Hukuk Sosyolojisi Dersi 1. Ünite Sorularla Öğrenelim

Aristoteles “Politika” isimli ünlü eserinin başında insanın doğası gereği “siyasal hayvan (zoon politikon)” olduğunu iddia eder.

Sosyolojinin kurucusu kabul edilen İbn Haldun’un ünlü eseri “Mukaddime”de insan için sosyal bir hayat yaşamanın doğal bir ihtiyaç olduğunu, beslenme ve güvenlik gibi gereksinimlerini karşılaya- bilmek için hemcinsleriyle yardımlaşması gerektiğini ileri sürmüştür.

Rousseau’nun “yabanıl insan”ı doğada hemcinsleriyle değil tek başına yaşayan, temel ihtiyaçlarını karşılayabilen mutlu insandır.

Toplum halinde yaşayan insanların yerine getirmek zorunda oldukları ödevleri ve kullanacakları yetkileri belirten kurallara sosyal düzen kuralları denir.

Sosyal düzen kuralları;

1. din kuralları,

2. ahlak kuralları,

3. görgü kuralları,

4. örf ve adet kuralları ve

5. hukuk kuralları olmak üzere beş başlık altında incelenmektedir.

Sosyoloji, toplumu oluşturan insanlar ve gruplar arasındaki ilişkileri, davranış kalıplarını, sosyal süreçleri ve kültürü ayrı ayrı inceler; bunların birbirleriyle ve toplumsal yaşamın tümüyle olan karşılıklı bağımlılık ve etkileşimini irdeler.

Latince “dostluk, müttefik, yoldaş” anlamına gelen “socialis” sözcüğünden Fransızcaya oradan Türkçe de dâhil birçok dile giren “sosyal” sözcüğü “Organizmaların kümeler içinde etkileşimine ilişkin olan, toplumsal, toplumla ilgili, topluma ilişkin” anlamlarına gelmektedir.

Sosyolojinin ilk kuramcılarından olan Emile Durkheim’a göre, sosyoloji esas olarak sosyal olgularla ilgilenmelidir. Bu nedenle “Sosyolojik Metodun Kuralları” adlı çalışmasında yönteme ilişkin olarak çözülmesi gereken ilk sorunun sosyal olguların, sosyal olmayan olgulardan ayrılarak belirlenmesi olduğunu söyler.

Durkheim diğer olgularla sosyal olguyu ayırmada şu iki ölçütü kullanır:

1. Sosyal olgu, sosyal yaşama bağlı olarak, bireysel bilincin dışında ortaya çıkar ve birey dünyaya geldiğinde onları hazır bulur.

2. Toplumsal olgular kendilerini zorla kabul ettirirler.

Sosyolojinin esas ilgi sahasının sosyal eylemler olması gerektiğini ileri süren en önemli düşünürlerden biri Max Weber’dir.

Sosyolojinin esas ilgi sahasının sosyal eylemler olması gerektiğini ileri süren en önemli düşünürlerden biri Max Weber’dir. O, Durkheim gibi olguların bireylerden bağımsız olduğuna inanmıyor, tam tersine bireylerin ve onların eylemlerinin olguları ve geleceği, karmaşık bir etkileşim sonucu biçimlendirdiğini iddia ediyordu. Başka bir ifadeyle Durkheim toplumu, toplumsal olandan hareketle incelerken, Weber bireyin toplumsal eylemlerinin izlerini takip ederek toplumu açıklamaya çalışmaktadır. Bu nedenle Weber’e göre sosyolojinin görevi, bireyin toplumsal eylemlerin gerisinde yer alan anlamları aramaktır.

Weber’e göre eylem, insanların öznel bir anlam yükledikleri davranışları ifade eder. Bununla birlikte insanın açık ya da gizli öznel bir anlam yüklediği her davranışı toplumsal eylem olarak değerlendirilemez. Bir davranışın toplumsal eylem olarak nitelendirilebilmesi için eylemin başkalarının davranışlarını dikkate alması ve başkalarının davranışlarının akışına göre yönlendirilmesi gerekmektedir.

Weber, sosyolojinin çalışma nesnesi olarak gördüğü “toplumsal eylemi”; (1) geleneksel, (2) duygusal, (3)değerle ilişkili akılcı/değere yönelik rasyonel ve (4) amaçsal akılcı/ amaca yönelik rasyonel olmak üzere dört tipe ayırır.

“Geleneksel eylemde” kökleşmiş gelenek ve alışkanlıklar bireye yol gösterir. Uzun yıllar boyunca tekrarlanan davranış kalıpları kendini bireye dayatır. Birey davranışlarını kuşaktan kuşağa aktarılan bu davranış kalıplarına göre düzenler.

“Duygusal eylemde” belirli bir durumdaki insanların eylemleri duyguları tarafından belirlenir. Çocuğunu döven baba ve hakeme küfreden taraftar, bir filme ağlayan kadın davranışları duygusal eylemdir.

Aynı türdeki sosyal olay ve eylemlerin zaman ve mekândan bağımsız olarak soyut ve genel olarak ifade edilmesi durumunda “sosyal olgu” kavramı ile karşı karşıya geliriz. Örneğin Ahmet ile Ayşe’nin evlenmesi bir sosyal olayken, zamandan ve mekândan bağımsız olarak benzer türdeki tüm sosyal olayları soyut ve genel olarak “evlilik” olgusuyla ifade edebiliriz.

"Daha iyi” ve “daha adil” bir düzenin ne olduğu “hukuk felsefesi”nin konusudur. Olması gerekeni ifade eden böyle bir yaklaşım metafizik iddialar taşır ve bilimsel yöntemin kullanılabileceği bir alan olmaktan çıkar. Bu açıdan felsefenin bir alt dalı olan “hukuk felsefesi”, pozitif bir bilim olmaktan uzaktır ve pozitif sosyal bilimler arasında yer almaz.

Gerçek etmenler doğal, psikolojik, sosyal, tarihi, siyasi, ekonomik ve teknik hayatın ortaya çıkardıklarıdır.

Biçimsel ve ideal etmenler, düzen, hukuki güvenlik ve adalet düşüncesidir

“Amaçsal akılcı/amaca yönelik rasyonel eylem”, amaç ile araçların akılcı olarak seçildiği eylemlerdir. Burada kişi amacı ve bu amaca ulaşmak için kullanacağı araçları akılcı bir biçimde seçer. Yüksek verimlilikte üretim yapan fabrikatörün, bir final maçını kazanan antrenörün, müvekkiline beraat alan avukatın amaca yönelik davranışları buna örnek olarak verilebilir.