Haber Toplama Teknikleri Dersi 3. Ünite Sorularla Öğrenelim

Johan Galtung ve Marie Holmboe Ruge haber değeri konusunda yenilenmiş değerler sınıflandırmalarını açıklayınız.

• Olayın güncel olması;

• Haberin herkesi ilgilendirecek şekilde büyük olması;

• Olayın anlaşılabilir olabilmesi için gerekli bilgilerin tam olması;

• Kültürel ve coğrafi yakınlığın haberin izleyicisi açısından dikkat çekici olması;

• Konunun o gün ya da an için tahmin edilebilir olması ve talep görmesi, izleyici beklentilerinin ve olacağı önceden kestirilebilinen olayların dikkate alınması ve duruma uygun olması;

• Olayın beklenmedik olması, ani gelişen, önceden kestirilemeyen haberlerin gündemde çok çabuk yer alması;

• Olayın devamlılığının olması, arkası gelmesi;

• Haberlerin belli bir kompozisyonda verilmesi, haberler arasında dengenin sağlanması;

• Seçkin uluslara yapılan göndermeler;

• Seçkin kişilere yapılan göndermeler;

• Herhangi bir konuyu kişilere indirgenerek yayınlanması kişiselleştirme;

• Sonuçları kötü olan durumlar olumsuzluk olarak belirlenmiştir.

Haber, olayların ve konuların belirli sistematik sınıflama ve seçime göre yapılan karmaşık bir üretim sürecinin sonucu olarak tanımlanırken hangi yaklaşımlar bu süreci açıklar? 

Gazeteler bir ön düzenlemeyle belirli olay ve konuları bir araya getirilmesi ve sürecin en son düzeyi haber olacak konuların seçimidir. Genellikle haber olarak seçilen konular sıradan değildir ve toplumsal hayatla ilgili insanların beklentilerini bazı bakımlardan ihlal etmesinden dolayı medyada yer almaktadır. Bu anlayış haber değeri kavramına her zaman aynı perspektiften aynı yöntemlerle bakılmasını gerektirmektedir. Her gazetenin bahsedilmeye değer konuların algılanması konusunda kurumsal ve teknik farklı anlayışı vardır ve belli haber türlerinin yer aldığı bölümler ve bu bölümlerde çalışan çok sayıda farklı kişilikte gazetecilerin farklı bakış açıları bulunmaktadır. Okur-izler kitlenin, düzenli okuyucuların bile farklı görüşleri bulunmaktadır. Bu tip farklılıklar kitle iletişim araçlarının çok değişik sosyal kişiliklere hitap ettiğini göstermektedir.

Manipülasyon Modeli, medya sahipliği ve medyanın kontrolü üzerine kapsayıcı bir modeldir. Medya ve gazeteciler medya sahiplerinin çıkarları üzerinde doğrudan rol alan aktörler olarak görülmektedir. Gazeteciler, medya sahiplerinin çıkarlarına hizmet etmek üzere medya sahipleri tarafından tutulmuş haberleri seçen ya da eleyen ideologlardır. Tiffen ile Cohen ve Young, Manipülasyon Modeli’ni kabul etmemekte, ideolojik teorilerin oldukça geniş kapsamlı algılandığını, gazeteci ve editörlerin güdülenmesinde ideolojinin yanlış yorumlandığını, gündelik gazeteci pratiklerinin mutlaka hesaba katılması gerektiğini belirtmektedir. Gündemdeki bütün hikâyelerin gazetede yer almak için yarış halinde olması, olayların takibinin devam ediyor olması ile son teslim tarihi baskısı altında hazırlandığını, sürekli devam eden bir üretim talebinin habercilerin bütün görüşlerini sardığını çoğu editörün ilgisinin en önemli amaçmış gibi günden güne gazetecilik uygulamaları üzerine yoğunlaştığını belirtmektedir. (Gans,1980)

Haberlerin toplanması, seçilmesi ve elenmesinde etkili olduğu düşünülen bir kaç temel yaklaşımı nasıl sınıflandırılır?

Olay merkezli: Olayların gerçekliğini tamamen ve özünü bozmaksızın kitle iletişim araçları ile okuyucu, dinleyici ve izleyicilere taşınması düşüncesi “Ayna” yaklaşımı altında verilmektedir. Haberi toplumun aynasıdır. Haber içeriği tamamen gerçeği aynanın gerçekliğini yansıtmakta haber içeriği medyaya bilgi verenler ile konuyu haber olarak seçenler arasında dengelenmektedir.

Mesleki rutinler: Mesleki uygulamalar yaklaşımına göre gazetecilerin haber toplama yöntemleri işverenin kurumsal gereklilikleri nedeniyle etkilenmekte ve gazetede yer alan haberin içeriğini farklılaşma yapabilmektedir.

Gazeteci Merkezli: Haber toplama gazeteci merkezlidir. Tarihsel bir gelenekle haberi şekillendirme süreci gazetecilerin mesleki yargıları altında yapılmaktadır. Gazetecilere özgü faktörler haberin toplanmasını ve yayınlanmasını etkilemektedir. Bu yaklaşıma göre gazetecilerin toplumdaki rolü, gerçekliğin içindeki sahte görüntünün açığa çıkartılmasında gazetecilere rehberlik etmektedir. Başka bir deyişle standartlarıyla ve sapmalarıyla beraber gazeteciler toplumun kendilerine biçtiği değerden kaynaklanan bir güçle hareket etmektedirler.

Dış Etmenler: Haber toplama dış etmenlerden etkilenmektedir. Başka bir söyleyişle gazeteciler haberleri toplarken ekonomik güçler, kültür, gelenekler ve dinleyiciler gibi etmenlerden etkilenmektedirler. “Piyasa” koşullarının gazetecilikte medya içeriğini etkilemesi, iletileri hem izleyicinin isteklerine hem de ihtiyaçlarına göre hazırlamaya neden olmaktadır. “Kitle Manipülasyonu” yaklaşımında medya içeriğinin toplumun güçlü üyeleri tarafından etkilendiği kabul edilmektedir. Medya içeriğindeki ideolojinin belirlenmesinde medya içeriğini finanse edenler en önemli rolü üstlenmektedir. Medya yatırımcılarının ideolojisi ile haber içeriği arasında dört temel ilişki olduğunu söylemektedir. Ülkeden ülkeye değişen kitle iletişim sistemleriyle beraber bu sistemlerin farklı yapıdaki çalışma yöntemleri de değişmektedir.

Kamusal ilişki: Gazete, dergi, radyo ve televizyon yayınlarının içeriği resmi yasalarla, yönetmeliklerle belirlenmiştir. Haber medyası kamu/devlet teşebbüsü olduğu gibi yönetiminin bir kısmı devlet kontrolünde de olabilmekte ya da lisans sözleşmeleriyle yayınları kontrol altında tutulabilmektedir. Hiçbir ülkede tam özgürlük söz konusu değildir yayın kuruluşunun serbestlik derecesi verilen özerklik ile belirlenir.

Tecimsel ilişki: Haber içeriği reklam verenlerin, yayın kuruluşunun sahip ya da sahipleri ve diğer yayıncıların bulunduğu ticari ortak ve müttefiklerin görüşlerini, uygulamalarını yansıtmaktadır. Bu ilişki düzeyinde piyasa şartlarında ekonomik etkenler belirleyici olmaktadır.

Çıkar ilişkisi: Medya içeriğinde yayın kuruluşunun bağlantılı olduğu sermaye girişimi, siyasi parti ve dini grupların yansımaları görülebilmektedir.

Biçimsel olmayan ilişki: Medya içeriği, uygulamak istedikleri amaçları garanti altına almak için doğrudan parasal destek veren yakınların, arkadaşların ya da tanıdıkların tercihlerini yansıtmaktadır.

Haber toplama gazeteci merkezlidir. Tarihsel bir gelenekle haberi şekillendirme süreci gazetecilerin mesleki yargıları altında yapılmaktadır. Gazetecilere özgü faktörler haberin toplanmasını ve yayınlanmasını etkilemektedir. Bu yaklaşıma göre gazetecilerin toplumdaki rolü, gerçekliğin içindeki sahte görüntünün açığa çıkartılmasında gazetecilere rehberlik etmektedir. Başka bir deyişle standartlarıyla ve sapmalarıyla beraber gazeteciler toplumun kendilerine biçtiği değerden kaynaklanan bir güçle hareket etmektedirler.

Bir olay ne kadar çok kişiyi ilgilendirirse yarattığı etki ne kadar büyükse haber olma ihtimali o kadar çok artar. Burada muhtemel ya da potansiyel izler kitlenin ne kadar kişi olabileceğini düşüncesi vardır. Bazı olaylar bir toplumun genelini ve hatta dünyayı yakından ilgilendirebilir. Haberin hedef kitlesinin kim olduğu, o haberi kimlerin takip edeceği ve kimlerin o konuyu dikkate alacağı ile ilgili bir haber değeridir. 5N-1K formülünün ne ya da kim sorusuna yanıt aranır.

Konunun yeni olması ve zamanlama olarak duruma uygun olmasıdır. Aslında zamanlama haber değeri haberin dönemsellik açısından ele alınması bakımından da etkilidir. Olayların ve bazı konuların haber olarak değerlendirilmesinde zamanlama önemli bir göstergedir. Haberin güncel olması içinde yenilik, anilik ve yayınlandığı zaman için geçerli olmasını gerektirebilir. Yenilik olarak haberin yeni bir bilgi taşıması, anilik ile ilgili olarak olayın ya da konunun kısa bir süre önce gerçekleşmesi ani gelişen bir durum olmasını içermektedir. Yayınlandığı zaman içinde geçerli olması o konunun yayınlanacağı kitle iletişim aracına uygunluğu şeklinde ifade edilebilir.

Bir olayın nerede olduğu izler kitle için önemlidir. Olayın gerçekleştiği yerin izler kitleye yakınlığı o olaya olan ilgiyi artırmaktadır. İnsanlar yakın çevrelerinde gerçekleşen olaylara başta, güvenlik olmak üzere birçok nedenden dolayı ilgi duyarlar. Coğrafi ya da mekânsal yakınlığın ortaya koyduğu ortaklıklar ilgi çekicidir. Bir olay gerçekleştiği zaman ilk önce merak edilen nerede olduğudur. Çünkü yakınlarımız, tanıdıklarımız için endişeleniriz. Etrafımızdakilerin zarar görmesinden korkarız. Özellikle deprem ve benzeri bir doğal afet olduğunda depremin büyüklüğü, kaç kişinin zarar gördüğü hemen herkesin ilgisini çeker ancak ilk sorulan soru depremin nerede olduğudur. Bununla birlikte sadece doğal afetler değil birçok olay gerçekleştiği yer ile ilişkilendirilir. Bir insan öldürüldüğünde, kaza olduğunda, bir miting düzenlendiğinde nerede olduğu önemlidir. Yakınlık değeri 5N-1K formülünün bir parçası olan nerede sorusunun yanıtı ile ilişkili olmakla beraber bir yandan da aidiyet duygusuyla ilişkilidir.

Haberin ilgi çekici, ilginç olmasıdır. Amerikalı Gazeteci Charles Anderson Dana, “Bir köpeğin adamı ısırması haber değildir, ancak bir adam bir köpeği ısırırsa o haberdir” diyerek haberin ilginçliğiyle ilgili en bilinen değerlendirmeyi yapmıştır. Bilinmeyen, o zamana kadar gerçekleşmemiş, sıra dışı, gündelik hayatımızın rutinlerini ihlal eden haberler ilginç olabilmektedir.

Kötü haber iyi haberdir anlayışı gazeteciler arasında yaygın bir durumdur. Özellikle içinde felaket unsurları bulunan, ölümlü ya da yaralıların bulunduğu olaylar haberciler için haber değeri taşımaktadır. Devamlı olarak hayatla mücadele eden toplumun, bireyin bu tip konulara ve olaylara ilgi göstermesi doğaldır. Ayrıca sorun haline gelen birçok olaya dikkat çekmek için de ölü ve yaralıların sayısı verilir. Savaşlar, trafik kazaları, terör olayları, doğal afetler, sigara ve uyuşturucu kullanımı ile ilgili haberler yol açtıkları sonuç itibariyle insan hayatına mal olabilmektedirler. Gazeteciler bireyin daha duyarlı olabilmesi için bu tip kötü olaylara olumsuz yanlarıyla ilgi gösterebilmektedir. Gazetecilerin maddi hasarlı bir trafik kazasına eğer çok araç karışmamışsa, zincirleme bir kaza değilse ilgisiz kalabilmektedir. Medyada muhabirlerinin polis telsizi başında ölümlü ya da yaralanmalı kazaları haber yapmak için beklemeleri buna örnek gösterilebilir. Bunun dışında gazeteciler okurun ilgisini çekmek için olayların olumsuz taraflarına da yönelmektedirler. Ayrıca haberlerde önce olumsuz olarak verilen bazı durumların sonra olumlu hale gelmesi de haberciler için yine haber değeri taşır.

Arkası gelen, bir an içinde olup bitmeyen olaylar ve konular gazeteciler için ilgi çekici olduğu gibi önemlilik düzeyine ve toplumda gördüğü tepkiye göre gündemde uzun süre kalabilirler. Özellikle devam eden davalar bu tip olaylara örnek gösterilebilir. Her duruşma yeni bir bilginin, yeni bir durumun ortaya çıkmasını sağlayabilir. Aylarca hatta yıllarca devam eden, kapanıp açılan, zaman aşımına uğrasa bile konuşulmaya devam eden birçok dava bulunmaktadır. Devam eden savaşlar, yarışmalar, devam eden sportif etkinlikler inişli çıkışlı da olsa gündemde yer alabilirler. Bu tip konular bir kaç gün içinde çözülüp sona ermediği için hem toplumun ilgisini çekmeye devam eder hem de habercileri yeni ve ilgi çekici haber arama telaşından kurtarır. Gazeteciler her gün yeni bir haber vermek maksadıyla çalışmakla beraber hiç kimsenin ortaya çıkarmadığı ya da başka basın kuruluşunun vermediği konuları bulmaya çalışırlar.

İnsan hayıtında dönem dönem rastlanan ancak pek sık olmayan ilginç olay ve durumlar nadirlik haber değeri adı altında değerlendirilmektedir. Nadirlik, ilginçlik haber değeri ile benzerdir yalnız burada gündelik hayatımızda şahit olduğumuz, önceden bildiğimiz konu ve olaylar gündeme gelir. Örneğin tam güneş ya da ay tutulması haberleri, beş bacaklı doğan kuzular, konuşan papağan haberleri, derisinin ya da postunun üzerinde kutsal simgelerin ya da yazıların olduğu görülen hayvanlar ve bunun gibi benzer konular nadir görülen olaylar olarak haberleştirilebilirler. İlginçlik özelliğinde olduğu gibi sansasyonel nitelik taşıyan bu konuların çoğu daha önce görülmesine rağmen insanların ilgisini çekmektedir.

Olayın etkili kişisinin ünlü birisi olmasıdır. Çok sıradan bir durum, içinde ünlü olduğu için ilginç ve merak edilen bir hal alabilir. Özellikle sanatçılar, yazarlar, sporcular, aristokratlar, zenginler ve siyasi kişilikler yaptıklarıyla haberlere konu olabilirler. Bu ünlü kişilerin ne yaptıkları, ne giydikleri, nasıl yaşadıkları eşleri, sevgilileri, başarı ve başarısızlıkları yakından takip edilen konular arasındadır. Özellikle ünlülerin toplumsal faaliyetleri ve özel hayatları yakından izlenen konulardır. İnsanlar beğendikleri, kendilerine model aldıkları kişileri önemserler ve onları takip ederler. İzler kitle bütün bu kişileri beğendiği için, kendisiyle özdeşleştirdiği veya herhangi bir nedenle izleyebilir. Toplumda beklenmedik davranışları onların göstermesi hem ses getirir hem de sıradan bir konu onlarla birlikte ilgi çekici hale gelebilir.

Ünlü futbolcunun Fenerbahçe Futbol Takımına transfer edildiği bütün medya kuruluşlarına bildirilmiş ve onlar da kendilerini takip eden izler kitleye bu bilgiyi sunmuşlardır. Artık bu bilginin ertesi gün ya da daha geç bir tarihte yeni bir haber gibi verilmesi habercilik açısından zaman ve yer kaybıdır. Ertesi gün ya da bu haberin yayınlandığı tarihten sonra verilecek bilgiler arasında Futbolcu Dirk Kuyt’un transferinin nasıl gerçekleştiği, sürecin nasıl geliştiği, transfer ücreti olarak ne aldığı, ne kadar süre Fenerbahçe Spor Kulübünde kalacağını içeren bilgiler ve diğer ayrıntılar verilecektir. Bir anlamda tüm dünya ve Türkiye’ye duyurulan haber eskimekte, yeniliğini yitirmiş olmaktadır. Bu haber ancak hiçbir medya kuruluşunda yayınlanmayan en yeni bilgilerle yeniden haber olacaktır.

Dünyadaki ünlü simaların başına gelen komik olaylar, yeme-içme ve gezi kültürü üzerine yapılan programlar da bu kapsamda ele alınabilir. Türk medyasında da bir dönem ana haber bültenlerinde izler kitleyi çekmek için “konuşan kedi”, “fanatik taraftar muhabbet kuşu”, “apartmanın beşinci katında inek besleyen çiftçi” gibi hem ilginç hem komik birçok eğlenceli haberler yapılmıştır. Türkiye’de magazin olarak bilinen haber türü de yine eğlence içerikli haber konusu arasındadır.

Toplumun yapısına ya da alıcı kitlenin kültürüne, geleneklerine ve göreneklerine ilgi alanlarına daha uygun, daha yakın olaylar daha çok ilgi çeker. Özellikle yaşam şekli, yönetim şekli, toplumda yaygın olan din, ulusal kültür, yaşanılan yerdeki iklim ve coğrafi koşulların belirleyici olduğu olaylar haber değeri olarak medyada yer alabilmektedir.

Görsel unsurların medyanın diğer formlarındaki işitsel ve yazınsal unsurlardan daha çekici olmasından dolayı görüntülü haberler medyanın ilgi odağıdır. Gazete sayfalarında kullanılan birçok haber çoğu zaman fotoğraflar ile anlamlı, inandırıcı olabilmektedir. Televizyonun başarısının temel nedeni hareketli görüntüdür. İzler kitle gördüklerine inanmaktadır ve inandırıcılıkta görsellik en önemli araç olarak kullanılmaktadır. Özellikle canlı yayın ortamında sunulan görüntüler medyanın hızının ve gerçekliğinin göstergelerinden birisidir. Gündemde yer alan olayların birçoğu görsel unsurlarla desteklendikleri için haber olabilmektedirler. Görsel unsurlar okuyucuların, izleyicilerin her birini görgü tanığı konumuna getirir. Haberin gerçekliği, inandırıcılığı, doğruluğu ve dolayısıyla güvenilirliği artar. Bazı zamanlar bu güven sağlayan unsurlar yalan haber, taraflı haber ya da yönlendirilmiş haber için medyada kullanılmaktadır. Resim, fotoğraf ve video çoğunlukla haberin kendisidir. Görüntülü haberlerde çoğu zaman herhangi yazılı ya da işitsel bir anlatıma gerek kalmayabilir.

Bir olayın mizahi, komik tarafı olması o olayı ilgi çekici hale getirebilir. “İlginçlik” veya “eğlenceli” haber değerleriyle de ilişkilendirilebilecek mizahı olaylar sadece komik ve eğlence ile değil kara mizah denen sonu kötü biten çelişkili olaylarla da açıklanmaktadır.

Haberlerin belli bir kompozisyonda verilmesiyle haberler arasında denge sağlanmaya çalışılır. Bir olay bir gün içinde ne kadar sıklıkla görülürse görülsün diğer haberlere de dengeli biçimde yer verilmelidir. Bununla birlikte haberlerde yer alan ve toplumda güvenilirliği ve önemi bilenen kurum ya da kuruluşlarla ilgili olarak olumlu ve olumsuz olayların dengeli bir biçimde ve aynı anda verilmesi söz konusu olabilir.

İçeriği özünde ilginçlik, nadirlik, haber değerleri olsa bile cinsellikle ilgili durumlar insanlar için çekici olabilmektedir. Bununla birlikte kasıtlı olarak içeriğinde cinsellik olmasa bile moda, eğlence, sanat ve kültür etkinliklerinde insanların sergiledikleri eser, ürün tanıtımlarıyla ilgili haberlerde cinsellik teması yer alabilir.