Acil Durum Ve Afet Yönetimi Planları Dersi 7. Ünite Özet

Giriş

Türkiye’de kurumsal düzeyde afet ve acil durum yönetimi planlamasına yönelik eksiklikler ülkemizi derinden yaralayan 1999 depremleri sonrasında özellikle kamu kurumlarında meydana gelen hasarlarla kendini göstermiştir. Topraklarının yüzde 96’sının farklı derecelerde deprem tehlikesine sahip olmasının yanı sıra sel, heyelan, kaya düşmeleri gibi tehlikelere de maruz olan ülkemiz için afet ve acil duruma hazır olmak, ancak kurumsal düzeyde hazırlıklı olmakla mümkündür.

Okullarda Afete Hazırlık

Afet ve acil durum yönetimi kavramı, karşı karşıya kalınabilecek her türlü afetin önlenmesi ve zararlarının azaltılması amacıyla afet olayı öncesi, sırası ve sonrasında yapılması gereken çalışmaların planlanması, yönlendirilmesi, koordine edilmesi ve uygulanabilmesi için tüm kurum/ kuruluşlarla birlikte mevcut kaynakların bu ortak amaç doğrultusunda yönetilmesini gerektiren bir süreçtir.

Okul afet ve acil durum yönetimi planlamasının amacı: Okullarda afet ve acil durum yönetim planlamasının temel amacı:

Afet öncesinde; afete neden olabilecek tehlike ve risklerin belirlenmesi, mümkün ise önlenmesi, değilse olası etkilerinin azaltılması, eğitim ve tatbikatlarla tüm paydaşların (öğrenci, veli, personel, vb) hazırlıklı olmasının sağlanması ve afetlere karşı bilinçli ve dirençli bir toplumun yetiştirilmesinin sağlanması,

Afet sırasında; eğitim ve tatbikatlarla kazanılmış doğru davranış biçimlerinin uygulanarak arama kurtarma, ilk yardım ve güvenli tahliye işlemlerinin aksatılmadan uygulanmasını sağlamak, olaya anında, hızlı ve etkili müdahaleyi gerçekleştirerek kayıpların en düşük düzeyde tutulması, olabilecek zincirleme etkiler veya ikincil afetlerin önlenmesini sağlamak,

Afet sonrasında ise okulun normal programına bir an önce dönebilmesi için gereken iyileştirme faaliyetlerinin belirlenmesi ve uygulanmasını sağlayacak örgütlenme modelleri ile imkân ve kaynakları sağlamaktır.

Okul afet ve acil durum yönetimi planlamasının hedefleri: Planın ana hedefi; okulların güvenliğinin sağlanarak refah ve eğitim sürekliliğinin hızlı, koordine edilmiş ve etkili şekilde korunmasını sağlamaktır. Alt hedefler ise şöyle özetlenebilir:

• Afete neden olabilecek tehlike ve risklerin belirlenmesi, mümkünse önlenmesi veya olası etkilerinin azaltılması,
• Eğitim ve tatbikatlarla farkındalığın ve becerinin artırılması
• Olay anında kazanılmış doğru davranış biçimlerinin sergilenmesi,
• Hızlı tahliyenin gerçekleştirilebilmesi,
• Okulun normal faaliyetlerine en kısa zamanda dönebilmesi için gereken kurumsal yapılanmanın sağlanması.

Okul afet ve acil durum yönetimi planlama esasları: Planlamanın esası, yapılmak istenenin ne olduğunun açık bir şekilde belirlenmesidir. Bir başka deyişle yapılmak istenenin nasıl ve hangi imkânlarla yapılacağının tanımlanması demektir. Okullar için yapılacak afet ve acil durum planları da bu esasa bağlı tüm faaliyetleri içermelidir. Afet ve acil durumları yönetmek için afet yönetiminin aşamaları olan zarar azaltma, hazırlık, müdahale ve iyileştirme faaliyetlerini kapsayan, birbiri ile bütünleşik bir planlama gereklidir.

Okul Afet ve Acil Durum Yönetim Planı Hazırlık Çalışmaları

Ülke, bölge veya kurumlar için hazırlanacak afet ve acil durum yönetimi planlarının en önemli amacı; yaşam alanlarının güvenliğinin sağlanması ve insan hayatının korunmasıdır. Birbirinden bağımsız veya eş zamanlı birçok işi içerisinde barındıran afete yönelik planlama faaliyetleri genel hatları ile belirli olmakla birlikte kurum niteliklerine ve karşı karşıya kalabilecekleri tehlike ve risklere göre farklılıklar gösterebilir.

Okul afet ve acil durum yönetim kurulu: Afetlere yönelik tüm faaliyetler çok disiplinlidir ve ekip çalışması gerektirir. Bir okulun güvenliği ise tüm okul çalışanlarını ve ailelerini ilgilendiren bir iştir. Bu nedenle planlama sürecine ait tüm aşamalar görevlendirilecek bir kişiye yüklenmemeli, tüm personel ve öğretmenler tarafından üstlenilmelidir. Okul yönetimi liderlik ve koordinasyonu sağlamalı ve tüm kesimlerin katılımına öncülük etmelidir. Hazırlanacak planlar sade, anlaşılabilir, uygulanabilir olmalı ve planlama çalışmalarının tamamı oluşturulacak “Okul Afet ve Acil Durum Yönetim Kurulu” tarafından yürütülmelidir.

Okullarda kurulacak olan Okul Afet ve Acil Durum Yönetim Kurulu dört ana gruptan oluşur (Planlama ve Hazırlık, Risk Yönetimi, Müdahale ve Kaynak Temini ve Lojistik). Bu organizasyon yapısına karmaşaya yol açmayacak şekilde alt gruplar eklenebilir. Kurulun yapısının aşağıda belirtilen değişkenlere bağlı olduğu dikkate alınmalı ve kurul ihtiyaca cevap verebilecek nitelikte oluşturulmalıdır.

• Okulu etkileyecek tehlikeler ve risklerinin türleri, büyüklükleri, sıklıkları,
• Okuldaki öğrenci sayısı, türü, okulun mevcut imkan ve kaynakları,
• Okul binası/binalarının fiziksel özellikleri ve çevresel koşullar,
• Okul, aile ve yerel yönetim ilişkileri.

Kurul belirli periyodlarla toplanmalı, eğitim ve tatbikatları planlamalı, tatbikat sonuçlarını değerlendirerek planda gerekli güncellemeleri yapmalıdır. Kurulun görev, yetki ve sorumluluklarından ana görevleri şu şekilde özetlenebilir:

• Okulun güvenliğinin sağlanması, tehlike ve risk azaltma çalışmalarını yürütmek,
• Müdahale ve iyileştirme çalışmalarını afet öncesi yürütmek ve organizasyonunu yapmak,
• Okul afet ve acil durum planında yer alacak kişi/kişilerin belirlenmesi, görevli kişiler için gerekli eğitimlerin planlanması ve uygulanmasını sağlamak,
• Görev gruplarının ihtiyaçlarını temin etmek,
• Tatbikatları planlamak ve uygulamak,
• Tatbikat sonuçları veya değişen şartlara bağlı olarak plandaki güncellemeleri yapmak,
• Afet müdahale ve mücadelesiyle ilgili kurumlarla işbirliği yapmak,
• Olay anı ve sonrası en hızlı ve etkili müdahale faaliyetlerini yürütmek,
• Gerektiğinde itfaiye, ambulans, polis gibi kurum ve kuruluşlardan yardım istemek ve olay hakkında yetkili kurumlara bilgi vermek.

Kapsamlı bir planlama gerektiren Okul Afet ve Acil Durum Yönetim Planlaması için yürütülmesi gereken çalışmalar mevcuttur.

Zarar azaltma çalışmaları: zarar azaltma ve bu aşamada yapılacakların tümü, tehlikeli durumlar karşısında oluşabilecek can ve mal kayıplarının mümkünse ortadan kaldırılması, değilse olabildiğince azaltılmasını amaçlayan çabalar bütünüdür. Zarar azaltma yaklaşımı özellikle kaynağı doğadan gelen tehlikelerin kaçınılmaz olduğunu kabul ederek bu tehlikelerin meydana gelmeleri durumunda olası olumsuz etkilerinin en az zararla atlatılması yaklaşımını benimser.

Okullar için yürütülecek zarar azaltma faaliyetlerinin can ve mal kaybına yol açabilecek, eğitim ve öğretimde kesintiye neden olacak tüm tehlikeler ile olası risklerin saptanarak zarar azaltma çalışmalarına başlanması gerekir.

Bu çalışmalar için iş akışı;

• Mevcut durumun tespiti,
• Olası tehlike ve risklerin belirlenmesi ve analizi,
• Elde edilen bilgiler doğrultusunda zarar azaltma faaliyetlerinin yürütülmesi olarak özetlenebilir.

Risk analizi: Risk analizi; belirli tehlikelerin, sınırlı bir bölge veya ülke ölçeğinde canlılar üzerindeki yaşamsal etkileri ile diğer fiziksel varlıklar üzerindeki yıkıcı sonuçlarını her yönüyle inceleyip ortaya çıkarma çalışmasıdır.

Risk analizi kapsamında belirlenen her bir tehlikenin gerçekleşme sıklığı (olasılığı) ile mekân, insan (personel, öğrenci, veli, ziyaretçi), eğitim sürekliliği ve çevre üzerindeki olumsuz etkileri derecelendirilmelidir. Risk analizi çalışmaları ile tehlikelerin nitelikleri de değerlendirilir. Tehlikeler etkileme şiddetleri, oluş süreleri, sıklığı gibi kendine özgü özellikleri ile birbirlerinden farklıdırlar. Risk analizi için belirlenen deprem, sel gibi doğa kaynaklı tehlikelerin etki dereceleri ile oluş sıklığı/olasılığı belirlenirken bilimsel verilerden yararlanılmalıdır. Zarar Azaltma çalışmaları, planlama öncelikleri sonuçları doğrultusunda başlatılmalıdır. Bu nedenle risk analizi uygulaması afet ve acil durum planlama çalışmalarının temelini oluşturmaktadır.

Hazırlık çalışmaları: Hazırlık çalışmalarının ana hedefi, tehlikelerin topluluklar ile yaşam alanları üzerinde doğurabileceği olumsuz sonuçlara karşı önlemleri almanın yanı sıra etkili ve hızlı müdahale için gerekli tüm hazırlıkların tamamlanmasını sağlamaktır. Hazırlık çalışmaları afet veya acil durum müdahalesi için gerekli tüm faaliyetlerin provası niteliğindedir. Okullarda yürütülecek hazırlık çalışmalarında da çoğu zaman olduğu gibi öğrenci ve personelin canı ile milli servetin korunmasına yönelik yapılacaklar zarar azaltma çalışmaları ile iç içe yürütülmektedir.

Müdahale çalışmaları: Afet yönetiminde müdahale evresi; bir afetin oluşumundan hemen sonra başlayan ve olayın büyüklüğü ile etkilediği alana bağlı olarak süresi değişkenlik gösteren 1-2 ay içerisinde yürütülen faaliyetlerin tümü olarak tanımlanmaktadır. Müdahale sürecinin ilk hedefi en kısa sürede en fazla insanın hayatını kurtarmaktır. Bunu, yaralıların sevk edilmesi ve barınma ve yaşamsal ihtiyaçların temin edilmesi takip eder.

Müdahaleye yönelik çalışmaların kimler tarafından, ne zaman ve hangi kaynaklar kullanılarak yürütüleceğinin açıkça tanımlanması, okullarda meydana gelecek afet veya acil durumlarda hızlı ve etkili müdahale ile can kaybı, yaralanma ve ortaya çıkabilecek ikincil riskleri azaltacak ve okulun bir an önce normal faaliyetine dönmesini sağlayacaktır.

Hazırlanacak Müdahale Planlarının güvenlik esaslı hazırlanması önem arz eden konulardan biridir. Güvenli bir ortamın oluşturulması için gerekli adımlar ise şöyle özetlenebilir:

• Okul binalarına ve kazan dairesi gibi kritik alanlara erişimin sınırlandırılması,
• Tüm kritik alanların güvenliğinin sağlanması,
• Binalara giriş-çıkışların ve ziyaretçilerin takibi,
• Okula yakın tehlikeli alanların belirlenmesi ve bu alanlardan kaynaklanacak acil durumlara yönelik doğru davranış biçimlerinin tanımlanması,
• Büyük ölçekli acil durumlar veya afetlere karşı personelin hazırlanması,
• Okul yöneticileri, müdahale ekipleri ve planlamadan sorumlu personelin müdahale planlarını güncellemek üzere düzenli olarak toplanması,
• Acil durum müdahalesi için bir iletişim mekanizmasının oluşturulması. Cep telefonları gibi birincil iletişim araçlarının mevcut olmadığı durumlarda, yedek iletişim araçları bulunması.

İyileştirme çalışmaları: İyileştirme süreci faaliyetleri müdahale sürecinin hemen ardından başlayan ve olayın büyüklüğüne göre 1-2 yıl veya daha uzun bir süreyi kapsayan faaliyetlerin tümüdür. Zaman zaman iyileştirme çalışmaları müdahale çalışmaları ile eş zamanlı yürütülür. İyileştirme sürecinin ana hedefi bir an önce eğitimin başlaması ve yaşanan tecrübeler ışığında daha güvenli bir eğitim ortamının sağlanmasıdır. İyileştirme sürecinde yapılması gereken çalışmalar hazırlık faaliyetleri sırasında planlanmalıdır. Her bir iyileştirme faaliyeti aynı zamanda bir zarar azaltma faaliyeti olarak nitelendirilebilir.

Okul afet ve acil durum planının değerlendirilmesi: Afet ve acil durum planları bir kere hazırlanarak arşivlenen dosyalar değil aktif yaşayan planlardır. Hazırlanan planlar uygulamalar ile test edilerek kontrolleri yapılmalı ve eksikleri giderilmelidir.

Okulların hazırlayacakları afet ve acil durum planlarının ana özellikleri şöyle olmalıdır:

• Gerçekçi olmalıdır,
• Mevcut durumu tüm gerçekliği ile yansıtmalıdır,
• Karşı karşıya kalınabilecek tüm tehlike ve riskleri içermelidir,
• Gerçekçi senaryolara göre hazırlanmalıdır,
• Kurumlar arası işbirliği ve yardımlaşma esaslarını içermelidir,
• Plandaki görev, yetki ve sorumluluklar açıkça belirlenmiş olmalıdır,
• Mevcut imkân ve kaynakların nasıl kullanılacağı ve ihtiyaç halinde ek kaynakların nasıl temin edileceğinin net ve gerçekçi olarak gösteren belgeler içermelidir.

Okullarda Afet ve Acil Durum Yönetimi Planlamasının Önemi ve Planlamaya Genel Bakış

Okullar için yürütülecek afet ve acil durum yönetimine yönelik zarar azaltma, hazırlık, müdahale ve iyileştirme çalışmaları üç ana faaliyet alanı altında özetlenebilir. Bunlar;

• Risk değerlendirme ve planlaması (tehlike ve risk analizi, okul ve aile planlaması),
• Fiziksel korunma (zarar azaltma, sağlam ve güvenli okul binaları, standart operasyon prosedürleri),
• Müdahale kapasitesini geliştirme (okul tatbikatları, öğrenci teslim prosedürleri)

Risk değerlendirme ve planlaması: Hazırlanacak planların fiziksel ve çevresel riskleri azaltmaya yönelik faaliyetleri içermesi gerekir. Bunun için gerekli unsurlar şöyle özetlenebilir.

• Yapısal riskler: Okul alanı içinde, dışında ve civarında bulunan binaların güvenliğine dair olası tehlikeler.
• Yapısal olmayan riskler: Binaların içinde bulunan mobilya, araç gereçle birlikte; çatı, pencere, merdiven, ısıtma ve soğutma sistemleri, su depoları, tesisat boruları ve çıkış güzergâhları gibi binaya ilişkin unsurların oluşturduğu tehditler.
• Altyapısal riskleri: Haberleşme ve ulaşım ile birlikte su, elektrik, doğal gaz gibi yaşamsal altyapı şebekelerine dair riskler.
• Çevresel riskler: Hava sıcaklığı, su taşkınları, sel, tehlikeli madde sızıntısı gibi ortam koşullarına dair riskler ve iklim değişimi etkileri.

Fiziksel korunma: Fiziksel korunmaya ait önlemler eğitim kurumlarının inşaat aşamasından başlar. Ülkemizde ne yazık ki eğitim kurumlarının yarısından fazlası afetlere (deprem) dirençli yapısal niteliklere sahip değildir. Öncelikle bu nitelikte olmayan binaların yenilenmesi veya güçlendirilmesinin gerekliliği unutulmamalıdır. Fiziksel korunma için dikkat edilmesi gerekenler:

• Yürürlükteki yapı yönetmeliklerinin uygulanması veya bunlara uygunluk,
• Afetlere karşı dirençli tasarım,
• Uygun inşaat malzemelerinin kullanımı, inşaat eğitimi ve denetimi,
• İnşaat süresince herhangi bir olumsuzluğa meydan verilmemesi,
• Binanın tamiri ve bakımına yönelik eğitim, teknik destek ve finansal kaynak temini,
• Binaların bakımının düzenli olarak yapılması,
• Gerekli görülmesi durumunda güçlendirme yapılması,
• Güçlendirmenin etkili olmayacağı durumlarda binanın yıkılıp yenisinin yapılması.

Yapısal olmayan güvenlik için aşağıdaki önlemlerin alınması önemlidir:

• Sınıf kapılarının dışarı açılacak şekilde tasarlanması.
• Çıkış yollarının daima açık tutulması.
• Yapısal olmayan elemanların rüzgâr ve deprem sarsıntılarına karşı binaya sabitlenmesi,
• Yangın söndürme cihazlarının durumu, yerlerinin kontrolü ve bakımlarının yapılması,
• Yangın güvenliği önlemlerinin uygulanması,
• Camların koruyucu film tabakası ile kaplanması,
• Sıralar ve masaların sağlam çelik malzemeden imal edilmesi,
• Patlayıcı, yanıcı, zehirli malzemeler için sınırlayın, izole edin, yok edin, ayırın (SİYA) prensibinin uygulanması,
• Elektrik şalterleri, gaz ve su vanalarının otomatik yapılması,
• Acil çıkış işaretlerinin konması.

Müdahale kapasitesini geliştirme: Çoğu zaman tehlike anındaki müdahale şekli, karşılaşılan tehlikeye ve içinde bulunulan duruma göre değişkenlik gösterir. Bununla birlikte, bütün uygulamalar aşağıdaki temel esaslara bağlı olarak yürütülmelidir.

• Okul binası güvenliyse: bir eylem gerçekleştirilmeyebilir, okul binası güvenli değilse: tahliye,
• Okul binası güvenli değil ancak okul bahçesi güvenliyse: dışarıda toplanma ve barınak oluşturma,
• Okul binası ve okul bahçesi güvenli değilse: güvenli bir yere tahliye.

Planlamada eğitim ve tatbikatların önemi: Okullarda meydana gelecek herhangi bir afet veya acil durum anında çalışanlar ile öğrencilerin paniğe kapılması can kayıplarını ve hasarı artırabilir. Bu kayıpları en az seviyede tutabilmenin yollarından biri de hazırlanan afet ve acil durum planlarının eğitim ve tatbikatlarla desteklenmesidir. Afet anında olayla karşı karşıya kalacak öğrenciler ile afete müdahalede görev alacak kişilerin/öğretmenlerin eğitilmeleri kaçınılmaz bir ihtiyaçtır.