaman önceliği esaslarına dayanan bir algoritmayla elektronik ortamda eşleştirilmesi sonucunda gerçekleştirilir.
• Emirler hesap bazında girilir. Hesapların açılması, açılan hesaplar için işleme başlama zamanına dair hususlar “Takas ve Temerrüt Esasları” Genelgesinde düzenlenir. Emirlerin hesap bazında girilmesi, üyelerin müşterilerinin işlemlerinden ve açık pozisyonlarından sorumlu olması esasını değiştirmez. Borsa TW aracılığıyla teminatlar ve pozisyonların üye bazında ve/veya hesap bazında da takip edilmesine imkân tanır. Borsa, piyasada gerçekleşen işlemlere ilişkin gerek gördüğü bilgileri TW aracılığıyla üyelerine duyurabilir. TW’de yer alacak bilgiler Borsa tarafından önceden haber verilmeksizin değiştirilebilir.
• VİOPİS, işlem anında yeterli teminatın varlığını Takasbank Vadeli İşlemler Sistemi (TVİS) ile çevrim-içi olarak bağlanmak suretiyle kontrol eder. Bu kontrol, emirlerin girişi esnasında yapılmaz. Pozisyon için gerekli teminatın olmaması durumunda emir sisteme girilebilir ancak, işlemin gerçekleşmesine müsade edilmez. Emirlerin eşleşmesi esnasında yeterli teminatı olmayan emir iptal edilir.
• Üyeler sadece yetkili oldukları piyasalarda emir girebilirler ve işlem gerçekleştirebilirler.
• Emirler, işlemler, teminatlar ve pozisyonlar gün içinde TW aracılığıyla izlenebilir. Ayrıca gün sonunda üyelere elektronik ortamda işlem defterleri ve Borsa Bülteni gönderilebilir.
• VİOPİS, Borsada işlem gören sözleşmelere ilişkin TW’de yer alan bilgilerin bir kısmının Borsanın belirleyeceği veri yayıncılarına veya diğer medyaya çevrim-içi veya gecikmeli olarak verilmesine imkân tanır.

Borsada işlemler üç farklı pazarda gerçekleştirilebilir. Bunlar Ana Pazar, Özel Emirler Pazarı ve Özel Emir İlan Pazarıdır.

Ana Pazar, normal seans ya da fiyat sabitleme seansları sırasında emirlerin eşleştirildiği esas pazardır. Sisteme gönderilen emirler normal seansta fiyat ve zaman önceliğine göre eşleşirler. Eşleşme esnasında uygulanacak öncelik kuralları aşağıdaki gibidir:

• Fiyat Önceliği Kuralı: Daha düşük fiyatlı satım emirleri, daha yüksek fiyatlı satım emirlerinden; daha yüksek fiyatlı alım emirleri, daha düşük fiyatlı alım emirlerinden önce karşılanır.
• Zaman Önceliği Kuralı: Fiyat eşitliği halinde, zaman açısından daha önce gelen emirler önce karşılanır.

Özel emirler, Ana Pazarda oluşan fiyatları etkileyebilecek büyüklükte olan yüksek miktarlı emirlerdir. Dövize ve altına dayalı sözleşmelerde bir defada girilen 5.000 adet sözleşme ve daha yüksek miktardaki emirler, endeks ve diğer sözleşmelerde bir defada girilen 2.000 adet sözleşme ve daha yüksek miktardaki emirler özel emir olarak kabul edilir. Her iki tarafı da belirli olan özel emirlerin “Özel Emirler Pazarı”nda işlem görebilmesi için Borsanın onayı gerekir. Özel Emir İlan Pazarında ise sadece bir tarafı belirli olan özel emirler girilebilir. Girilen emrin eşleşmesi durumunda, işlem Borsanın onayı alınmak kaydıyla yine “Özel Emirler Pazarında” gerçekleşir.

İşlem sisteminin açıldığı andan normal seans başlangıcına veya açılış seansı olması durumunda bu seansın başlangıcına kadar geçen dönem “işlem yapılmayan dönem” olarak adlandırılır. İşlem yapılmayan dönemde, işlem sistemi açık olmakla birlikte emir girişi ya da işlem gerçekleşmesi mümkün değildir. Bu dönemde üye temsilcileri tarafından;

• işlem sistemine bağlanılabilir,
• sorgulama yapılabilir,
• önceki günlerden kalan “iptale kadar geçerli” veya “tarihli” emirler iptal edilebilir,
• önceki günlerden kalan “iptale kadar geçerli” veya “tarihli” emirlerin miktarı azaltılabilir ve/veya fiyatları daha kötü (alışta daha düşük, satışta daha yüksek) fiyatlarla değiştirilebilir,
• işlem sistemine gönderilmek üzere, toplu emir dosyası oluşturulabilir.

Piyasa risk yönetimi Takasbank tarafından yapılır. Piyasada her hesap için portföy bazlı teminatlandırma yöntemi kullanılarak “bulunması gereken teminat” değeri hesaplanır. Bulunması gereken teminat değerinin %75’i sürdürme seviyesi olarak dikkate alınır. Banka bu oranın altında olmamak üzere Üyeler bazında farklı teminat oranları belirleyebilir.

Risk oranı, sürdürme seviyesi teminat tutarının toplam teminat ve geçici kar/zarar toplamına bölünmesi ile elde edilir. Risk oranı %100’den büyük ise, ilgili hesap “riskli” olarak tanımlanır. Risksizden riskliye doğru 0, 1, 2 ve 3 olarak dört risk seviyesi belirlenmiştir. Risk seviyesinin 1 veya 2 olması uyarı niteliğindedir; sadece “riskli” hesap statüsüne yaklaşıldığını gösterir. Risk seviyesi 3 olan hesaplar riskli hesap statüsündedir. Risk seviyesinin belirlenmesinde aşağıdaki sınıflandırma kullanılır:

• Risk seviyesi 0: Risk Oranı <= %75
• Risk seviyesi 1: %90 >= Risk Oranı > %75
• Risk seviyesi 2: %100 >= Risk Oranı > %90
• Risk seviyesi 3: Risk Oranı > %100

Riskli durumdaki saklama hesaplarına bağlı işlem hesaplarından emir verilmesi durumunda emir, farklı bir durum kodu ile Borsa sistemine alınır ve eşleştirmeye gönderilmez, risk oranını arttırmayıcı olup olmadığının kontrolü için Borsa tarafından Takasbank’a gönderilir.

Piyasada gerçekleşen işlemler gerçek zamanlı olarak Takasbank tarafından Borsa’dan alınarak pozisyona dönüştürülür. Pozisyonu güncellenen hesaplar için son açık pozisyon ve son SPAN parametre dosyası verilerine göre “başlangıç teminatı” hesaplanır. Opsiyonlar için hesap güncellemesi SPAN’de “Net Opsiyon Değeri” olarak ifade edilmektedir. Net Opsiyon Değeri, bir portföydeki uzun opsiyon pozisyonları toplam değerinden kısa opsiyon pozisyonları toplam değerinin çıkarılması ile hesaplanır.

Net Opsiyon Değeri= Uzun opsiyon pozisyonları toplam değeri- kısa opsiyon pozisyonları toplam değeri

Portföyün başlangıç teminatı, SPAN Riski Değerinden Net Opsiyon Değerinin çıkartılması ile bulunur. Net opsiyon değerine esas olan fiyatlar Takasbank tarafından belirlenir.

Başlangıç Teminatı = SPAN Riski - Net Opsiyon Değeri

Fiziki Teslimat Teminatı = Fiziki Teslimata Konu Dayanak Varlık Sayısı x Dayanak Varlığın Fiyat Değişim Aralığı

Bulunması Gereken Teminat = Başlangıç Teminatı + Fiziki Teslimat Teminatı

Toplam Kar/Zarar

Vadeli İşlem Sözleşmelerinin Kar/Zararı - Net Opsiyon Primi ± Kullanım Kar/Zararı

Takasbank tarafından, piyasada yapılan işlemler sonucunda oluşan zararlar ve prim borçları işlemlerin gerçekleştiği günün (T) sonunda, karlar ve prim alacakları ise bir sonraki işlem günü (T+1) hesaplara yansıtılır.

Pozisyonlar dolayısıyla elde edilen karlar, ilgili hesaplara T+1 günü dağıtılır. Karlar hesaplara aşağıda belirlenen esaslar dahilinde aktarılır.

• Teminat tamamlama çağrısı yükümlülüğünün tümünü yerine getirmeyen Üye için; ilgili Üye nezdindeki hesaplara aktarılması gereken karlara, yerine getirilmeyen teminat tamamlama çağrısı tutarı kadar, en büyük alacaklı hesaptan başlanarak bloke konulur.
• Üye nezdindeki hesaplara aktarılması gereken kar toplamının, yerine getirilmeyen teminat tamamlama çağrısı tutarından yüksek olması durumunda, aradaki fark kadar kar alacağı en düşük kar alacaklı hesaptan başlanarak ilgili müşteri hesaplarına dağıtılır.
• Üye, teminat tamamlama yükümlülüğünü tamamladıkça, kar tutarının üzerindeki blokaj, tamamlanan kısım kadar kaldırılır. Kar, alacaklı müşteri hesaplarına, en düşük kar alacağı bulunan hesaptan başlanarak aktarılır.

Piyasada oluşan fiyatlar, istatistiki değerler ve SPAN parametreleri dikkate alınarak Takasbank tarafından teminat tamamlama çağrısı tutarı hesaplanır. Bu tutar Takasbank terminallerinde teminat tamamlama çağrısı olarak ilan edilerek Üyelere bildirilir. Teminat tamamlama çağrısının sistem aracılığı ile gönderilmesi durumunda, başkaca bir ihbar ve bildirime gerek kalmaksızın üyenin çağrıyı aldığı kabul edilir. Üyenin sorumluluğu, Takasbank tarafından yapılan teminat tamamlama çağrısının üyeye ulaştığı anda başlar.

Temerrüt, Borsada gerçekleşen işlemler ve açık pozisyonlar nedeniyle Takasbank’a yatırılması gereken tutarlar ile diğer yükümlülüklerin süresi içinde yatırılmaması veya yerine getirilmemesi halidir. Takasbank’ın 07.01.2014 tarih ve 1150 sayılı Genel Mektup ve 31.03.2014 tarihli ve 1162 sayılı Değişiklik Genel Mektubu ile yayınladığı VİOP’da yürüteceği Merkezi Karşı Taraf Hizmeti ve Bu Hizmete İlişkin Takas Esasları Prosedürü çerçevesinde Temerrüt İşlemlerine İlişkin Genel Esaslar belirlenmiştir.

Takasbank’ın 07.01.2014 tarih ve 1150 sayılı Genel Mektup ve 31.03.2014 tarihli ve 1162 sayılı Değişiklik Genel Mektubu ile yayınladığı VİOP’da yürüteceği Merkezi Karşı Taraf Hizmeti ve Bu Hizmete İlişkin Takas Esasları Prosedürü çerçevesinde Merkezi karşı taraf hizmeti verilen Piyasa’da, temerrüde düşen Üyelerin teminatları ile karşılanamayan zararların karşılanması amacıyla tüm Üyelerin katılımının zorunlu olduğu bir garanti fonu kurulur. Üyeler tarafından garanti fonuna yatırılacak katkı payları, kendi mülkiyetlerindeki varlıklardan karşılanmalıdır.

Tüm Üyelerin Garanti Fonuna katkıda bulunmaları zorunludur.

• Üyelerin garanti fonu katkı payları, yatırılmış ve talep edilmesi halinde yatırılacak ilave garanti fonu katkı paylarından oluşur.
• Yatırılmış garanti fonu katkı payları sabit ve değişken garanti fonu katkı paylarından oluşur. Garanti Fonunun Merkezi Karşı Taraf Yönetmeliği, Piyasa Yönergesi ve bu Prosedür hükümleri çerçevesinde kullanılması durumunda, Üyelerden Nisan Mart döneminde en fazla dört defa ilave katkı yapmaları istenebilir. Her bir defasında talep edilecek ilave garanti fonu katkı payı, ilgili temerrüt tarihinde yatırılmış olması gereken garanti fonu katkı payını aşamaz. İlave katkı payı talepleri dilimler halinde yapılabilir.
• Temerrüde düşen Üyenin teminatları, garanti fonu katkısı ve Takasbank tarafından Piyasada karşılanmış riskler için yapılan sermaye tahsisi yetersiz kalmadıkça, diğer Üyelerin garanti fonu katkılarına başvurulamaz.
• Garanti fonu, Takasbank tarafından temsil ve idare edilir.
• Garanti fonundaki varlıklar amacı dışında kullanılamaz.

Piyasada işlem yapan aracı kuruluşların temsilcileri, Borsa işlem salonundan veya TW vasıtasıyla uzaktan erişimle veya telefonla emirlerini iletebilirler. Sisteme gönderilen emirler normal seansta fiyat ve zaman önceliğine göre eşleşirler. Emirlerin eşleşebilmesi için her iki emir için de yeterli teminatın bulunması şarttır. Eşleşme anında yeterli teminatı bulunmayan emir iptal edilir ve işlem gerçekleşmez. Borsada dürüstlük ve düzeni bozacağı kanaatine varılması durumunda, yeterli teminat olmaksızın girilen emirler eşleşme öncesinde iptal edilebilir veya bu tür emirleri giren üyenin emir girişleri belirli bir süre kısıtlanabilir. İlgili Mevzuatta çerçevesinde alınabilecek diğer tedbirler saklıdır.

Borsa İstanbul Vadeli İşlem ve Opsiyon Piyasasında İşlem Gören Sözleşmeler

Vadeli işlem ve Opsiyon Piyasası’nda işlem gören türev araçlar ürün bazında altı gruba ayrılmaktadır.

Vadeli İşlem Sözleşmelerinde:

• Endeks Vadeli İşlem Ana Pazarı
• Pay Vadeli İşlem Ana Pazarı
• Döviz Vadeli İşlem Ana Pazarı
• Kıymetli Madenler Vadeli İşlem Ana Pazarı
• Elektrik Vadeli İşlem Ana Pazarı
• Emtia Vadeli İşlem Ana Pazarı
• Yabancı Endeksler Vadeli İşlem Ana Pazarı
• Metal Vadeli İşlem Ana Pazarı
• Borsa Yatırım Fonu Vadeli İşlem Ana Pazarı
• Gecelik Repo Vadeli İşlem Ana Pazarı

Opsiyon Sözleşmelerinde:

• Endeks Opsiyon Ana Pazarı
• Pay Opsiyon Ana Pazarı
• Döviz Opsiyon Ana Pazarı

Borsa İstanbul ile Saraybosna Borsası arasındaki ortaklığın hem de stratejik ortaklığın sonucu olarak SASX-10 Endeksine dayalı vadeli işlem sözleşmeleri Borsa İstanbul’da işleme açılmıştır. Bu şekilde Borsa İstanbul ile Saraybosna Borsası arasındaki bağ kullanılarak Saraybosna Borsası’nı güçlendirmek ve aynı zamanda Saraybosna Borsası’nı küresel yatırımcılara açmak amaçlanmaktadır.

Borsa İstanbul VİOP tarafından Türk demir çelik sektörüne yönelik olarak hem fiyat riskinden korunmak hem de spekülatif amaçla işlem yapılabilmesi için Türk sermaye piyasalarına kazandırılmıştır. Hurda çelik, birçok sektörde tedarik zincirinin en önemli bileşenidir. Hurda çelik kullanımı yoğun sektörler, Türk demir çelik sektörüne yönelik yoğun bir talepte bulunmaktadırlar. Hurda çelik sektörü için Türkiye’nin ithal ettiği hurda çelik fiyatı referans fiyat olarak kullanılmaktadır. Çelik hurda vadeli işlem sözleşmeleri, 2010 yılından beri PLATTS tarafından açıklanan güvenilir bir endekse dayanan ilk vadeli işlem sözleşmesidir. Bu sözleşme The Steel Index (TSI) firmasının HMS 1&2 80:20 CFR İskenderun Çelik Hurdası Endeksi için günlük gösterge fiyatlarının vade ayındaki ortalamasıdır.