Çağdaş Türk Yazı Dilleri 2 Dersi 5. Ünite Özet

Kazak Adı

Prof. Dr. V. I. Veselowski’ye göre Kazak kelimesi, “kaza benzeyen insan, yani kuş gibi serbest” anlamına gelir. Kraft’a göre de kelime, ‘kaz+ak”, “beyaz ana kaz” anlamındadır.

Türk boyları arasında, ergenlik çağına eriştiklerinde, eşkiyalık amacıyla evlerinden ayrılan gençler ayrıldıkları zaman “kazak” adı verilir. Türkiye Türkçesinde de “kazak” sözü, “karısına söz geçirebilen, dediğini yaptırabilen, sert erkek” anlamlarına gelir.

Reşit Rahmeti Arat’a göre de “kazak” sözü, “hür, serbest, evsiz barksız, bekâr, mert, yiğit, cesur anlamındadır. Kazak sözünün bir diğer anlamı da atlı askerdir.

En yaygın görüşe göre “kaz-” fiili, “serseri dolaşmak, evsiz yurtsuz gezmek” anlamına gelmektedir.

Kazak Türklerinin Tarihi

1456 yılında Ebu’l Hayr’ın Moğol saldırılarını önleyememesi sonucunda, bazı Türkler hanlıktan ayrılarak kuzeye doğru çekilmiştir. Törelerine ve istiklâllerine bağlı olarak hareket eden bu Türklere “Kazak” adı verilmiştir.

Kazaklar, İdil Vadisinden Altaylara uzanan geniş bozkırların sahibi olmuşlardır. Bu bölgedeki Moğol kabilelerini de kendi içlerinde eritmişlerdir.

\16. yy. dan sonra parçalanan Kazak boyları 1882 yılında tamamen Rus hakimiyetine girerler.

Bolşevik İhtilali’ne kadar Kazak Türkleri Ruslara karşı çeşitli isyan girişimlerinde bulunmuş, ancak hepsi de kanlı bir şekilde bastırılmıştır. 26 Ağustos 1920’de Kazakistan SSC kurularak Kazakistan toprakları Sovyetler Birliği’ne bağlanır.

Sovyetler Birliği’nin dağılmasından sonra, diğer Türk Cumhuriyetleri gibi Kazak Türkleri de 16 Aralık 1991 tarihinde bağımsızlığını ilan eder ve bağımsız Kazakistan Cumhuriyeti’ni kurarlar.

Kazak Türkçesi

Kıpçak grubuna dahil olan Kazakça, en geniş sahada konuşulan Türk lehçesidir. En yakın olduğu lehçeler Karakalpak ve Nogay’dır.

Arapça ve Farsçadan oldukça az etkilenen Kazakça, son dönemde Rusçadan çok etkilenmiştir. Ayrıca, Moğolca ve Soğdcadan da kopyalamalar yapmıştır.

Kuzeydoğu kolu, güney kolu ve batı kolu olmak üzere üç kola ayrılan Kazak Türkçesinin yazı dilini doğu kolu oluşturur.

Bağımsızlığa kadar Rusçayı eğitim dili olarak kullanan Kazaklar, bağımsızlık ilan edildikten iki yıl sonra 28 Ocak 1993’te Yeni Anayasa’nın kabulü ile birlikte Kazak Türkçesi resmî dil olarak kabul edilir. Kazakistan’da şu anda Kiril alfabesi kullanılmaktadır. şu anda Kiril alfabesini kullanmaktadırlar.

Kazak Edebiyatı

Kazaklarda halk türküsüne “jır” veya “ölen”, türkü söyleyen kişiye de “jırav” veya “ölenşi” denir.

Kazaklar arasında en yaygın tür olan ‘koşatsu’ türküleri, Rus istilasına karşı halkın tepkilerini dile getirir.

Kazak folklorunda özellikle masal, hikâye ve destanlar geniş yer tutar. Köroğlu (Göroğlu), Kelbala (Keloğlan), Yûsuf ile Züleyhâ, Leylâ ile Mecnûn ve Bozoğlan, Kozı Körpeş gibi mahalli anlatılar sözlü kültürü oluşturur.

Çağdaş edebiyat kendi arasında: 1. Hazırlık Dönemi (XIX. yüzyıl) 2. Hürriyet Dönemi (1905-1920 arası) 3. Sovyet Dönemi (1920’den sonraki devir) olarak üç bölümden oluşmaktadır.

1. Hazırlık Dönemi: Rus istilasıyla başlayan dönemde Kazak edebiyatına hikaye, roman gibi yeni türler girmiştir. Hazırlık döneminin en önemli kişileri Abay Kunanbayulı, Çokan Velihanov ve İbray (İbrahim) Altınsarin’dir. Abay, çağdaş Kazak edebiyatının ve dilinin kurucusu sayılır.

2. Hürriyet Dönemi: Rus ihtilali sonrası Kazak Türkçesiyle yayımlanan gazeteler, milli bilincin uyanmasında önemli rol oynamışlardır.

3. Sovyet Dönemi: 1920’den başlayarak devam eden dönemdir. Kazakistan’da Sosyalizm ve Komünizmin baskısı altında bir edebiyat ortaya çıkar.

Kazakistan

Kazakların yaşadığı bölge, Orta Asya bozkırlarından Altaylara kadar uzanan sahayı ifade eder. Bu bölgenin iklimi son derece kurak ve karasaldır.

1989 nüfus sayımına göre, Kazakistan’ın nüfusu 18.227.878’dir. Son istatistiklere göre ülkede yaşayan Kazak Türklerinin oranı Ruslara oranla artış göstermiştir.

Kazakistan bir tarım ve hayvancılık ülkesidir. 2,5 milyon hektarlık bir alanda tarım yapılmaktadır.

Kazak Türkçesi Grameri

Türkiye Türkçesinden farklı olarak açık e sesiyle birlikte Kazakçada dokuz ünlü bulunur ( bkz. Tablo 5.2, S. 109).

Kazak Türkçesinde büyük ünlü uyumu Türkçe kelimelerde oldukça sağlamdır. Kazak Türkçesinde ekleşmiş olan -men (-ben, -pen); -menen (-benen, -penen) vasıta hal eki ile -niki (-diki, -tiki) aitlik eki kalın ünlülü kelimelere geldiği zaman büyük ünlü uyumunu bozar.

Kazak Türkçesinde küçük ünlü uyumu, sadece ilk hecesinde düz ünlü bulunduran sözcüklerde görülür (alıp, barıp). uuv , -üv eki alan fiillerde uyum bozulabilir.

“b, ç, d, f, g, ğ, h, x, j, k, q, l, m, n, ñ, p, r, s, ş, t, v, y, z” olmak üzere yirmi üç ünsüz vardır. v, ğ, x, ñ ve q sesleri Türkiye Türkçesinden farklı telaffuz edilir.

Kazak Türkçesinin ünsüzlerle ilgili özellikleri:

1. Türkiye Türkçesindeki bütün ş’ler Kazak Türkçesinde s’dir: bas (baş)

2. Türkiye Türkçesindeki bütün ç’ler Kazak Türkçesinde ş’dir: aş- (aç-)

3. Kelime başındaki bütün y’ler Kazak Türkçesinde j’dir: jıl (yıl)

4. Kalın ünlülü ve tek heceli kelimelerin sonunda bulunan ğ’lar Kazak Türkçesinde v’dir: tav (dağ)

5. İç sesteki bazı yumuşak g’ler Kazak Türkçesinde y’dir: bayla- (bağla-)

Ünsüz uyumu Kazak Türkçesinde sağlamdır: este (akılda), bizge (bize).

Kazak Türkçesinde çokluk ekinin +lAr (ünlüyle ve v,y ünsüzlerinden sonra), +dAr, +tAr biçimleri vardır.

İyelik eklerinin yuvarlak ünlülü şekilleri yoktur (bkz. 5.2, S. 111).

Kazak Türkçesinde de yalın hâl eksiz olarak kullanılır.

İlgi hâli eki +nIñ, +dIñ, +tIñ’dir: balanın, bizdin, Qazaqtıñ

Yükleme hâli eki +nI; +dI; +tI’dır: balanı, özimdi, toptı (topu).

Yönelme hâli eki ünlülerden ve tonlu ünsüzlerden sonra +ğa, +ge; tonsuzlardan sonra +qa, +ke şekliyle kullanılır.

Bulunma hali ünlülerden ve tonlu ünsüzlerden sonra +dA; tonsuzlardan sonra +tA şekliyle kullanılır: ağaşta, kölde.

Ayrılma hali, ünlüyle ve tonlu ünsüzle biten kök ve gövdelerden sonra +dAn; tonsuz ünsüzle biten kök ve gövdelerden sonra +tAn kullanılır.

Vasıta hâli eki Kazak Türkçesinde ekleşmiş şekilde görülür: közimen (gözüyle), atpen (atla), qızben (kızla).

Eşitlik eki, +dAy; +tAy( < teg) şeklinde kullanılmaktadır: tavday (dağ gibi), qusşa (kuş gibi).

Aitlik eki tonsuz ünsüzlerden sonra +qı, +ki; ünlü ve tonlu ünsüzlerden sonra +ğı, +gi’dir: meydandağı

Soru ekinin ünlüsü a, e’dir: bala ma (çocuk mu), üy me (ev mi).

Fiil Çekim Ekleri

Zamir kökenli şahıs ekleri:-mIn,-pIn,-bIz,-pIz (1.şahıs);

-sIñ, -sI?dAr, sIzdAr, -sIz(2.şahıs); sıfır morfem (3. Şahıs)

İyelik kökenli şahıs ekleri: -m, -k(1.şahıs); -?,-ñdar; -ñIzdAr (2. şahıs); sıfır morfem (3. Şahıs)

Emir kökenli şahıs ekleri: -AyIn (1. Teklik şahıs); -ayıq, -eyik; -yIn; -yıq, -yik(1.çokluk şahıs); sıfır morfem (2. Teklik şahıs); -?dar,-?dar,-?ızdar( 2. çokluk şahıs); -sIn (3. teklik- çokluk şahıs)

Bildirme kipleri

Öğrenilen geçmiş zaman ünsüzlerden sonra -ıp, -ip; ünlülerden sonra -p ekiyle yapılır: urıppın (vurmuşum)

Görülen geçmiş zaman

1. tip görülen geçmiş zaman için -dı, -di; -tı, -ti eki kullanılır: kördim

2. tip görülen geçmiş zaman şekli de -ğan, -gen; -qan, -ken ekiyle yapılır: alğanmın (aldım), alğansıñ

3. tip görülen geçmiş zaman şekli ünsüzle biten fiil tabanlarına -atın, -etin; ünlüyle biten fiil tabanlarına da -ytın, -ytin eki getirilerek yapılır: baratınmın (giderdim)

Şimdiki zaman

1. tip şimdiki zaman ünsüzlerden sonra -a, -e; ünlülerden sonra -y ekiyle yapılır: alamın (alıyorum), isteymin (çalışıyorum), alamın (alıyorum).

2. tip şimdiki zaman “otır-, jat-, jür-, tur-” yardımcı fiilleriyle yapılır: jazıp otırmın (yazıyorum)

3. tip şimdiki zaman -(u)vda, -(ü)vde ekiyle yapılır: istevdemin (çalışmaktayım).

Gelecek zaman

I. tip gelecek zaman(yakın gelecek zaman) “jat-, jür-, otır-, tur-” yardımcı fiilleriyle yapılır: kelgeli otırmın (yakında geleceğim)

II. tip gelecek zaman, ünsüzlerden sonra -a, -e; ünlülerden sonra -y ekiyle yapılır: tutamın (tutacağım), oqıymın (okuyacağım)

III. tip gelecek zaman(niyet ifadesi), -maq (şı), -mek (şi) ekiyle yapılır: kezbekşimin (gezmek niyetindeyim)

Geniş zaman, ünsüzlerden sonra -ar, -er; ünlülerden sonra -r ekiyle kurulur: añdarmın (anlarım), berersiñ

Tasarlama Kipleri

Şart kipi -sa, -se ekiyle ifade edilir: alsam, bilsen

Şart çekiminin sonuna -şı, -şi ekleri 1. ve 3. şahıslarda pişmanlık; 2. şahıslarda rica ve emir anlamı katar. Ğoy kelimesi ise rica ve arzu ifade eder.

Gereklilik kipi

I. tip gereklik kipi -uv, -üv, -v eki ve “kerek” kelimesiyle yapılır : jazuvım kerek (yazmalıyım)

II. tip gereklik kipi -uv, -üv, -v ve teyis(ti) kelimesiyle yapılır: körüvim teyis (görmeliyim)

Emir kipi için her şahısta ayrı ek kullanılır: alayın, al , alasın, alayık, alı?dar, alsın.

İstek kipi

I. tip istek kipi -ğay, -gey; -qay, -key ekiyle yapılır: barğaymın (gideyim)

II. tip istek kipi -ğı, -gi; -qı, -ki eki ve “keledi” kelimesiyle yapılır: istegim keledi (çalışasım gelir)

Fiillerin Birleşik Çekimleri

1. Rivayet

1. Rivayet çekimi, kip ve zaman eklerinden sonra “eken” kelimesiyle yapılır.

2. Tip Görülen Geçmiş Zamanın Rivayeti: alğan ekenmin (almıştım)

3. Tip Görülen Geçmiş Zamanın Rivayeti: baratın ekenmin (gelirmişim)

Şimdiki zamanın Rivayeti:

1. Tip Şimdiki Zamanın Rivayeti: kele ekenbin (geliyormuşum)

2. Tip Şimdiki Zamanın Rivayeti: jazıp otırğan ekenmin (yazıyormuşum)

3. Tip Şimdiki Zamanın Rivayeti: istevde ekenmin (çalışmaktayım)

Gelecek Zamanın Rivayeti:

1. Tip Gelecek Zamanın Rivayeti: kelgeli otır ekenmin (gelecekmişim)

2. Tip Gelecek Zamanın Rivayeti: oqıydı ekenmin (okuyacakmışım)

3. Tip Gelecek Zamanın Rivayeti: almaq ekenmin (almak niyetindeymişim)

Geniş Zamanın Rivayeti: berer ekenmin (verirmişim)

Şart Kipinin Rivayeti: alsam eken (alsaymışım)

Gereklik Kipinin Rivayeti: körüvim kerek eken (görmeliymişim)

1. Tip İstek Kipinin Rivayeti: işkey ekenmin (içeymişim)

2. Tip İstek Kipinin Rivayeti: istegim keledi eken (çalışmak istiyormuşum)

2. Hikâye

Öğrenilen Geçmiş Zamanın Hikâyesi: urıp edim (vurmuştum)

Görülen Geçmiş Zamanın Hikâyesi

2. Tip Görülen Geçmiş Zamanın Hikâyesi: bergen edim (vermiştim)

Şimdiki Zamanın Hikâyesi

2. Tip Şimdiki Zamanın Hikâyesi: körip jatğan edim (görüyordum)

3. Tip Şimdiki Zamanın Hikâyesi: baruvda edim (gitmekteydim)

Gelecek Zamanın Hikâyesi

1. Tip Gelecek Zamanın Hikâyesi: kelgeli otır edim (gelecektim)

1. Tip Gelecek Zamanın Hikâyesi: kezbekşi edim (gezmek niyetindeydim)

Geniş Zamanın Hikâyesi: berer edim (verirdim), qarar edim (bakardım)

Şart Kipinin Hikâyesi: alsam edi (alsaydım), körsem edi (görseydim)

Gereklik Kipinin Hikâyesi: jazuvım kerek edi (yazmalıydım), kelüvim kerek edi (gelmeliydim)

1. Tip İstek Kipinin Hikâyesi: alğay edim (alaydım), işkey edim (içeydim)

2. Tip İstek Kipinin Hikâyesi: istegim keletin edi (çalışmak istemiştim), barğım keletin edi (gitmek istemiştim)

3. Şart

Görülen Geçmiş Zamanın Şartı

2. Tip Görülen Geçmiş Zamanın Şartı: kelgen bolsam (gelmişsem), jılağan bolsam (ağlamışsam)

Şimdiki Zamanın Şartı

2. Tip Şimdiki Zamanın Şartı: jazıp otırğan bolsam (yazıyorsam) , körip jatğan bolsam (görüyorsam)

3. Tip Şimdiki Zamanın Şartı: baruvda bolsam (gitmekteysem)

Gelecek Zamanın Şartı

3. Tip Gelecek Zamanın Şartı: almaq bolsam (almak niyetindeysem), kezbekşi bolsan

Geniş Zamanın Şartı: keler bolsam, qarar bolsam

Gereklik Kipinin Şartı: jazuvım kerek bolsa (yazmalıysam), kelüviñ kerek bolsa

imek ve iken Fiiliyle Yapılan İsim Çekimi

Kazak Türkçesinde isim çekiminin; şimdiki zaman, öğrenilen geçmiş zaman, görülen geçmiş zaman ve şart şekilleri görülmektedir.

Yapım Ekleri

İsimden İsim Yapan Ekler: +Av (ekev – ikisi), +dağan/+degen; +tağan/+tegen (jüzdegen –yüzlerce), +dAs; +tAs (qadirles - dost), +şI (inişek - küçük kardeş), +tay (azğantay - azıcık)…

İsimden Fiil Yapan Ekler: +A- (tüne - gecele-), +Ay- (küşey- güçlen-), +I- (bayı – zenginleş-), +k-/+q (tarıq- darlan-), +rA- (şırqıra- hıçkır-), +sI- (batırsı- kahramanlık tasla-)…

Fiilden İsim Yapan Ekler: -aq/-ek (qorqaq - korkak), -ndI (sıpırındı - süprüntü), -ğak/-gek (tayğak - kaygan), -(I)m bölim (bölüm), -mIs (jazmıs – yazgı)…

Fiilden Fiil Yapan Ekler: -dIr (ayttır- söylet-), -ğız-/-giz- (urğız- vurdur-), -qıla- (şapqıla- vurup dur-), -(I)s- (köris- görüş-)…

Sıfat-Fiiller: -Ar, -r; -AtIn, -ytIn; -ğan/-gen; -qan/-ken; -mAs

Zarf-Fiiller**:** -A, -y; -ğalı/-geli; -qalı/-keli; -ğanda/- gende; -qanda/-kende; -ğanşa/-genşe; -qanşa/-kenşe; -(I)p; -mAstAn, -bAstAn, pAstAn; -mAy; -bAy; -pAy; -mAyInşA, -bAyInşA, -pAyInşA

Kelime Türleri

Zamirler**:* Kişi zamirleri şöyledir:* men, sen, ol; biz, sender, olar. İkinci şahıslarda nezaket şekli olarak, “siz, sizder” kullanılır. “Siz” hem çokluk ikinci şahsı, hem teklik ikinci şahsın nezaket şeklini anlatır. Böylece şahıs zamirlerinin sayısı artar.

Dönüşlülük zamiri “öz” (kendi) kelimesidir: özim (kendim), öziñ, özi, özimiz, öziñiz, özderi.

Nesneleri işaret yoluyla karşılayan zamirlerdir. Kazak Türkçesindeki işaret zamirleri şunlardır: bul (bu), mına (bu), osı (o), sol (o), ol (o), ana (o). Bu asıl işaret zamirlerinin yanı sıra, şu kelimelerde işaret kavramı belirtirler: anav (şu, o), mınav (bu), sonav (ta, te, orada), osınav (şunlar), mınalar (bunlar). bular (bunlar), sona (onlar), ene (o, işte), eneki (işte, oradaki).

Kazak Türkçesindeki belirsizlik zamirleri şunlardır: Külli (tümü), barşa (tümü), bir-şene (bir ikisi), qaysı (hangisi), büttin (bütün), birev (birkaçı), eşkim (hiç kimse), keybir (bazı), keybiri (kimisi), ärkim (herkes), eşqaysısı (hiçbiri), äldekim (herhangi biri), köbi (çoğu), barlıq (tümü, bütün).

Soru yoluyla kelimelerin yerini tutarlar. Kazak Türkçesindeki soru zamirleri şunlardır: kim, qalay (nasıl), ne, qay (hangi), nemene (ne), qayda (nerede), neşinşi (kazıncı), qaydan (nereden), qanşağa (kaça), qanday (nasıl), qaysı (hangi), qaysısı (hangisi).

Sıfatlar niteleme ve belirtme sıfatları olarak iki grupta ele alınabilir. a. Niteleme Sıfatları Nesnelerin niteliklerini bildiren sıfatlardır. Kazak Türkçesinde kullanılan bazı nitele-me sıfatları şunlardır: qara (kara), aq (ak), erikken (aylak), şirik (çürük), tıñ (dinç), aşulı (öfkeli), paydalı (faydalı), kündelik (gündelik), üysiz (evsiz), aqılsız, balasız vs. b. Belirtme Sıfatları Nesneleri çeşitli yönlerden belirten sıfatlardır. Dört gruba ayrılır.

1. İşaret Sıfatları Kazak Türkçesindeki işaret sıfatları şunlardır: bu, bul (bu), sol (şu), ana (şu), o, ol (o), mına (bu), osı (o), ano (o), sol (o).

2. Sayı Sıfatları a. Asıl Sayı Sıfatları Küçük ses değişiklikleri dışında Türkiye Türkçesi ile aynıdır: Bir, eki, üş, tört, bes, altı, jeti, segiz, toğız, on, jıyırma (yirmi), otız, qırıq (kırk), elüv (elli), alpıs (altmış), jetpis (yet-miş), seksen, toqsan, jüz, min (bin), million. jıyırma ağaş (yirmi ağaç), toğız öy (dokuz ev), bes jıl (beş yıl). b. Sıra Sayı Sıfatları Asıl sayı sıfatlarının üzerine -(ı)nşı, -(i)nşi ekleri getirilerek yapılır: besinşi (beşinci), altınşı, qırıqınşı (kırkıncı), birinşi, ekinşi (ikinci), üşinşi, jetinşi (yedinci). c. Kesir Sayı Sıfatları Kazak Türkçesinde kesir sayı sıfatında, ilk sayının üzerine ilgi hâli veya ayrılma hâli eki gelir: üştiñ ekisi (üçte iki), bestiñ biri (beşte bir), jüzdiñ besi (yüzde beş), besten bir (beşte bir), onan üş (onda üç), mıñnan üş (binde üç) gibi. Şu yapılar da kesir sayı ifadesi vermek-tedir: jarım alma (yarım elma), şiyrek sağat (çeyrek saat). d. Üleştirme Sayı Sıfatları Üleştirme sayı sıfatlarında sayılar tekrar edilir ve ikinci sayının üzerine -dAn, -tAn, -nAn ayrılma hâl eki getirilir: eki ekiden (ikişer), on onnan (onar), üş besten (üçer beşer), altı altıdan (altışar), birden ekiden (birer ikişer). Kazak Türkçesinde ayrıca birden yediye kadar olan sayılara gelen -Av ekiyle yapılan top-luluk sayı sıfatları da bulunmaktadır: birev (bir tane), ekev, üşev, törtev, besev, altav, jetev. 3. Belirsizlik Sıfatları Nesneleri belirsiz olarak belirten sıfatlardır. Kazak Türkçesindeki başlıca belirsizlik sı-fatları şunlardır: barşa (bütün, tüm), keybir (bazı), az, köp (çok), birtalay (hayli, epey), bü-tin (bütün), bükil (bütün), birqanşa (birkaç), birneşe (birkaç), pelen (falan), eşbir (hiçbir).

4. Soru Sıfatları Nesneleri soru yoluyla belirten sıfatlardır. Kazak Türkçesindeki belli başlı soru sıfat-ları şunlardır: qay (hangi), qaysı (hangi), qalay (nasıl), qanday (hangi), qanşa (kaç), neşe (kaç).

Zarflar a. Zaman Zarfları Fiilin anlamını zaman bakımından sınırlandıran, etkileyen zarflardır. Kazak Türkçe-sindeki başlıca zaman zarfları şunlardır: Bugin (bugün), bıltır (geçen yıl), erten (yarın), erteli-keş (erken-geç), erte (erken), burın (önce, eskiden), tün (gece), tünevgüni (geçen-lerde), kündiz (gündüz), künboyı (gün boyu), kündiz-tüni (gece gündüz), kün sayın (her gün), kün-tün (gece gündüz), künilgeri (evvelki gün), keyin (sonra), toqtavsız (durma-dan), üzdiksiz (aralıksız), dayım (daima), qısta (kışın), jazda (yazın), keş (akşam), aqşam, ezirşe (henüz), eli (henüz).

b. Yer-Yön Zarfları İşin, hareketin yerini ve yönünü belirten zarflardır. Kazak Türkçesindeki başlıca yer- yön zarfları şunlardır: keri (geri), tömen (aşağı), joğarı (yukarı), ilgeri (ileri), alğa (ileri), aldı (ön), alda (önde), beri, ar jaq (öte), sırtqarı (dışarıya), qarsı (karşı), işkeri (içeri), tıs-qarı (dışarı), astı (aşağı).

c. Nitelik (Durum) Zarfları Fiilin önünde hâl ve tavır ifade eden zarflardır. Kazak Türkçesindeki başlıca durum zarfları şunlardır: lezde (ani), andavsız (ansızın), abaysızda (ansızın), kenetten (birdenbi-re), birden, bulay (böyle), bunday (böyle), olay (öyle), sonday (öyle), jıldam (çabuk, tez), qısqa (kısa), uzın (uzun), osılay (böyle), osınday (böyle), mınanday (şöyle), tez, şapşañ (çabuk), razı (memnun), zorlap (zorla), jaqsı (iyi, güzel), birte-birte (yavaş yavaş).

d. Miktar Zarfları İş ve hareketin miktarını bildirir. Kazak Türkçesindeki başlıca miktar zarfları şunlar-dır: bek (gayet), biraz, az-maz (biraz), kem (az, eksik), tım (pek, çok), jetkilikti (oldukça), artıq (fazla), asa (fazla), az, köp (çok), siyrek (seyrek), birtalay (hayli), onşa (onca), cüzdey (yüzlerce), ondan (onlarca).

Edatlar Tek başlarına anlamları zayıf olan, hiçbir nesne ve hareketi karşılamayan anlamlı kelime-lerle birlikte kullanılarak onları destekleyen, gramer vazifesi gören kelimelerdir. Ünlemler, bağlaçlar ve son çekim edatları olmak üzere üç çeşit edat bulunmaktadır. 1. Ünlemler His ve heyecanları ifade etmek için kullanılan kelimelerdir. Kazak Türkçesindeki baş-lıca ünlemler şunlardır. a. Duygu Ünlemleri Duygu ve heyecanları ifade için içten koparak gelen ünlemlerdir: oybay (eyvah), ura (hurra), e (ha), tu (tüh), tuv (aman), qap (vay vay, heyhat), pay-pay (oho, vay vay), alaqay (oley, yaşasın), oy, uh (of), ehe (sevinç ünlemi), bärekeldi (aferin), oypırmay (vay canına).

b. Seslenme Ünlemleri Hitap için kullanılan ünlemlerdir: vav (ey, hey), va (hey, ya), äy ey), ey (ey, hey).

Birini, bir şeyi göstermek için kullanılan, işaret sırasında başvurulan ünlemlerdir: mä (işte), mine (işte), sonav, däl (şu, ta), äni-äni (işte, şu).

d. Cevap Ünlemleri Tasdik veya onay ifade eden ünlemlerdir: iye (evet), jä (evet, tamam), joq (hayır), qup (tamam, olur).

2. Bağlaçlar Kelimeleri, kelime gruplarını, cümleleri şekil ve anlam bakımından birbirine bağlayan, bunlar arasında ilgi kuran kelimelerdir. Kazak Türkçesindeki başlıca bağlaçlar şunlardır. a.Sıralama Bağlaçları Art arda gelen unsurları, kelimeleri, kelime gruplarını, cümleleri birbirine bağlayan bağlaçlardır: jäne (ve), men/pen (ile), da (ve, da).

b. Denkleştirme Bağlaçları Birbirine denk olan, birbirinin yerini tutabilecek olan iki unsuru birbiren bağlayan, birbiriyle karşılaştıran bağlaçlardır: yaki/yakiy (veya), ya (veya, ya da), älde (ya da), neme-se (ya da, veya, veyahut).

Karşılaştırılan iki veya daha çok unsuru, dil birliğini birbirine bağlayan bağlaçlardır: quy...quy (ister...ister), eri...eri (hem...hem), birde ... birde (bazen ... bazen), äri ... äri (gerek ... gerek/hem ... hem/bazen ... bazen), ya ... ya, birese ... birese (bir ... bir), ne ... ne.

d. Cümle Başı Bağlaçları Cümle başı bağlaçları, cümleleri anlam bakımından birbirine bağlarlar: biraq (ama), degenmen (fakat), al (fakat), eytpese (yoksa), jok (yoksa), elde (yoksa), öytkeni (çünkü), eger (eğer), esirese (bilhassa), onda (o zaman, öyleyse), nege deseñ (çünkü), alay bolsa (öyleyse), sebebi (çünkü).

e. Sona Gelen Bağlaçlar Bunlar kelimelerin sonuna gelerek pekiştirme işleviyle kullanılırlar: da/de/ta/te (de, dahi, bile), ay/aq/av (kuvvetlendirme bağlaçları), emes (değil), tügil (değil), bolsa (ise), ekeş (hatta, dahi, bile).

3. Son Çekim Edatları İsim ve isim soylu kelimelerden sonra gelerek sonuna geldiği kelimeyle cümledeki di-ğer kelimeler arasında anlam ilişkisi kuran, gramer görevli müstakil kelimelerdir. Kazak Türkçesinde görülen başlıca son çekim edatları şunlardır: a. Yalın ve ilgi halinden sonra kullanılanlar: üşin (için), men (ile), arqılı (üzerinden, vasıtasıyla), boyı (boyunca), boyınşa (göre), dep (diye), sayın (boyu, her), sıyaqtı (gibi), se-kildi (gibi, şekilli).

b. Yönelme halinden sonra kullanılanlar: şeyin (kadar), qaray (doğru), qarsı (kar-şı), taman (doğru), deyin (değin), tarta (doğru), juvık (doğru, kadar), salım (doğru), ka-raganda (göre, nazaran).

c. Ayrılma halinden sonra kullanılanlar: bastap (itibaren), beri, keyin (sonra), soñ (sonra), burın (önce), artıq (aşkın, fazla), basqa (başka), asqan (aşkın).