Bina ve Yapım Bilgisi Dersi 6. Ünite Özet

Taşıyıcı Sistemler

Yapıyı ayakta tutan, mevcut ve sonradan ortaya çıkabilecek yüklere karşı dirençli kılan, tüm yükleri düzgün bir şekilde zemine aktaran elemanların tümüne taşıyıcı sistem adı verilir. Aynı zamanda strüktür olarak da adlandırılır.

Mimarlıkta taşıyıcı sistemin asıl işlevi belirli bir hacmi belirlemek ve örtmektir. Farklı kullanım amaçları için farklı hacimlere gereksinim duyulur. Bunun içinde farklı taşıyıcı sistemler kullanılır. Taşıyıcı sistem mimari tasarımın temel bileşenlerindendir. Taşıyıcı sistem elemanları kullanımda serbestlik sağlamalı ve elektrik, su, gibi tesisatın yerleştirilmesine uygun olmalıdır. Yangına dayanıklı olmalı, ses, su ve ısı yalıtımı için de önlem alınmasını sağlamalıdır.

Yükler

Yük, yapı ögelerinin taşıdığı ağırlık ve kuvvetlerdir. Yüklerin bir bölümü hesaplanabilirken bazıları ise hesaplanamaz. Bu hesaplanamayan yükler için yönetmeliklerde belirtilen eşdeğer yükler kullanılır. Yükler iki şekilde sınıflandırılır. En yaygın sınıflandırma, sabit ve hareketli yüklerdir.

Sabit yükler, taşıyıcı sistemin kendi ağırlığı ve yapıda değişmeyeceği kabul edilen tüm bileşenlerin ağırlığıdır.

Hareketli yükler, sabit yükler dışında kalan diğer yüklerdir. Mobilyalar, insanlar vb. bu grupta ele alınır.

Taşıyıcı Sistemlere Yüklerin Etkisi

Taşıyıcı sistemlere yükler etki ettiğinde deformasyona neden olurlar. Bu deformasyonlar öteleme ve dönme olarak iki çeşittir. Deformasyonlar gözle görülmeyecek kadar küçüktür. Deformasyonların taşıyıcı sistem üzerindeki etkileri şunlardır:

• Çekme etkisi
• Basınç etkisi
• Kayma etkisi
• Eğilme etkisi
• Burulma etkisi

Taşıyıcı Sistemler İçin Temel Koşullar

Taşıyıcı sistemlerin her koşul altındaki işlevleri şunlardır:

• Denge : Bir yapının üzerinde etki eden kuvvetlerin o yapıda bir hareket meydana getirememesi durumudur.
• Stabilite : Yapıda denge, hareketsizliğin sağlanması ve stabilite bu dengenin kararlılığının yani sürekliliğinin sağlanmasıdır.
• Mukavemet : Bir yapı malzemesinin veya yapının taşıyıcı bir bölümünün üzerine gelen yüklere direnme yeterliliğidir.
• Fonksiyonel uygunluk : Farklı yapılar, farklı amaçlar için inşa edilirler ve farklı yükler ve programları karşılamak durumundadır. Yapının işlevine göre taşıyıcı sistem seçilir.
• Ekonomi : Proje aşamasında farklı seçenekler değerlendirilir ve bunların maliyet ve işçilik açısından karşılaştırılır. Bu seçeneklerden en uygun olanı seçilir.
• Estetik : Yapı için önerilen taşıyıcı sistem yapının görünümü de etkiler. Bu nedenle taşıyıcı sistemin tasarımında yük aktarma dışında bir anlam ifade etmesi önemlidir.

Taşıyıcı Sistemde Malzeme

Taşıyıcı sistemlerde taş, ahşap, tuğla, betonarme, çelik, alüminyum ve güçlendirilmiş plastik gibi malzemeler kullanılır. Dış yükler altında deformasyona uğrar, yük kalktığında malzeme üzerindeki deformasyon ortadan kalkar. Bu tür malzemelere elastik malzemeler adı verilir. Aşırı yüklemede malzeme elastik özelliğini kaybeder ve deformasyon kalıcı olur.

Taş, tuğla ve beton gibi malzemeler basınca, ince metal levha, plastik, tekstil gibi malzemeler ise çekmeye çalışır. Ahşap, çelik ve alüminyum gibi malzemeler hem çekmeye hem de basında dayanıklıdır.

Taşıyıcı Sistemlerin Sınıflandırılması

Bayülgen, strüktür sistemlerinin gelişimine göre yapıları geleneksel ve gelişmiş olarak iki grupta inceler.

1. Geleneksel strüktür sistemleri
   Oyma strüktürler
   Yığma strüktür sistemleri
   Karkas strüktür sistemleri
   Karma strüktür sistemler
2. Gelişmiş strüktür sistemleri
   Uzay kafes strüktür sistemleri
   Asma germe strüktür sistemleri
   Yüzeysel strüktür sistemleri
   Şişme strüktür sistemleri

Oyma Strüktürler

Oyma sistemler, kaya parçalarının içinin kullanım amacına uygun bir biçimde boşaltarak mekân elde edilen sistemlerdir. Kolay kazılabilen ve tutuculuğu olan zeminlerde yapılırlar. Sert kayalık zeminlerde günümüz teknolojisinin getirdiği araçlar ile inşa edilebilirler. Maliyet belirleyici bir etkendir.

Yığma Strüktürde Yapılar

Yapı malzemelerinin kendi ağırlığı ile birbirinin diğeri üzerine yerleştirilmesi ile bir bütün yapı elamanı oluşturulur. Yığma yapı elemanları;

• Duvar,
• Kolon,
• Kemer,
• Tonoz ve
• Kubbe olarak sıralanabilir.

Bu elemanlar yapı ve diğer yükleri taşıyacak şekilde belirli kurallara göre birleştirilirler. Kâgir (taş ve tuğladan yapılan yapı) yapılarda genel olarak örgü tekniği kullanılır. Birim elemanlar düşeyde şaşırtmalı olarak yerleştirilir ve birbirlerini kavramaları sağlanır. Yığma sistemlerde kullanılan elemanlar harç gibi bağlayıcı malzemeler ile birbirine bağlanır.

Duvar ve kolon: Duvarlar ve yığma kolonlar yükü zemine aktarır. Duvarda bırakılması gereken boşluklar yerel yönetmeliklerin izin verdiği ölçülerde yapılır. Yükseklik arttıkça yük artar ve dolayısıyla duvar kalınları da artar. Taşıyıcı duvarlarda boşluklar lento veya kemer ile yapılır.

Kemer: İki kolon veya iki ayağı birbirine üstten bağlayan, üzerine gelen yükleri bu kolonlara veya ayaklara aktarır. Yay şeklindedir. Biçimlerine göre düz, sivri, basık, üçgen, at nalı ve sepetkulpu gibi isimler alırlar.

Tonoz : Bir kemerin aralıksız devam etmesiyle oluşan, biçimi alttan içbükey olarak kurulmuş örtüye tonoz adı verilir. Tonoz, üzerine gelen yükleri taşıyıcı duvarlara veya ayaklara aktarır.

Kubbe : Üzerine gelen yükleri çok yönlü olarak aktaran ve mekânı örten, küre parçası biçimindeki taşıyıcı elemanlara kubbe adı verilir. Kubbe kare, dairesel, çokgen mekânların örtülmesinde yaygın olarak kullanılmıştır.

Yığma Yapıda Döşeme : Geleneksel konutlarda ahşap döşemeler yaygın olarak kullanılmıştır. Günümüzde ise genellikle betonarme döşeme sistemleri kullanılmaktadır.

Taş Yığma Yapılar

Malzemesi doğal taştır. Taşların doğal haliyle kullanılabileceği gibi ocaktan çıkarılarak yontulup da kullanılabilir. Taş malzemenin birleştirilmesinde çimento esaslı harç kullanılır.

Tuğla Yığma Yapılar

Fabrikalarda üretilmiş olan yığma yapı tuğlaları kullanılır. Örme tekniği kullanılır ve çimento esaslı harç kullanılır. Tuğla yığma duvarlar yatay düzlemde belli aralıklar ile betonarme hatıllar ile desteklenir. Çok katlı binalarda kat yüksekliği arttıkça duvar kalınlığı alt katlarda artar. Kullanım alanı azalır.

Kerpiç Yığma Yapılar

Kerpiç; toprak, saman ve suyun karıştırılıp güneşte kurutulması ile elde edilen bir malzemedir. Yığma yapı örgü kuraları ile kerpiç yapılar inşa edilir. Yatay düzlemde belli aralıklarla ahşap kuşaklamalar ile desteklenmelidir. Isı yalıtımı gibi bazı açılardan üstün olmasına karşılık bakımı zor ve depreme karşı dayanıksızdır.

Ahşap Yığma Yapılar

Ahşap elemanların yatay olarak kare veya daire kesitli olarak üst üste konulması ile inşa edilirler. Kütük ev olarak da adlandırılır. Kesişmelerde geçme tekniği ile birbirine bağlanarak stabilite sağlanır.

Karkas (İskelet) Strüktürler

Karkas , iskeletli bir strüktürün taşıyıcı bölümlerinin tümüne verilen isimdir. Yapı elemanları;

• Taşıyıcı ve
• Taşınan olmak üzere iki grupta toplanabilir.

Taşıyıcı elemanlar, döşeme, kiriş, kolon gibi yükü zemine aktaran elemanlardır. Bunların dışında kalanların tümüne taşınan elemanlar adı verilir.

Karkas sistem elemanları şunlardır:

• Kolon : Düşey taşıyıcı elamandır. Bir kas sistemine bağlı olarak yerleştirilir. Akslar arası uzaklıklar birbirine yakın veya eşit olmalıdır. Dikdörtgen kesitli kolonlarda birbirine dik olarak yerleştirilirler. Kolonlar her katta üst üste gelecek şekilde yerleştirilir. Kolon kesitindeki en/boy oranı 1/7 aşması durumunda adına perde denilir. Yatay yüklere karşı dayanım sağlarlar.
• Kiriş : Yatay taşıyıcı elemandır. Kolonları birbirine bağlar. Döşemelerden gelen yükleri kolonlara aktarır. Taşıdığı yük arttıkça kalınlığı da artar.
• Döşeme : Asıl işlevi kullanım için yatay bir düzlem oluşturmasıdır. Döşeme hem kendi ağırlığını hem de üzerindeki yükleri taşır. Betonarme, çelik veya ahşap malzemeden yapılırlar. Yükü kirişlere aktarır.

Betonarme Karkas Sistemler

Betonarme, donatılı betondur. Beton; çimento, su ve agreganın (kum, çakıl vb.) karışımıdır. Basınca çalışan bir yapı malzemesidir. Dayanımının arttırılması amacıyla demir ve çelikle birlikte kullanılarak betonarme elde edilmiştir. Şantiyede üretilerek kullanılabileceği gibi fabrikada üretilip şantiyede montajı yapılarak da kullanılabilir.

Betonarme kolonlar: Betonarme malzemeden yapılan kolonlar genellikle kare veya dikdörtgen kesitli olur. Yatay ve düşey donatıyla çalışacak şekilde tasarlanırlar.

Betonarme kirişler: Betonarme malzemeden yapılan kirişler, genellikle dikdörtgen kesitlidir. Donatı olarak demir, pliye ve etriye kullanılır.

Betonarme döşemeler şunlardır:

• Plak döşemeler , kirişli veya kirişsiz olarak inşa edilebilir. Kirişli döşemeler yükleri kirişlere aktarırken kirişsiz döşemeler yükleri kolonlara aktarır.
• Mantar döşemeler, kirişsiz plak döşemelere benzerler. Kolon birleşimlerinde üst kısmı genişletilir donatı takviyesi yapılır.
• Nervürlü (dişli) döşemler, birbirine paralel ve dik aralıklar ile düzenlenmiş nervürler aracılığı ile kirişe yük aktarırlar. Büyük açıklıklarda plak döşemelere göre avantajlıdır.
• Kaset döşemeler , farklı iki yönde dişler ile güçlendirilmiş döşemelerdir. Düşey taşıyıcı elemanlar arasındaki boşluklar kare veya kareye yakın ise kullanılır.
• Asmolen döşemeler, nervürler arasında dolgu malzemesi yerleştirilerek inşa edilen döşemelerdir. Dolgu elemanlarına asmolen adı verilir. Asmolen yapımında gaz beton, tuğla veya storpor gibi malzemeler kullanılır.

Ahşap Karkas Sistemler

Taşıyıcı elamanları (dikme, kiriş ve döşeme kirişleri) ahşap olan sistemlerdir. Ahşap karkas sistem elemanları şunlardır:

• Taban : Temel duvarı ile dikme arasında bulunan ahşap elemandır. Yatay olarak monte edilir ve üzerine dikmeler yerleştirilir. Sistemi dengeli duruma getirir.
• Dikme : Düşey taşıyıcı elamanıdır. Döşeme ve kirişlerden gelen yükü zemine aktarır.
• Ara Dikme : Yapı yüklerinin taşınması amacıyla veya sadece duvar yüzeyini oluşturmak amacıyla bir alt konstrüksiyon olarak kullanılır.
• Ana Kiriş : Taşıyıcı dikmelerin üzerine yerleştirilen yatay bağlayıcı ahşap elemandır. Dikmeleri ve döşemeleri bağlar.
• Döşeme Kirişleri : Döşemeyi oluşturmak için ana kirişler arasına 30-60 cm ara ile paralel olarak döşenen ahşap elemanlardır. Üzerine kaplama tahtası döşenerek döşeme oluşturulur.
• Payanda : Deprem ve rüzgâr gibi yatay yükleri karşılamak için dikme ve kirişler arasına yerleştirilen ahşap elemandır. Kat yüksekliğinde monte edilirler. Köşelerde ve duvarların kesiştiği noktalarda uygulanır.

Bağlantı teknikleri ve elemanları: Elemanlar geçme tekniği ile birleştirilirler. Ayrıca ahşap çivi, çivi, bulon, çivi plakası ve metal elemanlar da kullanılarak birleşmeler yapılabilir. Temel ise taş, tuğla veya betonarme olarak imal edilir. Üzerine taban adı verilen ahşap plaka yerleştirilir. Taban üzerine dikmeler yerleştirilir. Dikmelerin üzerine kirişler ve döşeme kirişleri konur.

Çelik Karkas Sistemler

Taşıyıcı elamanları (dikme, kiriş ve döşeme kirişleri) çelik olan sistemlerdir. Sistem elemanları; kolon , kiriş , döşeme , kirişi ve çapraz bağlantılardır . Yük aktarımı diğer karkas sistemlerde olduğu gibidir. Bu sistemlerde yatay kuvvetleri karşılamak için düşeyde ve yatayda çapraz bağlantı elemanları kullanılır. Stabiliteyi sağlamak için ayrıca perde ve rijit çerçeve kullanılır. Çelik karkas sistemler ikiye ayrılır:

• Hafif Çelik Karkas Sistemler: Soğuk şekillendirilmiş galvaniz saç veya ince saç profillerden oluşan taşıyıcı elemanlar kullanılır. Bağlantı elemanı olarak perçin, vida ve bulon kullanılır.
• Yapısal Çelik Karkas Sistemler: Sistem elemanları fabrikada sıcak olarak şekillendirilen sistemlerdir. Hazır çelik profiller veya kalın çelik levhalar kullanılır. Sistem elemanları birbirine kaynak teknikleri kullanılarak birleştirilirler.

Çelik karkas yapı elemanları ise şunlardır:

• Kolon : Düşey taşıyıcı elamandır. Bu amaç için üretilmiş profiller kullanılarak inşa edilirler. Profiller I, H, L, U, C veya farklı şekillerde olabilir.
• Kirişler : Geçilen açıklığa ve taşınacak olan yükün büyüklüğüne bağlı olarak dolu veya boşluklu olarak düzenlenir. Hazır profillerden veya özel imal edilen profiller kullanılır.
• Döşeme kirişleri : Döşemeyi oluşturmak için ana kirişler arasına yerleştirilen çelik elemanlardır. Birbirine paralel olarak yerleştirilir. Trapez kesitli saç levhalar çelik donatılar üzerine konulduktan sonra üzerine beton dökülerek döşeme imal edilir.

Bağlantı teknikleri ve elemanları: Kaynak, perçin veya bulon kullanılarak birleştirilirler. Elemanların birleşim yerlerinde bağlantılar için plakalar kullanılır.

Karma Strüktürler

Birden fazla taşıyıcı sistemin birlikte kullanıldığı strüktürlerdir. Farklı sistemlerin deprem yükleri altında davranışlarının farklı olması nedeni ile deprem bölgelerinde kullanılmazlar.

Uzay Kafes Strüktürler

Üç boyutlu, çubuk elemanlı, yüklerin çok yönlü dağılımın söz konusu olduğu sistemlerdir. Sistem elemanlarının bir kısmı basınca bir kısmı da çekmeye çalışır. Geniş açıklıkların geçilmesinde kullanılırlar. Uzay kafes sistem elemanları şunlardır:

• Çubuklar : Doğrusal elemanlardır. Alüminyum, çelik ve ahşap gibi malzemelerden yapılır. Çelik ve alüminyum çubuklar boru kesitlidir. I, T, U ve L kesitli de olabilirler.
• Düğüm noktaları : Çubuk elamanların birleşme noktalarıdır. Çubuk elemanlarının birbiriyle bağlantısının sağlanabilmesi için özel birleştirme elemanları tasarlanır. Perçin, kaynak, civata, somun ve küre bağlantı elemanları kullanılır.
• Mesnetler : Kolonlara veya taşıyıcı duvarlara ya da doğrudan temele oturtulabilir.
• Aşıklar : Çatı kaplamasının montajını yaparken, taşıyıcı elemanlar ile kaplama arasında kullanılan elemanlardır. Farklı kesitlerde olabilirler. Aynı zamanda çatı eğimini sağlamak için de kullanılırlar.
• Örtü gereçleri : Kapalı mekân olarak kullanılacak ise su ve ısı yalıtımı gerekir. Düğüm noktalarına özel profiller monte edilir ve kaplama ile yalıtım malzemeleri bunlara monte edilir. Genellikle kompozit panel elemanlar veya cam kullanılır.

Uzay kafes strüktürler biçimlerine göre de sınıflandırılabilirler:

• Düz yüzeysel sistemler
• Tonozsal ( tek eğirilikli) sistemler
• Kubbesel (çift eğirlikli ) sistemler

Yüzeysel Strüktürler

Yüzeylerin biçiminden dolayı strüktürel direnç kazanan ve kalınlıkları yüzeyine göre oranla daha az olan sistemlere yüzeysel strüktürler adı verilir. Birden çok gerilme altında çalışırlar. Geniş açıklıkların geçilmesinde yararlanılır.

Hem mekân oluşturma hem de taşıyıcı özellikleri vardır. Yüzeysel strüktürler üç ana grupta toplanır:

• Plaklar : İki boyutu kalınlığına göre oranla daha büyük olan düzlemsel taşıyıcılardır. Geniş yüzeylerine dik etki eden yükleri taşırlar. Düşey konumda kullanıldıklarında perde olarak adlandırılır.
• Katlanmış Plaklar : Plak elemanların açılı olarak birleştirilmesinden oluşan taşıyıcı sistemlerdir. Plak elemanların bir bütün olarak oluşturulması gereklidir. Aksi halde katlanmış plak olarak işlevlerini yerine getiremez. V, Z veya petek şeklinde katlanmış plakalar ile taşıyıcı sistemler oluşturulabilir. Büyük açıklıkların geçilmesinde yararlanılır. Çatı elemanı olarak da yaygın bir şekilde ışıklandırılması gereken yerlerde kullanılırlar. Fabrikalarda, konferans salonları, spor salonlarında ve büyük yapılar gibi farklı programlara sahip yapılarda kullanılmaktadır. Betonarme, çelik, alüminyum ahşap ve güçlendirilmiş plastik malzemelerden imal edilirler.
• Kabuk Strüktürler : Üzerine etkiyen yükleri birçok yönde ve tek veya çift eğrilikli bir düzlem içinde taşıyan yük taşıyıcı sistemlerdir. Etkiyen yükler kabuk sisteminin içinde basınç, çekme ve kesme kuvvetleri oluştururlar. Yük taşıyan kabuklarda eğilme momentleri minimum değerlere sahip olacak şekilde tasarlanır. Az kalınlıklar ile geniş açıklıkların geçilmesini sağlarlar. Hava alanları, kültür merkezleri, spor salonları ve dini yapılar gibi büyük açıklıklar sahip yapılarda tercih edilirler. Homojen ve rijit malzemeler kullanılır. Betonarme, çelik saçlar, alüminyum ve takviyeli plastik malzemeler kullanılır.

Asma Germe Strüktürler

Kablolar, ağ yüzeyler ve dikmeler tarafından yük taşıma işleminin geçekleştirildiği sistemlerdir. Kablo ve ağ yüzeyleri çekmeye çalışırken, dikmeler ise kablo ve ağ yüzeylerini biçimlendirmek için kullanılır ve mesnet noktası oluştururlar. Asma germe sistemlerin geliştirilmesinde en önemli etken geniş açıklıkların kesintisiz olarak geçilebilmesidir. Konstrüksiyon ağırlığı diğer sistemlere göre daha hafiftir. Asma germek strüktürler iki grupta sınıflandırılır:

• Kablolu Sistemler : Yük taşıma işleminin kablolar tarafından yapıldığı, esas yüklerin ankraj noktaları arasına gerilmiş çekme elemanları tarafından taşındığı sistemlerdir. Asma sistemler olarak da adlandırılır. Sistem; kablolar, asılma noktaları, düğüm noktaları, destek elemanları, ankraj elemanları, kenar elemanları, kabloların bitişleri ve ağ gözelerinden oluşur. Temel eleman kablolardır. İnce çelik tellerin örülerek halatlar oluşturulur; daha sonra bu halatlarda gerekiyorsa birlikte gruplandırılıp yeniden örülür ve taşıyıcı kablo elde edilir.
• Çadır (Membran) Sistemler: Yük taşıma işlemi sadece çekmeye çalışan ve esnek malzeme kullanılarak oluşturulmuş yüzeysel taşıyıcı sistemlerdir. Çadır sistemlerde yükler yüzeysel olarak aktarılır. Membran taşıma görevinin yanında yapı kabuğunu oluşturmak için kullanılır. Sistemin kurulabilmesi için sabit noktalara gereksinim duyulur. Bu noktalarda mesnet noktalarıdır. Membranların geniş yüzeylere sahip olması nedeni ile rüzgâr ve kar yüküne dikkat edilmelidir. Yüklerin zemine aktarılması için bağlantı detayları ve temel boyutları ve yapı formuna özellikle dikkat edilmelidir. Membran mazemelerde kar, rüzgâr, yağmur, güneş etkisine karşı dayanıklı olan malzemeler kullanılmalıdır. Kapalı yapılarda ısı, ses yalıtım özelliği ve yangına karşı dayanıklı olan malzemeler kullanılmalıdır. Fuarlarda sergi pavyonları, buz pistleri, yüzme havuzları vb. yapılarda kullanılırlar.

Şişirme Strüktürler

Hava basıncı kullanılarak, hava geçirmeyen ve gerilmeye çalışan malzeme kullanılarak hazırlanan membranların kullanıldığı strüktürlerdir. Şişirme strüktürler; taşıyıcı strüktürler, yardımcı strüktür elemanı ve kalıp elemanı olmak üzere üç alanda kullanılırlar. Mimaride yaygın olarak geniş açıklıkların örtülmesinde kullanılır. Sistemde kullanılan malzeme dış koşullara uzun süre dayanamadığı için kısa süreli, geçici yapılarda kullanılırlar. Geçilen açıklığa oranla hafif olması nedeni ile tercih edilirler. Bu özellikleri nedeni ile ekonomiktirler. Şişirme strüktürde elemanlar şunlardır:

• Örtü malzemeleri: Taşıyıcılık açısından sağlam olmak durumunda olduğu gibi iklim şartlarından da etkilenmemelidir
• Ekleme yerleri: Membran malzemeler parça parça üretilip daha sonra birleştirilir. Bu nedenle ek yerlerinde hava sızıntısının olmaması istenir. Ekleme yerlerinde, dikiş, kaynak veya yapıştırma teknikleri kullanılır.
• Zemin bağlantıları: Basınç söz konusu olduğu için yapı yukarı doğru kaldırma kuvveti etkisindedir. Bunun için zemine sağlam bir şekilde bağlanması gerekir. Ankraj noktalarının bulunduğu noktalarda ağır beton bloklar vb. ile zemine sabitlenir.

Sistemin sınıflandırılması:

• Tek örtülü alçak basınçlı sistemler de basınç kayıpları olduğundan sürekli hava üflenerek dengede tutulur.
• Çift yönlü tüksek basınçlı sistemler de ise iç ve dış mekân arasındaki basınç farkı rüzgâr kuvvetlerine dayanmak için kullanılmaktadır. Bu sistemler alçak basınçlı sistemlere göre daha farklı formlarda tasarlanabilmektedir.