Tehlikeli Madde Lojistiği Ve İş Güvenliği Dersi 1. Ünite Özet

Giriş

Tehlikeli maddeler (dangerous goods) taşımada kullanılacak kara yolu, demir yolu, deniz yolu ve hava yolu taşımacılığına ilişkin bu tür yüklerin taşınmasını düzenleyen uluslararası bütün yasal düzenlemelerde dokuz sınıfa ayrılmışlardır.

Tehlikeli maddenin risk ve tehlike derecesi için farklı tanımlamalar kullanılabilmektedir. Bu tanımlamalar içerisinde her bir madde için verilen ve uluslararası düzeyde tanımlanan UN numarası (UN Number) ile birlikte, tehlikeli madde alt grupları ve paketleme grupları seklinde uygulamalar mevcuttur. UN numarası yaklaşımı Birleşmiş Milletler Ekonomik Konseyi (UNECE) tarafından her bir tehlikeli madde için tanımlanan bir numaradır. Bu numaralandırmanın esas amacı her bir tehlikeli maddenin riskleri, adı, özellikleri ve tehlikeleri ile ilgili olarak Dünya’nın her yerinde aynı kavramların anlaşılmasıdır.

Bir diğer risk ve tehlike tanımlama yaklaşımı, tehlikeli maddeler için tanımlanmış olan paketleme grupları yaklaşımıdır. Buna göre, belirli bir sınıf içerisinde yer alan tehlikeli maddeler yarattıkları aynı türden riskin derecesine göre farklı gruplar içerisinde tanımlanabilmektedir. Bu gruplandırma tehlikeli maddenin yaratacağı riskin ve tehlikenin gerçekleşmesi hâlinde ortaya çıkabilecek sonuçlara odaklanmaktadır. Dolayısıyla bu sonuçların boyutları çerçevesinde gruplar meydana gelmektedir. Paketleme grupları aşağıdaki şekilde tanımlanmaktadır.

• Paketleme Grubu I
• Paketleme Grubu II
• Paketleme Grubu III

Paketleme Grubu I ; belirli bir tehlikeli madde sınıfı içerisinde yer alan maddenin risklerinin gerçekleşmesi durumunda oluşabilecek sonuçlar açısından insan sağlığı, çevre ve diğer varlıklar üzerinde en fazla zarar yaratabilecek maddeleri ifade etmektedir. Bu nedenle bu grup “Çok Tehlikeli Maddeler” olarak da tanımlanmaktadır.

Paketleme Grubu II; bir sınıf içerisinde tanımlanmış bir tehlikeli maddenin yaratacağı olumsuz sonuçlar orta düzeyde ise söz konusu tehlikeli madde bu sınıf içerisinde yer almaktadır. Bu grup içerisinde yer alan maddeler paketleme grubu olarak “Tehlikeli Madde” seklinde adlandırılmaktadırlar.

Paketleme Grubu III ; bir risk gerçekleştiğinde en alt düzeyde sonuçlar doğuran tehlikeli maddelerdir. Bu nedenle bu tür maddeler; “Az Tehlikeli Madde” olarak tanımlanmaktadırlar.

Tehlikeli Madde Sınıfları

Tehlikeli maddelerin taşınması ve diğer lojistik uygulamaları düzenleyen, Tehlikeli Maddelerin Kara yolu ile Taşınmasına İlişkin Uluslararası Sözleşme (ADR), Tehlikeli Maddelerin Deniz yolu ile Taşınmasına İlişkin Uluslararası Sözleşme (IMDG) ve Demir yolu ile Tehlikeli Maddelerin Taşınmasına İlişkin Sözleşme (RID) gibi doğrudan tehlikeli maddelere ilişkin yasal düzenlemelere göre; tehlikeli maddeler yaratacakları riskler ve tehlikeler dikkate alınarak dokuz sınıf içerisinde tanımlanmıştır. Bu sınıflar aşağıdaki gibi listelenebilmektedir.

• Sınıf 1 Patlayıcı maddeler ve nesneler
• Sınıf 2 Gazlar: Sıkıştırılmış, sıvılaştırılmış veya basınç altında çözünmüş
• Sınıf 3 Yanıcı sıvılar
• Sınıf 4.1 Yanıcı katılar, kendi kendine tepkimeye giren maddeler, hassasiyeti az patlayıcılar
• Sınıf 4.2 Kendiliğinden yanmaya yatkın maddeler
• Sınıf 4.3 Su ile temas ettiğinde yanıcı gazlar çıkartan maddeler
• Sınıf 5.1 Yakıcı maddeler
• Sınıf 5.2 Organik peroksitler

Sınıf 1: Patlayıcı Maddeler (Explosive Materials)

Patlayıcı maddeler; ısı, ışık vb. dışsal nitelikte bir faktörün etkilemesi sonucu farklı ölçeklerde infilak edebilen bu yönüyle insan sağlığı ve diğer varlıklara olumsuz etkiler yaratabilen maddelerdir. Bu maddelerin patlaması, patlayıcı maddeye etki eden bu etkenlerin patlayıcı maddenin doğasında yer alan bir tepkimeyi (reaksiyon) başlatması neticesinde söz konusu olabilmektedir. Patlayıcı maddelerin riskleri ile ilgili olarak, herhangi bir düzeyde patlama değerine sahip olan madde ve bileşikleri de patlayıcı madde kapsamına girebilmektedir. Bu kapsamda patlayıcı madde sınıfı içerisinde her türden patlama riskine sahip askeri mühimmatlar, maden ocakları vb. amaçlarla kullanılan dinamit lokumları, TNT ve nitrogliserin gibi maddeler yer almaktadır. Patlayıcı maddeler; katı, sıvı ya da gaz formunda olabilmektedir. Patlayıcı madde sınıfında yer alan materyaller bu sınıfa özgü etiket ile birlikte taşınabilmektedir. Etiket zemin rengi turuncu olup üzerinde patlamayı sembolize eden infilak işareti yer almaktadır.

Patlayıcı maddeler sınıfına dâhil olan materyallerin risk değer ve özelliklerini tanımlamak üzere harf kodları da kullanılmaktadır. Bu kodlar uyum grupları olarak ifade edilmektedir. Harf kodları “A” ile başlamakta ve “S” ile sona ermektedir. Söz konusu bu kodlar aynı zamanda patlayıcı maddelerin içerikleri ve bileşiklerini de tanımlamaktadır.

Sınıf 2: Gazlar (Gases)

Saf olarak ya da bileşik olarak gaz formunda bulunan ve çeşitli düzeylerde risk yaratan maddeler Sınıf 2 Gazlar içerisinde tanımlanmaktadır. Kritik sıcaklığı 50 ºC’de buhar basıncı 300 kPa (3 bar) dan yüksek olan veya 101,3 kPa standart basınçta ve 20 ºC’de gazlaşabilen maddeler gaz olarak tanımlanmaktadır. Gaz formunda olan bir tehlikeli maddenin saf nitelikte olması gerekmemektedir.

Sınıf 3: Yanıcı Sıvı Maddeler (Flammable Liquid Materials)

Yanıcı sıvı maddeler atmosferik ortamda ve 61 °C’den daha düşük yanma (parlama) derecesine sahip olan materyallerin yer aldığı sınıftır. Yanıcı sıvı maddeler sınıfı; sıvı bir madde içerisinde hassasiyeti azaltılmış patlayıcı maddeleri de içerebilmektedir. Yanıcı sıvı maddeler aşağıda gösterildiği biçimde etiketlenmektedir. Yanıcı sıvı maddeler sınıfı için maddelerin tehlikeleri ve risklerini tanımlamak üzere iki unsur dikkate alınmaktadır. Bunlar:

• Tehlikeli maddenin parlama derecesi
• Akışkanlık (vizkozite) düzeyi

Parlama Derecesi: Yanıcı sıvı bir maddenin tehlike ve risk derecesini gösteren faktörlerden birisi söz konusu maddenin parlama derecesidir. Bu değer maddenin kaç °C derecede yanıcı olabildiğini göstermektedir. Bir maddenin yanma derecesi ne kadar düşükse, sahip olduğu risk ve tehlikeler o düzeyde artmaktadır.

Akışkanlık Düzeyi : Parlama derecesine benzer bir biçimde, akışkanlık değeri ne kadar düşükse risk de o düzeyde yüksektir. Dolayısıyla akışkanlık değeri ile risk derecesi arasında doğru orantı bulunmaktadır. Akışkanlık değeri yüksek olan benzin, parlama derecesi birbirine yakın olan fakat akışkanlık değeri düşük olan Naia’ ya göre daha az riskli yanıcı bir sıvı maddedir.

Sınıf 4: Yanıcı Katı Maddeler (Flammable Solid Materials)

Yanıcı katı maddeler sınıfı; form olarak katı nitelikte olan kendiliğinden ya da dışsal bir etken sonucu yanabilen katı maddeleri içeren bir tehlikeli madde sınıfıdır. Yanıcı katı maddeler kendi içerisinde yarattığı riskler ve tehlikeler dikkate alınarak üç alt gruba ayrılmaktadır.

• Sınıf 4.1 Yanıcı katı maddeler
• Sınıf 4.2 Kendiliğinden yanabilen katı maddeler
• Sınıf 4.3 Su ile temas ettiğinde yanıcı gaz çıkaran maddeler:

Sınıf 4.1 Yanıcı katı maddeler; patlayıcı özelliği azaltılmış, kendiliğinden yanabilen katı maddelerin içerisinde yer aldığı bir tehlikeli madde sınıfıdır. Özellikle kolay ve çabuk tutuşabilir maddeler bu sınıfla yer almaktadır. Risk ve tehlikeler ile bunların dereceleri dikkate alınarak, aşağıda görüldüğü gibi kategorize edilebilmektedir. Bu kategorizasyonda yanıcı katı bir maddenin zehirleme, aşındırma vb. ek tehlike ve riskleri dikkate alınmaktadır.

• F Ek tehlikesi olmayan yanıcı katı maddeler
• FC1 Aşındırıcı organik maddeler
• F1 Organik maddeler
• FC2 Aşındırıcı inorganik maddeler
• F2 Erimiş halde bulunan organik maddeler
• D Ek tehlikesi olmayan ve patlayıcı özelliği giderilmiş katı maddeler
• F3 İnorganik maddeler
• DT Patlayıcı özelliği giderilmiş zehirli katı maddeler
• FO Yanıcı ve oksitleyici katı maddeler SR Kendiliğinden reaktif olan maddeler
• FT Yanıcı ve zehirli maddeler SR1 Isı kontrolü gerektirmeyen maddeler
• FT1 Zehirli organik maddeler SR2 Isı kontrolü gerektiren maddeler
• FT2 Zehirli inorganik maddeler
• FC Yanıcı ve aşındırıcı katı maddeler

Sınıf 4.2 kendi kendine yanabilen maddeler; hava, su ya da başka bir madde ile temas etmesi gibi uygun koşullar meydana geldiğinde, beş dakikalık süre içerisinde yanma ile sonuçlanan reaksiyonun başladığı maddelerin içerisinde yer aldığı tehlikeli madde sınıfıdır.

Bu maddeler başka bir ajan ile bir araya geldiklerinde doğrudan yanabildikleri gibi, alev söz konusu olmadan ortama ısıda verebilmektedirler.

Sınıf 4.3 Su ile temas ettiğinde yanıcı gazlar açığa çıkaran maddeler; su ile reaksiyona girerek, yanıcı nitelikte gazlar açığa çıkarabilen maddelerin yer aldığı tehlikeli madde sınıfıdır. Bu sınıf içerisinde yer alan maddeler ek risk ve tehlikeleri uyarınca aşağıda görüldüğü gibi kategorize edilebilmektedir.

• W Su ile teması hâlinde yanıcı gaz yayan ikinci bir tehlikesi olmayan maddeler ve bu maddeleri içeren cisimler
• WO Su ile teması hâlince yanıcı gaz yayan oksitlenme etkisi olan katı maddeler
• W1 Sıvı maddeler
• WT Su ile teması hâlinde yanıcı gaz yayan zehirli maddeler
• W2 Katı maddeler
• WT1 Sıvı maddeler
• W3 Cisimler
• WT2 Katı maddeler
• WF1 Su ile teması hâlinde yanıcı gaz yayan yanıcı sıvı maddeler
• WC Su ile teması hâlinde kolay yanıcı gaz yayan aşındırıcı maddeler
• WF2 Su ile teması hâlinde yanıcı gaz yayan yanıcı katı maddeler
• WC1 Sıvı maddeler
• WS Su ile teması hâlinde yanıcı gaz yayan kendiliğinden ısınabilen katı maddeler
• WC2 Katı maddeler
• WFC Su ile teması hâlinde yanıcı gaz yayan yanıcı ve aşındırıcı maddeler

Sınıf 5: Yanıcı Katı Maddeler (Reactive Materials)

Kendiliğinden ya da dışsal bir etken sonucu reaksiyon gösterebilen maddelerin içerisinde yer aldığı bir tehlikeli madde sınıfıdır. Kendi içerisinde ikiye ayrılır:

• Sınıf 5.1Yakıcı Maddeler
• Sınıf 5.2 Organik Peroksitler

Sınıf 5.1 Yakıcı Maddeler; Kendileri yanıcılık özelliği göstermeyen fakat bir başka madde ya da materyalin yanmasını sağlayan veya kolaylaştıran maddelerdir. Yakıcı maddeler aşağıda gösterildiği biçimde etiketlenmektedir. Aynı zamanda farklı ve ek riskleri çerçevesinde de bu materyaller farklı biçimlerde kategorize edilebilmektedir.

• İkinci bir tehlikesi olmayan oksitleyici etkiye sahip madde veya cisimler
• OT Oksitleyici etkiye sahip zehirli maddeler
• O1 Sıvı maddeler
• OT1 Sıvı maddeler
• O2 Katı maddeler
• OT2 Katı maddeler
• O3 Cisimler
• OC Oksitleyici etkiye sahip aşındırıcı maddeler
• OF Oksitleyici etkiye sahip yanıcı katı maddeler
• OC1 Sıvı maddeler
• OS Oksitleyici etkiye sahip kendiliğinden ısınabilen katı maddeler
• OC2 Katı maddeler
• OW Oksitleyici etkiye sahip su ile teması halinde yanıcı gaz yayan katı maddeler
• OTC Oksitleyici etkiye sahip zehirli ve aşındırıcı maddeler

Sınıf 5.2 Organik Peroksitler; organik peroksitler belirli bir ortam ısısında reaksiyon başlatabilen ve yüksek basınçlarda infilak edebilme özelliğine sahip olan peroksit maddelerdir. Her türlü organik peroksit tipi madde bu sınıf içerisinde tanımlanabilmektedir.

Sınıf 6: Zehirli ve Bulaşıcı Maddeler (Poisonous and Infectious Materials)

Zehirli ve bulaşıcı maddelerin yer aldığı bir tehlikeli madde sınıfıdır. Solunması ya da temas edilmesi sonucunda zehirlenme ve ölümle sonuçlanabilen maddeler ile aynı şekilde hastalık ve ölümlere yol açabilen organik vb. materyaller bu sınıf içerisinde yer almaktadır.

Sınıf 6.1 Zehirli Maddeler; içerisinde yer alan materyallerin çok düşük bir düzeyi bile insan sağlığına olumsuz etkiler yaratan, ölümcül sonuçlara yol açabilen maddelerdir. Bu özellikleri çerçevesinde zehirleyici maddeler aşağıda gösterilen kategorilere ayrılabilmektedir.

• T İkinci bir tehlikesi olmayan zehirli maddeler
• TF Zehirli yanıcı maddeler
• T1 Organik sıvı maddeler
• TF1 Sıvı maddeler
• T2 Organik katı maddeler
• TF2 Pestisit sıvı maddeler
• T3 Organik metal maddeler
• TF3 Katı maddeler
• T4 İnorganik sıvı maddeler
• TS Kendiliğinden ısınabilen zehirli katı maddeler
• T5 İnorganik katı maddeler
• TW Su ile teması halinde yanıcı gaz yayan zehirli maddeler
• T6 Pestisit sıvı maddeler
• TW1 Sıvı maddeler
• T7 Pestisit katı maddeler
• TW2 Katı maddeler
• T8 Numuneler
• TO Oksitleyici etkiye sahip zehirli maddeler
• T9 Diğer zehirli maddeler
• TC2 Organik katı maddeler
• TO1 Sıvı maddeler
• TC3 İnorganik sıvı maddeler
• TO2 Katı maddeler
• TC4 İnorganik katı maddeler
• TC Zehirli aşındırıcı maddeler
• TCF Zehirli yanıcı ve aşındırıcı maddeler
• TC1 Organik sıvı maddeler

Sınıf 6.2 Bulaşıcı Maddeler; insan ve diğer canlıların sağlıklarına etki eden hastalık vb. sonuçlara yol açan organik ve patolojik özelliklere sahip maddelerdir. Bu sınıfla yer alan maddeler insanlar ve diğer canlılarda enfeksiyona yol açabilen maddelerdir. Bulaşıcı Maddeler sahip oldukları riskler ve yaratacakları sonuçlar aşağıdaki gibi alt tehlike sınıflarına ayrılabilmektedir.

• I1 İnsanlara bulaşıcı etkisi olan maddeler
• I2 Sadece hayvanlara bulaşıcı etkisi olan maddeler
• I3 Klinik atıklar
• I4 Diagnostik numuneler

Sınıf 7: Radyoaktif Maddeler (Radioactive Materials)

Yapısal özelliklerinden dolayı radyoaktif ışıma yapabilen, dolayısıyla insan ve çevreye olumsuz etkiler yaratabilecek şekilde radyasyona yol açan maddelerin bulunduğu tehlikeli madde sınıfıdır.

Sınıf 8: Aşındırıcı Maddeler (Corrosive Materials)

Temas edilmesi halinde ciltte irritasyona yol açan, yüksek düzeyde tahrişe neden olan maddelerdir. İnsanların yanı sıra diğer varlıklara ve tasıma ekipmanları ile araçlara zarar verebilen niteliktedirler. Bu maddeler reaksiyon hâlinde aşındırıcı ve zehirleyici gaz da çıkarabilmektedir.

Sınıf 9: Çeşitli Tehlikeli Maddeler ve Nesneler (Miscellenous Substances)

İlk sekiz sınıf içerisinde yer almamasına karsın özellikleri açısından tehlike ve risk içeren maddeler sınıf 9 Muhtelif Tehlikeli Maddeler ve Nesneler olarak sınıflandırılmaktadır.

Tehlikeli Maddelerin Paketlenmesi

Tehlikeli maddeler yarattıkları riskler ve tehlikeler dikkate alınarak paketleme ve ambalajlama süreçlerinde son derece hassas olunması gereken materyallerdir. Aynı zamanda her bir tehlikeli madde sınıfı ve tehlike alt gruplarına uygun olarak bu grupların risk ve tehlike özellikleri dikkate alınarak her biri için farklı paketleme ve ambalajlama uygulamaları söz konusu olmaktadır. Paketleme ve ambalajlama ile ilgili uygulamalar; uluslararası düzenlemeler ve paketlemeye ilişkin hükümler dikkate alınarak yapılmalıdır.

Tehlikeli maddenin yaratacağı riskler ve tehlikeler dikkate alınarak, ambalajlama işlemi yapıldıktan sonra, ambalaj ve koliler üzerine yazılacak işaret ve yazılar uluslararası kurallar dikkate alınarak belirlenmektedir. Ambalaj üzerine yazılacak olan bilgilerin taşınacak tehlikeli maddelerin özelliklerinin yanı sıra, tehlike ve risklerini açık bir biçimde gösteriyor olması gerekmektedir. Tasıma operasyonunda yer alan tüm taraflar bu işaret ve yazılara bakarak operasyonları yürütmektedir. Dolayısıyla operasyonlar bu işaretler ile belirtilen risk ve tehlikeler dikkate alınarak gerçekleştirilmektedir.

Paketleme Türleri

Tehlikeli maddelerin taşınmasında en fazla tercih edilen paketleme ve ambalajlama türlerinden birisi; mukavva kolilerdir. Bunların tercih edilmesinde dikkate alınması gereken önemli kural; tehlikeli maddelerin sızıntı yapmamaları ve kolilerin ürünü taşıyacak dayanıklılıkta olmasıdır.

Tehlikeli Madde Paketlemenin Yüklenmesinde Genel Kurallar

Paketlerin içerisine homojen olarak tek bir tipte tehlikeli madde konulacaksa ve paket içerisinde yer alan tehlikeli maddelerin tamamı tek bir nihai kullanıcıya gönderiliyor ise paket içerisinde yer alan ürünlerin üzerlerine ayrı ayrı tehlike etiketi, yazı ve işaretlerinin konulması gerekmemektedir. Sadece paket üzerine etiket yazı ve işaretlerin konulması yeterli olmaktadır. Tehlikeli maddenin özellikleri dikkate alınarak araca yüklenmelidir. Özellikle birbirleri ile temas etmeleri hâlinde reaksiyon gösteren ürünlerin aynı araca yüklenmesi sakıncalı olabilmektedir. Maddelerin sınıflandırılması ve sınıflara ilişkin uygulamaların tasıma sürecinde yer alan her aktör tarafından geniş perspektifle bilinmesi güvenlik ve emniyet açısından son derece önem Tehlikeli arz etmektedir.