Bilimsel Araştırma Yöntemleri Dersi 3. Ünite Özet

Giriş

Eylem araştırmasının eğitim alanındaki en önemli amacı, eğitim dünyasında ortaya çıkan gerçekleri sistematik olarak anlamak ve onları değiştirerek geliştirmeye çalışmaktır. Aşağıda öncelikle eğitim alanında kullanılan eylem araştırması kavramı tanımlanmış, eylem araştırmasının özellikleri, uygulama süreci, eylem araştırmasında veri toplama ve analiz teknikleri açıklanmıştır.

Eylem Araştırması

Fraenkel ve Wallen ise eylem araştırmasını “bir problemi çözmek ya da yerel bir uygulama hakkında bilgi vermek için bilgi toplamak amacıyla bir ya da daha fazla kişi, ya da gruplar tarafından yapılan araştırma” olarak görmektedir. Bogdan ve Biklen’e göre eylem araştırması ise “sosyal değişimi sağlamak amacıyla sistematik olarak bilgi toplama süreci” dir. Bogdan ve Biklen eylem araştırmasını, “katılımcı eylem araştırması” ve “politik eylem araştırması” olarak ikiye ayırmaktadır. Katılımcı eylem araştırması, bir kurum ya da program içerisinde çalışan katılımcıların beraberce, değişimi sağlamak için önerilerde bulunmak amacıyla bir araştırma tasarlamaları ve uygulamaları; politik eylem araştırması ise kişilerin sosyal değişimi sağlamak amacıyla planladıkları araştırmalar olarak görülmektedir. Alanyazında incelenen eylem araştırması tanımlarında görülen ortak nokta, eylem araştırmasının, “sınıf, program ya da tüm okuldaki mevcut durumun değişiminin ya da gelişiminin sağlanması” dır.

Eylem Araştırmasının Nicel ve Nitel Araştırmalarla Karşılaştırılması: Nicel araştırmalarda araştırmacı olarak genellikle üniversite öğretim elemanları, bilim adamları ve üniversite öğrencileri çalışmakta ve öğrenciler, öğretmenler ve okul yöneticileri üzerinde araştırmalar gerçekleştirmektedirler. Oysa eylem araştırmasında araştırmacılar genellikle öğretmenler ve yöneticilerdir ve araştırma kendi öğrencileri ya da kendi okulları üzerinde gerçekleştirilmektedir. Eylem araştırmalarında araştırmacılar aynı zamanda kendi araştırmalarının katılımcılarıdır.

Nitel araştırmalarda ise katılımcıların algılarını belirlemek ve anlamak, veri toplamak amacıyla betimsel yaklaşımlar kullanılır. Bu amaçla veriler nitel araştırmalarda yüz yüze görüşmeler, gözlemler ve videoteyp kayıtları ile toplanır. Eylem araştırmaları ise, öğretmenlerin, kendi öğrencilerinin öğrenmelerini sistematik olarak etkileyen uygulamalarını yansıtmalarını sağlar. Eylem araştırması öğretme-öğrenme ortamında öğretmenler, araştırmacılar, yöneticiler ve okul danışmanları ya da katılımcılar tarafından okulların nasıl işlediği, öğretmenlerin nasıl öğretim yaptıkları ve öğrencilerin daha iyi nasıl öğrenebileceklerini belirlemek amacıyla gerçekleştirilen sistematik bir araştırma sürecidir. Hendrics’in eylem araştırmasını nicel ve nitel araştırmalar ile değişik boyutlardan karşılaştıran tablosu (Tablo 3.1), bize üç araştırma yöntemi arasındaki farkları göstermesi açısından yararlı olabilir (S:52).

Eylem Araştırmasının Özellikleri: Eylem araştırmasının temel özelliklerini eğitim alanı açısından ele alan Johnson bu özellikleri şu şekilde açıklanmıştır:

• Eylem araştırması sistematiktir.
• Eylem araştırması yanıtı bilinen bir soru ile başlamaz.
• Eylem araştırması karmaşık ya da ayrıntılı olmak zorunda değildir.
• Eylem araştırmasında veri toplamaya başlamadan önce plan yapılmalıdır.
• Eylem araştırmalarının süresi değişkendir.
• Eylem araştırmalarının süresi değişkendir.
• Eylem araştırmaları basit ve informalden, daha detaylı ve formal biçimlere uzanabilir.
• Eylem araştırmaları bir kuram üzerine oluşturulabilir.
• Eylem araştırması bir nicel araştırma değildir.

Eylem Araştırması Süreci

Eylem araştırmasının sürecine ilişkin alanyazın incelendiğinde üzerinde uzlaşılmış bir uygulama süreci görülememektedir. Farklı bilim insanları tarafından farklı yaklaşımların kullanıldığı görülmüştür.

Alanyazında karşılaşılan tüm yaklaşımların ortak noktası; eylem araştırmasının, eylemi planlama, planı eyleme geçirme, veri toplama ve çözümleme ile yansıtma süreci şeklinde gerçekleşen döngüsel bir uygulama biçimi olduğudur. Eylem araştırmasının süreci doğrusal bir özellik değil, aksine sürekli devam eden helezonik bir özellik gösterir. Gerekli durumlarda süreçlerin sırası değişebileceği gibi, bazı süreçler de gerekli değilse çıkarılabilir.

Johnson eylem araştırması sürecini; öğretmenlerin eylem araştırmasını, kendi uygulamalarını gözlemlemek ya da saptadıkları bir problemin olası çözümlerini üretebilmek ve bununla ilgili eylem sürecini açıklamak için, sistematik ve düzenli bir yol ve eğitimsel araştırma ile öğretme uygulaması arasındaki boşluğu doldurabilecek bir köprü olarak ifade etmektedir. Bir eylem araştırmasının tamamlanması için Johnson, dokuz adımdan oluşan bir model öne sürmüştür. Bu modelin adımları şu şekildedir:

1. Problemin ya da araştırma konusunun tanımlanması
2. Problemin ya da araştırma konusunun kavramsal bir bağlamda ele alınması (alanyazın taraması)
3. Veri toplama sürecinin planlanması
4. Verilerin toplanması ve analizine başlanması
5. Veri toplama süreci sırasında gerekirse araştırma sorusu/ problemin değiştirilmesi
6. Verilerin analizi ve düzenlenmesi
7. Verilerin raporlaştırılması
8. Sonuçların ve önerilerin çıkarılması
9. Eylem planının oluşturulması

Mills’in eylem araştırmalarının diyalektik döngüsü, bir odak alanı tanımlama aşamasıyla başlayıp veri toplama, verileri analiz etme ve yorumlama aşamalarıyla devam etmekte ve bir eylem planı geliştirme aşamasıyla döngüsünü tamamlayan bir yapı göstermektedir. Bu yapıda gerekli zamanlarda bir aşamadan diğer aşamaya geri dönülebilir, aşamalar tekrar edilebilir veya farklı sıralamalarla bu döngü tamamlanabilir.

Bir Odak Alanı Tanımlama: Bu aşama, eylem araştırmasının başlangıcında araştırılmak istenen genel konuyu belirlemek olarak tanımlanabilir. Burada bahsedilen genel konu başlığı, bir düşünceyi eyleme geçirmeyi ifade etmekte ve değiştirilmek veya geliştirilmek istenen koşulları veya durumu anlatmaktadır. Mills’in ortaya atmış olduğu bu modelin “bir odak alanı tanımlama” aşamasında temel olarak şu işlem basamakları takip edilir:

• Genel konu başlığını ve odak çalışma alanını belirlemek,
• Genel konu alanının doğası ve bağlamını kavramaya yönelik ön bilgiler toplamak,
• İlgili alanyazını taramak,
• Bir eylem planı hazırlamak: Bu aşamada geliştirilen eylem planı, eylem araştırması süreci içerisinde araştırmacıya rehberlik edecek eylem araştırması fikirlerinin kısa tanımlarını içerir ve genel olarak dokuz alt işlem basamağından oluşur. Bunlar:
  • Odak alanı tanımının/araştırma amacının yazılması,
  • Değişkenlerin tanımlanması,
  • Araştırma sorularının geliştirilmesi,
  • Planlanan etkinliğin veya yeniliğin tanımlanması,
  • Eylem araştırması grubu görev tanımlarının ve grup üyelerinin tanımlanması,
  • Olası sınırlılıkların göz önüne alınması,
  • Gerekli olabilecek kaynakların tanımlanması,
  • Veri toplama fikirlerinin geliştirilmesidir.

Veri Toplama: Eylem araştırmasının diyalektik döngüsünün ikinci aşamasını oluşturan “veri toplama” aşamasında, çözülmesi için uğraşılan problemin doğası dikkate alınarak veri toplama ile ilgili kararlar alınır. Araştırmada nitel - nicel veri toplama tekniklerinin hangisinden yararlanılacağına araştırma sorularına, öğretim durumlarına ve araştırmacının özelliklerine göre karar verilir.

Verileri Analiz Etme ve Yorumlama: Verilerin toplanmaya başlamasından verilerin tamamının toplandığı süreç içerisinde araştırmacılar, sürekli kendilerine “toplanan bu veriler ne anlamlara gelmektedir?” sorusunu sorarlar. Bu soruya yanıt bulmak için toplanan veriler, detaylı bir şekilde analiz edilir ve yorumlanır.

Bir Eylem Planı Geliştirme: Toplanan ve analiz edilen verilerin sonuçları ışığında, bir eylem planı geliştirilir. Burada dikkat edilmesi gereken önemli nokta, eylem planı içerisinde bir kerede tek bir değişiklik yapılmasıdır. Çünkü süreç içerisinde yapılan birden fazla müdahale, hangi eylemin değişikliğe neden olduğunun belirlenmesini güç kılabilir. Eylem planı uygulanırken sürekli bir takip ve performans verisi toplamaya devam edilmelidir.

Süreç içerisinde her aşamada bir iyileşme olup olmadığı; eğer varsa nedenlerinin belli olup olmadığı, eğer yoksa daha iyi sonuçlar almak için neler yapılması gerektiği belirlenir. Daha sonra bu belirlemeler doğrultusunda gerekli görüldüğü takdirde ek sorular ve iyileştirmeyi arttırmak için ek planlamalar yapılabilir. Mertler’in planlama, eylem, geliştirme ve yansıtma aşaması başlıkları altında topladığı sekiz alt basamaktan oluşan eylem araştırması süreci şu şekildedir:

1. Konu başlığını tanımlama ve sınırlandırma
2. İlgili alanyazının taranması/incelenmesi
3. Bir araştırma planının oluşturulması
4. Planın uygulanması ve veri toplama
5. Verilerin analizi
6. Bir eylem planının geliştirilmesi
7. Sonuçların paylaşılması ve bildirilmesi
8. Araştırma süreci hakkında yansıtma

Eylem araştırmasının nasıl yapılabileceği konusunda Ekiz, en çok kabul gören yaklaşımın Elliot’un önerdiği, beş adımda gerçekleşen yaklaşım olduğunu belirtmektedir:

1. Genel Bir Düşünceyi Tespit Etme ve Ona Açıklık Getirme
2. Ön Bilgiler Edinme
3. Genel Planın Yapılması
4. Bir Sonraki Eylem Adımlarını Gerçekleştirme
5. Bir Sonraki Eylem Adımının Uygulanması

Eylem Araştırmalarında Veri Toplama ve Analiz Süreci: Eylem araştırmasında veri toplama süreci sistematik olarak ilerler. Hem nitel hem de nicel veri toplama tekniklerinden yararlanılabilir. Araştırmacı süreç içerisinde araştırma sorularına yanıt vermede yetersiz kaldığı noktalarda uygun gördüğü yeni veri toplama tekniklerini işe koşabilir ya da mevcut veri toplama tekniklerinde değişikliğe gidebilir. Eylem araştırması sürecinde hangi veri toplama tekniklerinin kullanılacağı araştırma sorularına, araştırmanın durumuna ve araştırmacının bireysel yeterliklerine göre değişkenlik gösterir. Mills, eylem araştırmalarında kullanılabilecek veri toplama tekniklerini üç kategori altında sınıflandırmıştır: Deneyimlere dayalı teknikler, sorgulamaya dayalı teknikler ve incelemeye dayalı teknikler.

Eylem araştırmalarında hem nitel hem de nicel veriler toplandığı için araştırma sürecinde toplanan verilerin analizinde de nitel ve nicel analiz yaklaşımlarından yararlanılabilir. Eylem araştırmalarında nicel verilerin analizinde, nicel metodolojide kullanılan analiz yöntemlerinden yararlanılabilir. Bunlar arasında aritmetik ortalama, frekans, tepedeğer (mod), ortanca (medyan), standart sapma, vb. betimsel istatistikler; tek örneklem ttesti, bağımsız/ilişkisiz örneklemler için t-testi, bağımlı/eşleştirilmiş/ilişkili örneklemler için t-testi, varyans analizi (ANOVA), korelasyon (bağıntı) vb. yöntemler kullanılabilir. Nitel verilerin analizinde ise yine çok farklı yöntemler bulunmakla birlikte genellikle betimsel analiz ve içerik analizi yöntemlerinden yararlanılır.

Eylem Araştırmalarında Geçerlik ve Güvenirlik

Eylem araştırmasının geçerlik ve güvenirliği, nicel araştırmalardaki geçerlik ve güvenirlikten çok farklı şekilde ele alınmaktadır. Eylem araştırmaları yerel bazda gerçekleştirilen ve verileri kendine özgü, bağlamsal veriler olduğu için, sonuçları nicel araştırmalardaki gibi geniş kitlelere genellenemez. Daha çok benzer durumlarda, benzer gruplarla, benzer konularda yapılacak çalışmalar için örnek alınabilecek analitik genellemeler söz konusu olabilir. Eylem araştırmalarında geçerlik ve güvenirlik kriterlerini sınamak üzere, alanyazında en sık kullanılan kriterler Guba’nın ileri sürdüğü inanırlık, transfer edilebilirlik, güvenilmeye layık olma ve onaylanabilirliktir. Bir araştırmanın inanılır olması, onun araştırmadaki tüm karmaşıklıklarla ve kolayca açıklanamayan kalıplarla baş edebilmesi ile açıklanır. Transfer edilebilirlik, araştırmacının araştırdığı her şeyin bağlama dayalı olması ve çalışmasının daha büyük insan gruplarına genelleştirilebilir olduğunu belirten “güvenilir” saptamalar geliştirme inancını belirtmektedir. Araştırmanın güvenilmeye layık olması, araştırma verisinin tutarlılığı ile ilişkilidir. Araştırma aynı ya da benzer bağlamlarda, aynı ya da benzer katılımcılarla tekrarlanırsa, başka araştırmacıların da aynı ya da benzer bulguları elde edilebileceğini varsayar. Onaylanabilirlik ise, toplanan verilerin yansız ve objektif olması ile ilgilidir.

Eylem araştırmasının güvenirliği; verilerin kendi aralarındaki tutarlılığı ve verilerin araştırmayı yapanlar ile araştırmayı okuyanlar için anlamlı oluşuyla sağlanır.

Eylem Araştırmasının Mesleki Gelişim Açısından Önemi

Eylem araştırmaları doğası gereği çoğunlukla öğretmenler tarafından, kendi sınıflarında ya da okullarında gerçekleştirildiği için alanyazında “öğretmen araştırması” olarak da adlandırılabilmektedir. Eylem araştırması yapan öğretmenler araştırma sürecinde kendi sınıf içi uygulamalarına ve burada karşılaştıkları sorunlara doğrudan odaklanmakta ve böylece kendi eğitsel uygulamalarını iyileştirmeye ya da değiştirmeye çalışmaktadırlar. Öğretmenler araştırma sürecinde gerçekleşen her türlü değişim ve iyileştirmeden yine kendileri etkilenmektedir. Bu konuda yapılan araştırmalarda, bir eylem araştırmasında yer alan öğretmenlerin ya da öğretmen adaylarının araştırma öncesine göre kendilerini mesleki açıdan daha bilgili buldukları ve kendilerini sorun çözen, etkili öğretmen olarak tanımladıkları ve mesleklerine olan tutumlarında da olumlu bir gelişme olduğu belirtilmektedir. Henson, eylem araştırmasının öğretmenlerin mesleki gelişimleri açısından yararlarını şu şekilde açıklamıştır:

• Öğretmenlerin kendi sınıfları hakkında yeni bilgiler edinmesini sağlar.
• Öğretmenlerde yansıtıcı öğretme ve düşünmeyi geliştirir.
• Öğretmenlerin eğitim ile ilgili bilgi dağarcığını artırır.
• Öğretmenleri kendi güçlerinin sorumluluğunu almaya yönlendirir.
• Uygulama ve öğrenci başarısı arasındaki bağı güçlendirir.
• Öğretmenleri yeni düşünceler ve yeni şeyler öğrenmeye teşvik eder.
• Öğretmenlerin etkili uygulamalar gerçekleştirmelerini sağlar.

Eğitim-öğretim ile ilgili yapılan araştırmalar uzun yıllar sadece akademisyenler tarafından gerçekleştirilmiştir. Öğretmenler, okul yöneticileri, veliler ve öğrenciler de bu araştırmaların nesneleri olarak değerlendirilmiştir. Bu açısında bakıldığında akademisyenler öğretmenleri sadece kendi bulgularının edilgen alıcıları olarak görmüşlerdir. Ancak akademisyenleri ürettikleri kuram ile öğretmenlerin yaptıkları uygulamanın uyuşmadığı birçok durum söz konusudur. Oysa eylem araştırmasının, ya da öğretmen araştırmasının dayandığı en önemli varsayım, öğretmenlerin doğrudan uygulayıcı oldukları, bu nedenle kendi uygulamaları hakkında en iyi kendilerinin bilgi sahibi olabilecekleri ve karşılaşılan sorunlara en iyi çözüm yollarını da yine en iyi kendilerinin önerebilecekleridir. Bu bakış açısı öğretmenleri araştırılan bir nesne durumundan çıkarmakta, araştıran ve çözüm üreten bir özne duruma getirmektedir. Bu açıdan bakıldığında eylem araştırması için kuram ile uygulama arasındaki boşluğu dolduran önemli bir araç olduğu söylenebilir.

Eylem Araştırmasının Öğretmen Yetiştirme Açısından Önemi

Geleceğin öğretmenleri olan ve çoğunluğu üniversitelerin eğitim fakültelerinde öğrenim gören öğretmen adaylarına, hizmet öncesi eğitimlerinde bilimsel araştırma planlama ve uygulama konusunda yeterli öğrenme yaşantıları sunulmalıdır. Eylem araştırması becerileri kazanmış öğretmen adayları; bu aşamadan itibaren öğrencilerinin, öğretme-öğrenme ortamının ve kendi öğretme etkinliklerinin nesnel gözlemcileri olacak ve öğrencilerinin davranışını değerlendirmekten çok betimlemeye çalışacaklardır. Öğretmen adaylarına, uygulama öğretmenleri ve danışman öğretim elemanları ile birlikte işbirliğine dayalı bir eylem araştırması gerçekleştirebilecekleri bir ortam yaratılması ile öğretmen adayları, uygulama okullarındaki diğer akademik ya da idari personel ve öğrenci aileleri ile iletişime geçme, farklı kaynaklardan veri toplama ve analiz etme olanağına kavuşacaklardır.

Öğretmen adaylarının alan dersleri, meslek bilgisi dersleri ve bilimsel araştırma yöntemlerine yönelik kuramsal dersleri, özellikle son iki dönemlerinde öğretmenlik uygulaması dersleri ve alan deneyimi ile aynı anda gerçekleştiği için öğretmen adayları açısından kuram ile uygulama bütünleştirilmiş, kuram ve uygulama arasında köprü kurulmuş olacaktır. Öğrenciler kuramsal derslerinde kuramları tartışacaklar, konuyla ilgili seçilmiş metinleri okuyacaklar, eylem araştırması projelerini uygulamak için modelleri gözden geçirecekler ve daha önceki mezunların örnek araştırma raporlarını, portfolyo örneklerini inceleyeceklerdir. Hizmet öncesinde gerçekleştirdikleri eylem araştırmaları sayesinde öğretmen adayları mevcut uygulamalarını daha iyi uygulamalarla değiştirme olanağına da kavuşmuş olacaklardır.