aofsoru.com

XVI-XIX. Yüzyıllar Türk Dili Dersi 5. Ünite Sorularla Öğrenelim

Söz Dizimi

1. Soru

Ünlem Grubunu oluşturan ünlem ifadeleri nelerdir?

Cevap

? Bre çağırma, haykırma, kızgınlık, dikkat çekmek ve hitap için kullanılır. “Bre oğullar!, Bre gaziler!,” ? Hey, behey hitaplarda ve dikkat çekmek amacıyla söylenir. “Hey ömrlerimin varı!,” ? Ey, hey ünlemleri hitaplarda ve çağırmalarda kullanılır. “Ey peder! Ey imdi baba!,” ? Yâ ünlemi din ve devlet büyüklerine hitapta kullanılır.”Yâ Hayy!, Yâ Kayyum!,” ? Gör, bak, baka a ünlemleri ricada bulunmak, dikkat çekmek, uyarmak ve konuyu vurgulamak için kullanılır.”Bak a cânım hacı baba!, Bak a Yıldırım!,” ? Âh, a, âh cânum/cânım, cânum/cânım ünlemleri dostluk, sevgi ve samimiyet bildirir. “Âh cânım!, A benim cânım!,” ? Amân, hay, sakın, vay, ay vay edatları, uyarı, can sıkıntısı, hoşnutsuzluk bildirir. “Amân ey ümmet- i Muhammed, âmân!,”


2. Soru

Aitlik grubunu örneklendiriniz

Cevap

Aitlik Grubu : “Avlonya ile Delvinye mâbeynindeki Dukad dağlarında sâkin olurlar.”


3. Soru

Birleşik Fiil türleri nelerdir?

Cevap

? İsim ile fiilden oluşanlar: Ş âd eyledi, ziyâret eyleyecek, selâm verdi, aleyk alup, mahrûm koma, karâr etdiğimizde, güzer edemeyüp.... ? Fiil ile fiil olarak: Ol gice Sultan Mustafa dahi merhum olunmuş¸ bulundu.


4. Soru

Birleşik isimler nelerdir?

Cevap

Birleşik İsim: Kara Haydaroğlu, Evliya Çelebi, Karaca Ahmed, Birleşik Kelime Olarak Birleşik İsimler :Kızılırmak, Beğbâzârı, Nallıhân, Hasankal’ası...


5. Soru

Unvan Grubunun kullanımı söz diziminde nerede bulunur?

Cevap

Ağa, beğ/bey, devletlü/devletli, efendi, han, hazretleri, paşa gibi unvanlar ve hitap ifadeleri genel olarak isimlerden sonra gelir. Ancak derviş, mevla ve şeyh gibi unvanlar isimlerden önce kullanılır.


6. Soru

İç içe Birleşik Cümle nedir, örnek vererek açıklayınız.

Cevap

Daha çok eydür/eydir, eyitdüm, dedi, deyüp veya deyü kelimeleriyle ana cümleye bağlanan iç cümleye sahip birleşik cümlelerdir. Bazen bu cümleler kalıplaşmış¸ ifadeler olmadan da doğrudan ana cümleye bağlanabilirler. Bu tür cümlelerde iç cümle genel olarak ana cümleyi durum, kaynak, sebep, sonuç veya zaman bakımından zarf görevi yüklenerek açıklar. “Benden emîn ol!” deyü bu cevâhir hançeri ihsân eyledi.”


7. Soru

Ki” Edatı Düşmesi Olayı nedir, örnek vererek açıklayınız.

Cevap

ki’li cümlelerde ki edatının düştüğü durumlar olabilir. Aşağıdaki cümlede “anı gördüm” (birdenbire gördüm ki) ifadesinden sonra gelmesi gereken ki edatı düşse de ki’li yapı belirgindir: “Anı gördüm bu Mahmûdî askerinin çoğu atların bırağup üç bini piyâde, iki bini esbsüvâr “Allah Allah!” deyüp kayalara yarasa gibi tırnak urarak kayalara çıkup meterislerde karârdâde olan hân askerleri üzre hücûm etdiler.”


8. Soru

Secili cümleler nelerdir ?

Cevap

Osmanlı nesir dilinde çok yaygın olmasa da birleşik cümle yapılarında cümle içi kafiye (seci) söyleyişe şiirsellik kazandırmak amacıyla kullanılan bir üslup özelliğidir.


9. Soru

Sayı grubu nedir?

Cevap

Sayılarla oluşan gruba denir. “Yüz altmış¸, üç yüz, yüz bin, bin iki yüz, üç kere yüz bin”


10. Soru

Bağlama grubu nedir örnek veriniz.

Cevap

Bağlama edatları (bağlaç) ile birbirine bağlanmış iki veya daha fazla isim unsurundan meydana gelmiş kelime gruplarıdır. “Kâh düşerek ve kâh kalkarak ve kâh piyade olup kar sökerek...”


11. Soru

Tekrar grupları kaç başlık altında toplanabilir?

Cevap

? Aynen Tekrarlar: Kelime tekrarına dayanan aynen tekrarlar cümle içinde işlev bakımından niteleme sıfatı veya yer, zaman ve tarz zarfları olarak görev yaparlar. “Lakin germâb suları gibi ılıca sular gölcük gölcük olup suların yüzünde kaymak gibi yığılıp durur.” ? Eş ve Yakın Anlamlı Tekrarlar : “Eğer bir kaçın kanadup ceng ideydin evim barkım harâb olurdu...” ? Zıt Anlamlı Tekrarlar: “Canibi-i şimale cümle hayâlı-ı küheylân atlı asker ile ol gün ol gece ılgar edüp...”


12. Soru

Sıralı Basit Cümle (-up/üp Ulaçlı Cümleler) nedir?

Cevap

Öznesi aynı, birden çok yüklemi basit cümlelerdir. Osmanlı yazı dilinin tasvir ve tahkiye konusunda kullanılmış¸ en yaygın cümle çeşididir. Yüklemler –up/üp bağlacıyla bir birini izler. Bu cümle yapıları birbirlerini sebep-sonuç ilişkisi, durum veya zaman sırası bakımından açıklasa da basit yapıyı devam ettirir. Bu durumda –up/üp bağlaçlı cümleler en sondaki çekimli fiilin zaman ve şahıs özelliklerini taşır.


13. Soru

Edat grubu nedir örneklerle açıklayınız?

Cevap

Edat Grubu ki (kim) edatı diğer edat ve isim soylu kelimelerle birlikte zarf görevli kalıplaşmış¸ edat grupları yapar: ? çün ki: o vakit ki, dolayıdır ki “Çün ki İpşir mürd oldu, Van’a bu askerimizle girmeyüp Van taşrasında meks edüp...”


14. Soru

Batı Türkçesinin söz diziminin özellikleri ve onu oluşturan cümle türleri nelerdir?

Cevap

Batı Türkçesinin sözdizimi (sentaksı), Türkçenin genel sözdizimi yapısı olan özne + tüm- leç + yüklem dizisi içinde oluşur. Bağımsız cümlelerin birbirine -up/üp zarf-fiil ekiyle bağlanarak oldukça uzun cümleler şeklinde görünmesi ve Arapça ve Farsça kelimelerden oluşmuş¸ Farsça terkiplerin yazı dilinde çok yaygın olarak kullanılması bu tarihi şivenin en belirgin özelliklerindendir.


15. Soru

İyelik grubu ve isim tamlamalarını örneklendiriniz.

Cevap

? İyelik Grubu: Benüm oğlum, benüm diyârımda bir ejdehâ peydâ olup, senü? kerîmelerü? ol böcüğün gıdâsı olmadan... ? Belirtili İsim Tamlaması: Nehr-i Araz’u? cânib-i kıblesi umûmen kılâ’ [u] büldânları... ? Belirtisiz İsim Tamlaması: Umûmen kılâ’ u büldânları Azerbaycan hudûdı add olunur. Farsça terkipler Türkçe isim tamlamalarıyla birlikte çok yaygın kullanılır:“Bu kal’a-i Kağızmân dahi Araz’u? karşu kıble tarafında olmağıla Azerbaycân hu- dudundadır.”


16. Soru

Sıfat tamlaması nedir örneklendiriniz.

Cevap

İsimlerin sıfatlarla oluşturdukları tamlamalara sıfat tamlaması denir. Bir sıfat tamlamasında tamlayan sıfat tamlanan isimdir. “İmdi şu keçe kaplı küçük kapudan içeri girmiş¸ ola.”


17. Soru

Fiil Cümlesi nedir, örnek vererek açıklayınız.

Cevap

Yüklemi çekimli fiil olan cümlelerdir. Andan çarh-ı felek-vâr ol meydanda baş ve el ve ayak ile araba tekerleği gibi deverân etdikde dest ü başından aslâ bir uzvı görünmeyüp fırlak gibi dönerdi.


18. Soru

Basit Cümle nedir, örnek vererek açıklayınız.

Cevap

Yan cümleye sahip olmayan tek yüklemeli cümlelerdir. “ Elbette şimdi bir arbedemiz geçer.” İsim-fiil, ulaç ve sıfat fiillerle oluşmuş¸ cümleler anlam yönünden birleşik cümleye ben- zer özellikler gösterse de yapı yönünden basit cümledir.


19. Soru

Devrik Cümle nedir, örnek vererek açıklayınız.

Cevap

Elimizdeki yazılı belgelere göre devrik cümle çok başvurulan cümle üslubu olmasa da konuşma dilinde daha çok rastlanır. “Bre gider, hey Şânî Efendi bu sözü.”


20. Soru

Bağımlı Birleşik Cümleler nedir?

Cevap

Bağımlı yan cümlelerin ana cümleye bağlandığı cümlelerdir.


21. Soru

Soru Cümlesine örnek veriniz.

Cevap

Zeyd geldi mi? Zeyd mi geldi?


22. Soru

Bağımsız Birleşik Cümleler nedir?

Cevap

Birbirini açıklama, kabul, karşıtlık, öneri, sebep- sonuç ve seçenek gibi özelliklerle açıklayan bağımsız cümle yapılarından oluşmuş¸ cümlelerdir. Bu cümleler bazen kendi başlarına bağımsız cümle olarak değerlendirilseler de fikir, anlam dizgisi ve zaman bakımından bir birliktelik gösterirler. Bu tür cümlelerde ikinci cümle ammâ, ancak, lâkin, yoksa/yohsa, zîrâ gibi edatlarla başlar.


23. Soru

İsnat grubunu örnekle ifade ediniz.

Cevap

Ve sekiz aded üstü açık kaynak ılıcalar vardır. Başı serâmed çam ağaçlarına beraber başı büyük,


24. Soru

Datif grubunu örnekle ifade ediniz.

Cevap

Bizim sandalımıza yakın...Merkez Efendi türbesi cenbinde kendülere mahsûs türbelerinde medfûndur.


25. Soru

Gerundium grubunu örnekle ifade ediniz.

Cevap

Sa’âdetlü pâdişâha arz olunmadan halâs olup...Âhir cümle karakullukçular paşadan on beş kîse bahşîş almayınca cümle sekbân ve sarıcalar bile hareket etmediler.


26. Soru

Son çekim edat grubunu örneklerle açıklayınız.

Cevap

berü / beri: Sen niçün yedi günden berü bu Gönye kal ‘ası imdadına yetişmedin dek / tâ...dek: Tâ Ebü’l-feth Sultân Mehemmed asrına dek Uzun Hasan mu’ammer olup... doğru / toğru : Anı gördük bu hakirü? olduğı dağa doğru at boynına düşüp gelerek karârı firâra mübeddel ederek gelmede. İçün: Hakîm Ş orakir bu seher imâr olurken bulduğu içün... Gayri: Bunlardan gayri mesâcidlerdir. Gerü: Bize kal’a-i Engürü’ye kapanup celali olmak şimden gerü harâmdır. Gibi: Evvelâ ekâlîm-i seb’ada kuyumcuları gibi üstâd-ı kâmil zer-gerân bir diyarda yokdur. Göre: Hîn-i seferde bu erbâb-ı zü’ama ve erbâb-ı timaru? kânûn üzre cebelüleriyle ve paşasınu? hâssına göre cebelüleriyle cümle üç bin müsellah ve müzeyyen asker olur. İçre: Nehr-i Çoruğ içre şinâverlik edüp... İle: I ·ki bin mikdârı âdemleri ile sarâyda kaldı. Kadar: Bi-emri Hudâ bu mahalde boşanup bu kadar hayvânât ve bu kadar benî Âdemi birbirine mahlut edüp hâr-ı hâşâk-vâr bu kadar nüfûsu torlayup ve toplayup götürmede. Mâ’adâ (-dan başka): Cân u başdan olduklarından mâ’adâ açlıkdan batîü’l-hareke olup susuz şiddet-i hârda harâretden helâk mertebesine vardılar. Nâşî (-dan dolayı): Hükkâm-ı selefü? müsâmahalarından nâşî bir dürlü tedâriki görülmeyüp.. Sıra: Esbâb-ı ihtişâmlarıyla önleri sıra hakîrin kırk aded tevâbi’leri dahi önümüz sıra giderken... So?ra: Ziyâretlerden so?ra Bârû köyünden kalkup... Öte: Ve kasabası cânib-i garba Akçaşar tarafında iki sâ’atde nehr-i Melan suyundan öte kasaba-i Üskûbî, ma’mûrdur. Ötürü: Sır saklamak kolaydır, ammâ bu kadarca şeyi sen bana neden ötürü verirsin. Taşra: Kal’adan taşra çıkup giderken kal’adan toplar atılup cümle küffâr atlanup... Üzre: Basîret üzre olun.


27. Soru

Lokatif grubunu örnekle ifade ediniz.

Cevap

Kırk senede bir cümle resenbâzlar ale’l-ittifâk cem’olup...


28. Soru

Fiil grubunu örnekle ifade ediniz.

Cevap

âteşe göyündürmek, dikkat etmek, şeyhiyle ziyâret etmek, serdâr-ı mu’azzam olup gitmek...


29. Soru

Şartlı Birleşik Cümle nedir?

Cevap

Bu cümlede, yan cümle ana cümleyi şart bakımından açıklar. Şart kavramı sentaks için- de şarttan başka zaman, derece ve durum da bildirebilir. Şart cümlesi genellikle (eğer/ şâyed)...ise veya –sa/se yapıları içinde kurulur.


30. Soru

İsim Cümlesi nedir, örnek vererek açıklayınız.

Cevap

Yüklemi isim veya isim soylu bir kelime veya kelime grubu ile ek-fiil olan cümlelerdir. Bu dönemde henüz ek-fiilsiz isim cümlesi oluşmamıştır. 3. tekil şahıs ek- fiil formu çoğunluk- la –dur/dür şeklinde yuvarlak ünlülerle olsa da yavaş¸yavaş¸küçük ünlü uyumunun sonucu olarak – dır/dir dar ünlülü şekiller de görünmeye başlamıştır: “Bânîsi Enûşirvân’dur. Kal’ası bir püşte üzre şekl-i muhammes seng-binâ bir sûr-ı ra’nâdur.”


31. Soru

Partisip grubunu örnekle ifade ediniz

Cevap

Bâlâdan düşman üzre taş ve kumbara bırağacak delikler vardır. Ocak içine kazan asacak demir zincir...


32. Soru

Ablatif grubunu örnekle ifade ediniz.

Cevap

havf ü hatardan emîn...


33. Soru

Kısaltma gruplarını örnekle ifade ediniz.

Cevap

el ele çarpmak, el ele duduşmak, balık sırtı gibi iki araba yan yana ubûr eder.


34. Soru

Ki’li Birleşik Cümle nedir?

Cevap

Türkçede bağımlı yan cümleler yapan Farsça kökenli ki edatının Osmanlıcada hem konuşma dilinde hem de yazı geleneğinde çok geniş¸bir kullanım alanı vardır. Bu edat bazen kim şeklinde de görülür. ki’li yan cümle ana cümlenin yüklemini açıklar: ki’li yan cümle ana cümlenin öznesini açıklar. ki’li yan cümle ana cümlenin nesnesini açıklar. ki’li yan cümle sıfatları ve zarfları açıklar.


35. Soru

Karma Birleşik Cümleler nedir, örnek vererek açıklayınız.

Cevap

İçinde birden çok bağımlı birleşik cümle bulunan cümle çeşitleridir. “Ammâ Çorlu ve Burgaz mâbeyninde kış günleri tamâm altı sâ’at bir menzil-i azîmdür kim vakti-i şitâda çamurın fîl-i Mahmûdî ve pîl-i Menkerûsî ve Adana câmusı ve boğası çamurın sökemeyüp beher sene niçe bin at ve araba gark olduğundan çamurın karışdurduklarıyçün “Karışduran” derler”.


36. Soru

Aynen tekrarların cümle içinde işlevi nedir?

Cevap

Kelime tekrarına dayanan aynen tekrarlar cümle içinde işlev bakımından niteleme sıfatı
veya yer, zaman ve tarz zarfları olarak görev yaparlar.


37. Soru

"Eğer bir kaçın kanadup ceng ideydin evim barkım harâb olurdu"

Yukarıdaki cümledeki tekrar türü nedir?

Cevap

"evim barkım" ifadesi eş ve yakın anlamlı tekrarlar içerisinde değerlendirilir.


38. Soru

"Âyende vü revendeye temâşâgâh makdûr-ı beşer değildir."

Yukarıdaki cümle hangi tekrar türü içerisinde değerlendirilir?

Cevap

"Âyende vü revendeye temâşâgâh makdûr-ı beşer değildir." cümlesi zıt anlamlı tekrarlara örnek olarak verilebilir.


39. Soru

"Niçe saray-ı zîbâlar dahi vardır."

Verilen cümlenin sıfat tamlaması hangi kelime grubudur?

Cevap

Cümle işlev bakımından incelendiğinde saray-ı zîbâlar kelime grubu sıfat tamlamasıdır.


40. Soru

"Hâlâ eyâlet-i Kars’da sancak beği tahtıdır."

Verilen cümlede sancak beği tahtı kelime grubu hangi işlevde kullanılmıştır?

Cevap

Sancak beği tahtı kelime grubu belirtisiz isim tamlaması işleviyle kullanılmıştır.


41. Soru

"Evliyâ Çelebi, Karaca Ahmed, Süleymân Hân Câmi’i" ifadeleri işlev bakımında hangi kelime grubu içerisinde değerlendirilir?

Cevap

Evliyâ Çelebi, Karaca Ahmed, Süleymân Hân Câmi’i ifadeleri birleşik isim kapsamında değerlendirilir. Ek olarak Murâd-ı Sâlis Câmi’i, Abdurrahmân bin Ali ibn Ahmed el-Bistâmî örnekleri verilebilir.


42. Soru

Fiil ile fiilden oluşan bileşik fiile cümle içinde bir örnek veriniz.

Cevap

Ol gice Sultân Mustafâ dahi merhûm olunmuş bulundu. Olunmuş bulundu kelime grubu fiil ile fiilden oluşan birleşik fiile örnek olarak verilebilir.


43. Soru

İsim ile fiilden oluşan birleşik fiillere üç örnek veriniz.

Cevap

Selâm verdi, aleyk alup, mahrûm koma şeklinde üç örnek verilebilir.


44. Soru

Unvan olarak kullanılan kelime grubuna beş örnek veriniz.

Cevap

Unvan grubu Azîz hazretleri, Koca Mevlevî Vezîr, Destârî Murtazâ Ağa, Vezîr Küçük Çavuş Paşa, Abaza Kara Hasan Ağa şeklinde örneklendirilebilir.


45. Soru

Bre oğullar!, Bre gâzîler!, Bre ev ıssı! ifadeleri hangi kelime grubu kapsamında değerlendirilir?

Cevap

Bre oğullar!, Bre gâzîler!, Bre ev ıssı! şeklindeki kullanımlar ünlem grubunda değerlendirilir.


46. Soru

çün ki: 
hakkâ ki:
hâlâ ki:

Yukarıda verilen edat grubunun anlamları nedir?

Cevap

çün ki: o vakit ki, dolayıdır ki
Çün ki İpşir mürd oldu, Van’a bu askerimizle girmeyüp Van taşrasında meks edüp…
hakkâ ki: Doğrusu, gerçekten de
Hakkâ ki ol asrın ikisi de gerçek erleridir.
hâlâ ki: Şu anda, şu ana dek
Hâlâ ki bir cânibe gideceğimden bir kimesenenü? haber u âgâhı yok idi şeklinde örneklendirilebilir.


47. Soru

Son Çekim Edatı Grubu'na bir örnek veriniz.

Cevap

dek / tâ…dek son çekim edat grubunda değerlendirilir.

"Sabâha dek beş karış kar yağdı." şeklinde örneklendirilebilir.


48. Soru

Bâlâdan düşman üzre taş ve kumbara bırağacak delikler vardır.

Yukarıda verilen cümlede "bâlâdan düşman üzre taş ve kumbara bırağacak" ifadesi hangi kelime grubunda değerlendirilir?

Cevap

"Bâlâdan düşman üzre taş ve kumbara bırağacak" ifadesi partisip kelime grubu kapsamında değerlendirilir.


49. Soru

Batı Türkçesinin sözdiziminin özellikleri nelerdir?

Cevap

Batı Türkçesinin sözdizimi (sentaksı), Türkçenin genel sözdizimi yapısı olan özne + tüm-
leç + yüklem dizisi içinde oluşur. Bağımsız cümlelerin birbirine -up/üp zarf-fiil ekiyle
bağlanarak oldukça uzun cümleler şeklinde görünmesi ve Arapça ve Farsça kelimelerden oluşmuş Farsça terkiplerin yazı dilinde çok yaygın olarak kullanılması bu tarihi şivenin en belirgin özelliklerindendir.


50. Soru

Fiil cümlesini bir örnekle açıklayınız.

Cevap

Yüklemi çekimli fiil olan cümlelerdir.
"Cümle halk hayrân kalup hazz u safâ ederdi" şeklinde örneklendirilebilir.


51. Soru

Basit cümle nedir?

Cevap

Yan cümleye sahip olmayan tek yüklemli cümlelerdir.
"Elbette şimdi bir arbedemiz geçer." şeklinde örneklendirilebilir.


52. Soru

"Bre gider, hey Şânî Efendi bu sözü." cümlesi hangi sözdizimi türü kapsamında değerlendirilir?

Cevap

"Bre gider, hey Şânî Efendi bu sözü." ifadesi devrik cümle kapsamında değerlendirilebilir.


53. Soru

Bağımsız birleşik cümleler nasıl tanımlanır?

Cevap

Birbirini açıklama, kabul, karşıtlık, öneri, sebep-sonuç ve seçenek gibi özelliklerle açıklayan bağımsız cümle yapılarından oluşmuş cümlelerdir. Bu cümleler bazen kendi başlarına bağımsız cümle olarak değerlendirilseler de fikir, anlam dizgisi ve zaman bakımından bir birliktelik gösterirler. Bu tür cümlelerde ikinci cümle ammâ, ancak, lâkin, yoksa/yohsa, zîrâ gibi edatlarla başlar.


54. Soru

Ki’li birleşik cümle'nin özellikleri nelerdir?

Cevap

Türkçede bağımlı yan cümleler yapan Farsça kökenli ki edatının Osmanlıcada hem konuşma dilinde hem de yazı geleneğinde çok geniş bir kullanım alanı vardır. Bu edat bazen kim şeklinde de görülür.
a. ki’li yan cümle ana cümlenin yüklemini açıklar.

b. ki’li yan cümle ana cümlenin öznesini açıklar.

c. ki’li yan cümle ana cümlenin nesnesini açıklar.

d. ki’li yan cümle sıfatları ve zarfları açıklar.


55. Soru

Karma birleşik cümleler nasıl tanımlanır?

Cevap

İçinde birden çok bağımlı birleşik cümle bulunan cümle çeşitleridir.

Örnek olarak aşağıdaki cümle verilebilir:
Ammâ Çorlu ve Burgaz mâbeyninde kış günleri tamâm altı sâ’at bir menzil-i azîmdür
kim vakt-i şitâda çamurın fîl-i Mahmûdî ve pîl-i Menkerûsî ve Adana câmusı ve boğası
çamurın sökemeyüp beher sene niçe bin at ve araba gark olduğundan çamurın karışdurduklarıyçün “Karışduran” derler.


Yukarı Git

Sosyal Medya'da Paylaş

Facebook Twitter Google Pinterest Whatsapp Email