XI-XIII. Yüzyıllar Türk Dili Dersi 2. Ünite Özet
Karahanlı Türkçesi Grameri I: Ses Bilgisi Ve Sözcük Yapımı
- Özet
- Sorularla Öğrenelim
Açıklama
- Ad kök ve gövdelerinden sonra sözcüğe eklenen eklerden +; eylem kök ve gövdelerinden sonra sözcüğe eklenen eklerden önce - işareti kullanılmıştır.
- ~ değişken (ikili) biçimi gösterir.
- > (=büyüktür) işareti, kendisinden önce gelen biçimin asli biçim olduğunu gösterir
- < (=küçüktür) işareti, kendisinden önce gelen biçimin asli biçim olduğunu gösterir.
- Parantez içindeki X işareti ya ünlünün büyük harfle (I, U gibi) yazılması yada bağlantı ünlüsünün önlük-artlık, düzlük-yuvarlaklık uyumuna göre değişebileceğini gösterir.
- *(astariks) işareti, tahmini biçimi gösterir.
Sesbilgisi
Ünlüler
Karahanlı Türkçesinde kapalı /è/ sesiyle birlikte dokuz ünlü vardır: a, ı, o, u, e, é, i, ö, ü. Mecdut Mansuroğlu, Karahanlı Türkçesindeki kapalı /è/'nin yazımında i ~ e arasında sık sık kaymaların olduğunu ve Kutadgu Bilig'in yazmalarından birinde /è/ sesinin çoğunlukla fethalı ye ile yazıldığını belirterek kapalı /è/ sesinin varlığına dikkat çeker. İlk yazılı metinlerden itibaren yazımının /è/ ile olduğunu takip ettiğimiz sözcüklerin, Karahanlı Türkçesinde de kapalı /è/ ile olduğunu söyleyebiliriz: beş, yél, él, bér-, éki, té-.
Ünlü uyumu
Önlük-Artlık Uyumu
Türkçede ilk yazılı metinlerden itibaren önlük-artlık uyumu vardır. Kurallı olan bu uyum, yazıtlarda kimi eklerin yazımında kullanılan ön ünlüyle okumayı gerektiren durumlarda (3. kişi iyelik eki +(s)i, belirli nesne durumu eki + in ve geçmiş zaman sıfat-fiil eki - mIş ) bozulmaktadır.
Karahanlı Türkçesi metinlerinde bu uyumu bozacak örnekler bulunmamaktadır. Önlük-artlık uyumu daima korunmuştur.
Düzlük-Yuvarlaklık Uyumu
Bugün Türkçede yaygın biçimde varlığını gördüğümüz düzlük-yuvarlaklık uyumu, Or-hon ve Uygur Türkçesinde hem kimi sözcüklerde hem de kimi eklerde uyumsuzluk göstermektedir. Bu uyumsuzluk Karahanlı Türkçesinde de devam etmektedir. Düz ünlülerden sonra düz, yuvarlak ünlülerden sonra düz-geniş ya da dar-yuvarlak ünlülerin birbirini takip etmesi kuralına dayanan bu uyuma uymayan sözcükler ve ekler bulunmaktadır.
Uyuma Girmeyen Sözcükler: Karahanlı Türkçesiyle yazılmış metinlerde uyuma girmeyen düz ya da yuvarlak biçimleri kalıplaşmış olan sözcük örnekleri şunlardır: adruk 'farklı, fark' (KB 201; DLT (Oğuzca) I-98), belgü 'nişan, alamet, iz' (KB 180, 1522...1864.., KTer 30/372=16:16).
Uyuma Girmeyen Ekler: Düzlük-yuvarlaklık Uyumu bakımından eklendikleri sözcüklerin ünlüsü ile uyuma girmeyip yuvarlak ünlülü olan ekler:
- +AĞU topluluk sayı adı yapan ekler: biregü , ikegü , törtegü , vd,
- -ĞU gelecek zaman/gereklilik eki: açğu, barğu ,vd.
- -Ur fiilden fiil yapma eki: tirilgü (kişi), kelgü (yol), vd.
- -sU, -sUn, -sUnI 3. tekil kişi emir kipi: : alsu , barsun, bilsü, bilsün, bolmasun , vd.
- -U ulaç eki: al-u ber-, bakın-u tur-, vd.
- -GUçI eki: alğuçı , teggüçi, vd.
- -ĞUz- eylemden eylem yapan ek: : tirgüz-, vd.
- -ĞUr- eylemden eylem yapan ek: arğur- 'yormak, zayıflatmak', turğur- 'yapmak, inşa etmek, vd.
- -DUk sıfat-fiil eki: bardukurj, bildügini, vd.
- -DUr- eylemden eylem yapan ek: bildür-, biltür, indür-,kıldur-,kıltur-keltür-,vd.
- -DÜz- eylemden eylem yapan ek: bildüz-'bildirmek, öğretmek.
Dudak uyumu bakımından eklendikleri sözcüklerin ünlüsü ile uyuma girmeyip düz ünlülü olan ekler:
- -mIş belirsiz geçmiş zaman: bolmış, boğulmış ökünmiş
- +nI belirtme durumu eki: boynını, könülni, kuşnı, kümüşni
- +DIn ayrılma durumu eki: busuğdın 'pusudan', könüldin, kündin, sütdin
- +DI belirli geçmiş zaman 3. tekil kişi: boldı, boğuldı, içtürdi, öldi.
- +(s)I 3. tekil kişi iyelik eki: aşnusı 'öncesi', boynı körjüli , közi , ordusı 'sarayı, şehri', vd.
- -gıl/-gil 2. tekil kişi emir eki: arturğıl, bolğıl, sürgil , turğıl, ukğıl . vd.
- -ğlı sıfat-fiil eki: boluğlı, korkuğlı, turuğlı, yörügli, tüşügli.
- -ğInçA ulaç eki: bolğınça,, tutğınça
Ünlü Değişmeleri
Karahanlı Türkçesinde ünlüler açısından gerek Eski Türkçeye göre, gerekse kendi dönemi içerisinde belli durumlar dışında (dudak çekimi, ilerleyici ve gerileyici benzeşme gibi) değişim yoktur.
Yuvarlaklaşma
Karahanlı Türkçesinden sonraki dönem metinlerinde, Harezm ve Çağatay Türkçesiyle yazılmış metinlerde yaygın olarak görülen çift dudak ünsüzlerinin (b, p, m, v) etkisiyle meydana gelen ünlü yuvarlaklaşmaları, Karahanlı Türkçesinde de yaygın olmamakla beraber kimi örneklerde görülmektedir, ancak bu sözcükler hem düz hem de yuvarlak ünlüyle yazılmışlardır: avuçğa 'ihtiyar avıçğa , evrül- ~ evril - 'dönmek, devretmek', sevül- 'sevilmek ' , ~ seVil , yapul - 'örtünmek, kapanmak, gizlenmek' ~ yapıl-. mün- 'binmek' ~ min
Benzeşme
Yuvarlak ünlülerin ilerleyici ve gerileyici benzeşme yoluyla birbirlerini etkilediği ve yuvarlaklaşmanın gerçekleştiği örneklerin sayısı da azdır. Bu yolla gerçekleşmiş tutarlı ve düzenli değişimlerden söz etmek mümkün değildir. Metinlerden tesbit edilmiş örnekler şunlardır: bulıt,, ~ bulut, körkit- 'göstermek'
~ körküt-, unıt~ unut
Büzüşme
Ulaç eki almış asıl eylemin üzerine iktidarlık çatısını kuran u - yardımcı eyleminin gelmesiyle iki eylem birleşerek olumluda -u-, olumsuzda ise, -uma-/-üme biçimini oluşturur:
kaçumaz 'kaçamaz' < kaç-u u-maz
yiyümedi 'yiyemedi' < yiy-ü u-madı
ayuğay 'söyleyebileceğim' < ay-u u-ğay
Ünsüz Değişmeleri
-b-, -b > -V-, -V değişimi
Orh.T ebir - 'çevirmek, dolanmak' > Uyg. evir - > KT evürOrh.T sebin - > Uyg. sevin - > KT seVin
ç- ~ ş- değişimi
çöpik ~ şöpik 'meyve yenildikten sonra atılan şey, çör çöp' ; çağıla— şağıla -'çağlamak'
Bu örneklerin dışında DLT'de ünsüzlerden sonraki hece başındaki durumlarda /ş/'nin yerini bazen /ç/ alır (ş > ç), kimi örneklerde sözcüklerin /ş/'li biçimleri de mevcuttur.
Uyg. yapşur- > yapçur- 'yapıştırmak' ~ yapşur
OrhT. kikşür- > kikçür- 'iki kişiyi birbirine kışkırtmak'
-z ~ -s değişimi
Daha çok geniş zamanın olumsuzunda görülen bu değişimin, nadiren kimi sözcüklerde de (ikili biçimlerle) gerçekleştiği görülür:
KB yalyuz~ yalyus
Olumsuz Geniş Zaman çekiminde (bu çekimin -maz ile yapıldığı örnekler de vardır) yaygın olarak görülen bu değişimin örnekleri şunlardır:
bilmes sizler, bolmas, bol-mas men, körmes
-d- / -d ~ -d- / -d değişimi
Karahanlı Türkçesi'nde /d/ sesi, dal (d) ya da zel (d) ile yazılır. Hatta /d/den /y/'ye geçişin de kimi örnekleri görülür.
DLT'de /d/ ile /d/ arasında bir tereddüt vardır. Yazımda hem /d/ hem de /d/ vardır. /d/ ile olan sözcüklerin çoğu /d/ ile de yer alır:
Örnekler:
/d/ ~ /d/ değişimi
bod 'boy, kamet, bodun 'halk, kavim, ulus'
kuduğ 'kuyu', ) kudruk 'kuyruk'
Aşağıdaki sözcükler metinlerde /d/ ile yer almaktadır: adak , 'ayak' ) addır - 'ayırmak'
ıd- 'salmak, göndermek', kedim 'giyim, elbise'
/d/ ~ /y/ değişimi
kadın 'kayın, dünür, hısım', kedim 'giyim, elbise' ~ keyim , kod- 'koymak, bırakmak' ~ koy
/k/ ~ /h/ değişimi
Düzenli olarak her sözcükte görülmeyen /k/ ~ /h/ nöbetleşmesinin metinlerdeki örnekleri değerlendirildiğinde aslında /k/'lı biçimlerin az, /h/'lı biçimlerin çoğunlukta olduğu görülmektedir. Bu sesi taşıyan sözcüklerden olan okşa - sözcüğü, Kutadgu Bilig'in nüshalarında ohşa-biçimindedir. Bu sözcük, KTer. Rylands nüshasında da her yerde ohşa - biçimindedir. Tek yerde geçen aksak sözcüğü de yazmalarda ahsak biçimindedir. KB'de sadece yakşı sözcüğünde /h/ ile nöbetleşme görülür: KB B nüshası yakşı , C yahşı KB A nüshası yakşı , B yahşı KB B nüshası yakşı , C yahşı . Bu durumda Karahanlı Türkçesi için söz içinde bir k>h değişimi ya da nöbetleşmesinden söz etmek mümkün olmamaktadır. Nöbetleşme ise, sadece yukarıda belirtilen sözcüklerle sınırlıdır.
/i)/ ~ /n/ değişimi
ahsuy 'sarhoşken kavga eden ~ ahsum ; iyir 'alaca karanlık'~ imir
/i)/ ~ /n/ değişimi
eryek 'parmak') ~ ernek, sıyuk 'kırık, kırılmış' , ~ sınuk , meygü ~ mengü
b- > m- değişimi
İçinde /n/ ve /rj/ seslerini bulunduran sözcüklerin başındaki /b/ sesi, gerileyici benzeşmeyle /m/'ye değişir:
OrhT. beygü 'ebedi, sonsuz' > meygü ; OrhT. buy 'ihtiyaç, yokluk, dert, sıkıntı', muysuz , Uyg. buyan 'sevap' > muyan .
Yer Değiştirme (Metatez)
Az sayıda sözcükte görülen bu ses olayının örnekleri şunlardır: buğday 'buğday' ~ budğay çamğur 'şalgam' ~ çağmur, ögren - 'öğrenmek'~ örgen
Ünsüz Düşmesi
r > 0
berk 'sıkı, sağlam'~ bek, kurtul- 'kurtulmak'~ kutul
Biçim bilgisi
Yapım Ekleri: Karahanlı Türkçesinde çok sayıda türetim eki bulunmaktadır. Eklerin hepsine yer vermek mümkün olmadığı için bu eklerden bazıları ve onların genel işlevleri üzerinde duruldu.
Sözcük Yapımı
Addan Ad Türeten Ekler
+ ağu /+ egü: Daha çok vücud adlarına eklenerek eklendiği adla ilgli karakteristik özellik ifade eden adlar yapar:
içegü "kaburga kemiklerinin iç tarafındaki kısım"< iç boynağu "zorba, cebredici, isyankâr" < boyun
+( a ) ğu ( n )/+( e ) gü ( n ) : Topluluk sayı adları yapar:
ka d nağun "kayınbabalar" < kadın
törtegü "dördü" < tört
+ ç , + aç /+ eç: Küçültme ve sevgi bildiren adlar yapar:
anaç "anne gibi davranan küçük kız" < ana
ataç "olgun kişi gibi davranan çocuk" < ata
+ ça /+ çe: Küçültme ve kuvvetlendirme bildiren adlar yapan bu ek eşitlik durumu ekinin kalıplaşmasıyla yapım eki işlevini kazanmıştır:
barça "hepsi" < bar ; neçe "kaç, ne kadar" < ne
+ çı /+ çi: Meslek adları yapan bu ekle türemiş sözcükler çok olduğu için bir kısmına yer verdik.
ajunçı "hükümdar, idareci" < ajun ;alçı "hilekar, aldatıc"< al ; başçı "öncü, önder" < baş
+ çll: Sıfat türünde sözcükler türetir: yağmurçıl "yağmuru çok olan yer" < yağmur ; igçil "hastalıklı, hasta < ig
+ daş /+ deş: Ortaklık ve eşitlik şitlik ifade eden adlar yapar: kadaş "kardeş"< ka "akraba, kardeş"
k andaş "babaları bir olan kardeşler" < kan
+ DAm: Az sayıda sözcük türeten bu ek, belirteç ya da soyut ad türünde sözcükler türetir: birtem "bütünüyle, tamamen; uzun süre",< bir erdem "erdem, fazilet" < er "adam", oktam "ok atımı, okluk" < ok
+ dak: Fazla örneği olmayan bu ekle türetilmiş sözcükler eşya adı ya da sıfat türündedirler: bağırdak "korse" < bağır
+ e: Aşağıdaki sözcük, yaklaşma-bulunma durumu eki olan +e'nin kalıplaşmasıyla türemiştir:keçe "gece" < keç "geç"
+ er: Günümüz Türkçesinde de aynı anlamda kullanılan bu ek, Eski Türkçeden beri üleştirme sayı adları yapar: birer "birer" < bir miner "biner"
+ ğaç: Küçültme adları yapar: kuşğaç "serçe" < kuş yığaç "ağaç < Orh. ığaç "ağaç" < *l "ağaç"
+ gey: Niteleme sıfatları türetir: küçgey "zalim, zorba" < küç
+ ğıl /+ gil: Bu ek, renk adları ve geometrik şekillerle ilgili adlar türetir: başgıl (at) "başı beyaz, dört ayaklı hayvan" < baş
+ k , + ak /+ ek: Küçültme ismi yapar: yolak "küçük yol" < yol
+ kıya /+ kiye ,+ kına: Küçültme adları türetir: kızkıya "kızcağız" < kız , sözkiye "sözceğiz" < söz
+ l: Renk ve benzerlik ifade eden adlar türetir: başıl "beyaz tepeli"< baş , kızıl "kızıl") < *kız
+ la /+ le: Belirteç türünde adlar türetir: arala "arasında" < ara, tünle “geceleyin” < tün
+ lAğ: Genellikle yer adları türetir: tarığlağ "ekilen yer, tarla"< tarığ
+ lXg Adlardan sıfat türeten bu ek, çok sayıda sözcük türetmiştir: adaklığ "ayaklı" < adak
+ lXk : Yer ve eşya adları ile soyut adlar türetir: aşlık "aşevi" < aş , eliglik "eldiven" < elig
+ sığ: Benzerlik ifade eden sıfatlar türetir: begsig "bey soylu, asil" < beg
+ sXz: Olumsuz sıfatlar türetir: kutsuz "şanssız" < kut "şans
Addan Eylem Türeten Ekler
+ A- : Geçişli ve geçişsiz eylemler türeten bu ekle türemiş sözcüklerden bazıları şunlardır:
Geçişli eylem türetenler: aşa-“yemek yemek”< aş tuza- “tuzlamak” Geçişsiz eylem türetenler: adna- "değişmek" < adın , orna- "yerleşmek" < orun + (A)d-: Geçişsiz eylemler türetir: bilged- "akıllanmak" < bilig + (A)r-: Gçişsiz eylemler türetir: karar- "kararmak" < kara , sarğar- "sararmak"< sarığ "sarı" + DA-: Geçişli eylemler türetir: alda- "aldatmak" < al "hile" + ğar-: Geçişli eylemler türetir: andğar- "yemin ettirmek" < and "yemin" + ğır-: Geçişsiz eylemler türetir: tazğır- "kelleşmek" < taz "kel" + (X)k-: Geçişsiz eylemler türetir: andık- "and içmek" < and + la -/+ le-: Geçişli ve geçişsiz eylemler türetir: a d utla- "avuçlamak" < adut "avuç" + lAn-: "bir şeye sahip olmak, ... gibi olmak" v.b. anlamlarında geçişsiz eylemler türetir: azuklan- "yiyecek sahibi olmak" < azuk "yiyecek" + U-: Geçişsiz eylemler türetir: "zengin" kalnu- " k alınlaşmak"< kalın Eylemden Eylem Türeten Ekler - ar -/- er-: Ettirgen çatılı eylemler türetir: çöker- "çökertmek, düşürmek" < çök - - DUr- : Ettirgen çatılı eylemler türetir: açtur- "açtırmak"< aç gir-: Örneklerini sadece DLT'de tesbit ettiğimiz bu ekle türetilen sözcükler benzerlik bildiren eylemler yapar: kolğır- "ister gibi olmak" < kol- "istemek" -gUr-: Ettirgen çatılı eylemler türetir: arğur- "yormak" < ar - "yorulmak" -(X)k-: Dönüşlü ve edilgen çatılı eylemler türetir: oruk- "solmak" < on - "solmak" -(X)l- Edilgen ve dönüşlü çatılı eylemler türetir: anutul- "hazırlanmak, hazır hale getirilmek" < anut Dönüşlü eylemler: adrıl- "ayrılmak" < adır ;yığıl- toplanmak" < yığ -, - msın -/- msin-: Eklendiği eyleme 'benzer ve gibi olma' anlamları katar: barımsın- "gider gibi görünmek"< bar - , yemsin- "yer gibi görünme) < ye - -(X)n-: Dönüşlü ve edilgen çatılı eylemler türetir: seVin- "sevinmek" seVün-, tilen- "aranmak, dilenmek; istenmek"< tile Edilgen eylemler: bağlan- "bağlanmak" < bağla - -Ir-(I): Geçişsiz ve geçişli eylemler türetir: kurır- "kurumaya başlamak" < kurı - "kurumak" Geçişli eylemler: kadır- "döndürmek, karşı koymak" < kadı - -sIk-: Edilgen eylemler türetir: tutsuk- "yakalanmak" < tut - -(X)ş-: İştaş çatılı eylemler türetir: kuçuş- "kucaklaşmak" < kuç - "kucaklamak" -(X)t-: Ettirgen çatılı eylemler türetir: arıt- "temizlet mek; temize çıkarmak, günahtan arıtmak" < arı Eylemden Ad Türeten Ekler -(X)g: Eylemden ad ve sıfat türünde sözcükler türetir. ağrığ "ağrı" < ağrı - -gA: Eylemin gösterdiği hareketi yapanı gösteren adlar ve nesneler türetir:, kısğa "kısa" < kıs - - gAk: Eylemden ad ve sıfat türünde sözcükler türetir: orğak "orak" < or- -(X)gçı: Eylemin gösterdiği hareketi yapan eyleyici adları türetir: bitigçi "yazıcı" < biti - -gXn: Sıfat türünde sözcükler türetir: azğın "azgın, azılı" < az - -(X)glXg: Sıfat türünde sözcükler türetir: kaçığlığ "kaçkın, kaçan" < kaç -ğUçI: Eylemden sıfat ve işi yapını gösteren adlar türetir: alğuçı "alıcı" < al - -ğUk: Az sayıda örnekte görülen bu ekle türetilmiş sözcüklerden birkaçı şunlardır: kayğuk "kayık" < kay- -I: Eylemden nesne ve özne adları türetir: buşı "hiddetli, sinirli, hırçın" < buş - -(X)k: Eylemden soyut ve somut adlar türetir: açuk "açık" < aç - -mUr: Az sayıda sözcük türetmiştir: tamur "damar, nabız" < *tam-mur < tam- -Xn: Eylemden ad ve sıfat türünde sözcük türetir: akın "akın, sel" < ak- -(X)nç: Eylemden soyut adlar türetir: korkunç "korku, korkma" < kork -