Türkçe Cümle Bilgisi 1 Dersi 1. Ünite Özet

Giriş

Sözdizimi de kelime ve kelime gruplarından yola çıkarak bir cümlenin ilke ve kurallarını ortaya koymayı amaçlayan bir bilim dalıdır. Türkçenin söz dizimi özne + tümleç + yüklem biçiminde sıralanmaktadır. Birden fazla kelimenin anlam ve yapı bakımından bir birliktelik oluşturduğu dil bilgisel yapılara ise kelime grupları denir.

Kelime Grubu ve Özellikleri

Kelime grubu, bir varlığı, bir kavramı, bir niteliği, bir durumu, bir hareketi karşılamak veya belirtmek, pekiştirmek ve nitelemek üzere, belli kurallar içinde yan yana dizilmiş kelimelerden oluşan yargısız dil birimidir.

Kelime gruplarının özellikleri şunlardır:

• En az iki veya daha fazla kelimenin bir araya gelmesiyle oluşurlar.
• Kelime grupları tek başlarına yargı bildirmezler.
• Kelime grubu ögeleri şiir ve konuşma dilinde yer değiştirebilirler ancak bu yer değiştirme cümlenin anlamında ve işlevinde bir değişikliğe yol açmaz.
• Bir cümle içinde birden fazla kelime grubu yer alabilir ve bu kelime grupları iç içe geçen bir özellik de gösterebilir.
• Cümle içinde isim, sıfat, zarf olabilirler; önüne geldikleri ismi niteleyip, belirtebilirler.
• Anlam ve yapı bakımından kendi içlerinde bir bütünlük taşırlar. Bu bütünlük nedeniyle cümle içinde tek bir kelime gibi değerlendirilirler.

Ad Tamlaması ve Türleri

İki ad unsurunun veya ad soyundan iki kelimenin bir araya gelerek oluşturduğu kelime grubuna ad tamlaması denir. Ad tamlamaları, iki dil birliği arasında aitlik, sahiplik, tür, özellik vb. bakımından bir nesnenin başka bir nesne ile arasındaki ilişkiyi işaret eder. Ad tamlamalarında iki öge bulunur. Bu ögeler “tamlayan” ve “tamlanan” olarak adlandırılır. Ana öge olan “tamlanan” sonda, yardımcı öge olan “tamlayan” ise tamlanandan önce yer alır. Tamlayan tamlananla arasındaki ilgi ekle kurulabileceği gibi eksiz de olabilir. Bazen tamlayan ad yerine ad soylu bir kelimeyle de kurulabilir. Bu durumda tamlayanı zamir olan kelime grubu iyelik grubu olarak da adlandırılır.

Ad tamlamasının özellikleri şunlardır:

• Ad tamlamalarında bazen tamlayan ile tamlananın yerleri değişebilir. Bu durum daha çok yazınsal metinlerde karşımıza çıkmaktadır.
• Ad tamlamalarında araya başka kelimeler de girebilir.
• Bazen ad tamlamalarında iyelik grubundaki tamlayan belirtilmeyebilir. İyelik ekinin kişi ekini içermesi tamlananı işaret eder. Bu durumda tamlama, tamlayanı düşmüş bir iyelik grubunu oluşturur.
• Ad tamlamalarında tamlayan ve tamlanan birden fazla olabilir.
• Tamlayan ya da tamlanan çoğul ek alabilir.
• Ad tamlamaları cümlenin öznesi, nesnesi, zarfı, yer tümleci ve yüklemi olur.
• Ad tamlaması cümlede sıfat görevinde kullanılabilir.

Belirtili ad tamlaması: Tamlayanın ve tamlananın ek aldığı kelime grubudur. Belirtili ad tamlamalarında tamlayan ilgi (genetif ) hâl eki, tamlanan ise iyelik eki alır. Belirtili ad tamlamasında tamlayan ve tamlanan arasındaki ilişki düzeyi ilgi eki ile ortaya konur.

• Belirtili ad tamlamalarında ilgi ekinin olduğu tamlayan yardımcı öge, iyelik ekinin olduğu tamlanan ise temel (asıl, ana) ögedir.
• Belirtili ad tamlamasında temel öge olan tamlanan, yardımcı öge olan tamlayandan sonra gelir.
• Temel öge olan tamlanan bazen yardımcı öge olan tamlayandan önce de gelebilir. Bu durum daha çok şiir ve konuşma dilinde karşımıza çıkar.

Belirtili ad tamlamasının tamlayanı başka bir ad tamlaması veya kelime grubundan oluşabilir:

• Belirtili ad tamlamasında tamlayan bir sıfat tamlaması olabilir.
• Belirtili ad tamlamasında tamlayan bir isim-fiil olabilir.
• Belirtili ad tamlamasında tamlayan bir sıfat-fiil grubu olabilir.
• Belirtili ad tamlamasında tamlayan bir unvan grubu olabilir.
• Belirtili ad tamlamasında tamlayan bir birleşik isim grubu olabilir.
• Belirtili ad tamlamasında tamlayan bir bağlama grubu olabilir.

Belirtili ad tamlamasının tamlananı başka bir ad tamlaması veya kelime grubundan oluşabilir:

• Belirtili ad tamlamasında tamlanan bir sıfat tamlaması olabilir.
• Belirtili ad tamlamasında tamlanan bir isim-fiil olabilir.
• Belirtili ad tamlamasında tamlanan bir sıfat-fiil olabilir.
• Belirtili ad tamlamasında tamlanan bir bağlama grubu olabilir.
• Belirtili ad tamlamasında tamlanan bir sayı grubu olabilir.

Belirtili ad tamlamalarında tamlayan ile tamlanan yer değiştirebilir, tamlayan ya da tamlanan birden fazla olabilir ve tamlayan ile tamlanan arasına başka kelimeler girebilir. Belirtili ad tamlamalarının deyimlerle yapılabildiği de görülebilmektedir.

Belirtisiz ad tamlaması: Yalnızca tamlananın ek aldığı kelime grubudur. Belirtisiz ad tamlamalarında tamlayan ilgi (genetif ) hâl eki almaz, tamlanan ise iyelik eki alır. Belirtisiz ad tamlamalarında tamlayan yardımcı öge, iyelik ekinin olduğu tamlanan ise temel (asıl, ana) ögedir. Yardımcı öge olan tamlayan, tamlanandan önce gelir.

Belirtisiz ad tamlamalarında tamlayan ve tamlanan arasındaki ilişki belirtili ad tamlamalarından ayrı bir özellik göstermektedir. Belirtisiz ad tamlamalarında tamlayanla tamlanan arasındaki ilişki belirtili ad tamlamasındaki gibi “özel” değil, daha “genel” bir durumu yansıtmaktadır.

Örneğin kadının gömleği (belirtili ad tamlaması) derken gömleğin belli bir kadına ait olduğu anlaşılmaktadır. Ancak tamlama kadın gömleği (belirtisiz ad tamlaması) olarak kurulduğunda anlam daha genelleşir ve bu tür gömleğin yalnızca kadınlara özgü bir kıyafeti içerdiği anlamı taşır.

Belirtisiz ad tamlamaları çeşitli birleşik kelimelerin oluşmasını sağlamıştır:

• Bitki adları (aslanağzı, camgüzeli, civanperçemi vb.)
• Hayvan adları (denizaslanı, denizatı, yalıçapkını vb.)
• Alet ve eşya adları (balıkgözü, keçitırnağı, leylekgagası vb.)
• Yiyecek adları (kadınbudu, bülbülyuvası, hanımgöbeği vb.)
• Renk adları (devetüyü, kavuniçi, vişneçürüğü vb.)

Bunlar dışında, adlar/soyadları ve bazı kalıplaşmış kelimeler de belirtisiz ad tamlaması şeklinde kurulabilir. Örneğin: Beypazarı (yer adı), Karaosmanoğlu (soyadı), derebeyi, yılbaşı (kalıplaşmış kelime).

Belirtisiz ad tamlamasının tamlayanı başka bir ad tamlaması veya kelime grubundan oluşabilir:

• Belirtisiz ad tamlamasının tamlayanı bir sıfat tamlaması olabilir.
• Belirtisiz ad tamlamasının tamlayanı bir isim-fiil grubu olabilir.
• Belirtisiz ad tamlamasının tamlayanı bir bağlama grubu olabilir.

Belirtisiz ad tamlamalarında tamlanan birden faazla olabilir. Bazı belirtisiz ad tamlamalarının deyimlerle yapılabildiği görülmektedir.

Takısız ad tamlaması: Tamlayan ve tamlananın ek almadan bir araya gelerek oluşturduğu tamlamalardır. Takısız ad tamlamaları çoğunlukla yabancı dil mantığından yola çıkarak oluşturulmuş kelime birlikleridir.

Belirtisiz ad tamlamasından iyelik ekinin atılması ile birlikte ortaya çıkan yapı, birçok birleşik kelimelerin oluşumuna yol açmıştır. Özellikle bazı yer adları, kurum ve kuruluş adlarında bu tür yapılara sıkça rastlamak olasıdır: Anadolu Sigorta, Asya Halı, Anemon Hotel vb. Bazı kalıplaşmış ifadeler de belirtisiz ad tamlaması şeklindedir: toplum bilim (< toplum + bilimi), Çengelköy (< Çengel + köyü) vb.

Takısız ad tamlaması ad tamlamaları içinde tartışmalı konulardan biridir. Kimi alan uzmanları, bu yapıda kurulmuş olan kelime birliklerinin sıfat tamlaması olduğu bu nedenle böyle bir ayırıma gidilemeyeceği hakkında görüş bildirirken kimi alan uzmanları da tam aksi görüş ileri sürerek bu yapıda kurulmuş olan kelime birliklerini takısız ad tamlaması olarak adlandırmışlardır. Birinci görüşü ileri süren alan uzmanları, altın makas, çelik kasa, yün çorap, tahta masa gibi örneklerden yola çıkarak öndeki birinci adın ikinci adı daha çok işlev yönünden etkilediğini, birinci adın sıfat görevini üstlenerek sıfat tamlaması oluşturduğunu ileri sürerlerken; diğer uzmanlar, tamlananın neden yapıldığı ve neye benzediği sorusuna odaklanarak bu yapıda oluşturulmuş tamlamaların takısız ad tamlaması olarak adlandırılması gerektiğini ileri sürerler.