Yaşlılıkta Nörolojik Temelli Durumların Bakım ve Rehabilitasyonu Dersi 4. Ünite Sorularla Öğrenelim

Hareket bozukluğu hastalıklarının tanımını yapınız ve Parkinson hastalığındaki hareket bozukluğunun temel nedenini yazınız?

Vücut hareketlerinin istenilen hız veya büyüklükte yapılamadığı, istem dışı hareketlerin ortaya çıktığı veya otomatik hareketlerin kaybı ile seyreden hastalıklara “Hareket Bozukluğu Hastalıkları” denilmektedir. Parkinson Hastalığında görülen hareket bozukluklarının temelinde, beyindeki hareket sisteminde rol alan sinir hücreleri (nöronlar) arasındaki iletişimi sağlayan dopamin molekülünün eksikliği yatmaktadır.

Özelleşmiş nöronlar tarafından üretilen dopamin molkülünün sinir sistemi üzerindeki görevi nedir?

Özelleşmiş nöronlar tarafından üretilen dopamin, işlemci sinyallerin (mesaj/bilgi) hücreler arasında iletilmesini sağlayarak hareket sırasındaki vücut postürü, denge ve kas aktivitelerinin uygun ve düzenli olarak gerçekleştirilmesinde etkin rol oynamaktadır. Dopamin duygudurum ve hareket işlevlerinin ortaya çıkmasında veya bir işe yoğunlaşma, motivasyonu sağlama, dikkati toplama, yeni bilgileri öğrenme gibi becerilerin yerine getirilmesinde, beyindeki ödül ve haz sistemlerinin uyarılmasında etkili olmaktadır.

Dopamin eksikliğinin hareket, bellek, dikkat, kavrama ve öğrenme üzerindeki belirtileri nelerdir?

Hareket: Beyinde dopamin eksikliği geliştiğinde, yavaşlamış, gecikmeli, sürüncemeli hareket ortaya çıkar. Hareket sırasında donmalar veya istemli hareket sırasında titremeler, koordinasyonsuz hareketler gelişir, denge kayıpları yaşanır.

Bellek fonksiyonları: Dopamin eksikliği özellikle kısa süreli bellek performansında kayıplara neden olur.

Dikkat: Dopamin bir işe odaklanmayı veya dikkati yoğunlaştırmayı sağlamaktadır. Eksikliğinde bu yeti olumsuz yönde etkilenmektedir.

Kavrama ve öğrenme: Dopamin eksikliğinde beynin bilişsel fonksiyonları da etkilenebilmekte, yeni bilgilerin öğrenilmesi veya yeni becerilerin kazanılması güç olmakta, hastaların bir bölümünde demans görülebilmektedir.

Egzersiz ve aktif yaşam stili, kaliteli uyku ile boş zaman aktiviteleri/hobilerin dopamin salgısı üzerine etkileri nelerdir? Açıklayınız.

Egzerszi ve aktif yaşam stili: Düzenli olarak sürdürülen günlük egzersiz programı, dopamin seviyesini yükseltmektedir. Araştırmalara göre günde 30 dakika yapılan egzersiz bile beyin fonksiyonlarını uyarmakta, dopamin başta olmak üzere birçok hormon ve nörotransmitterin salgılamasına neden olmaktadır. Egzersiz ile dopamin salgılanmasının temel nedeni, fiziksel aktivite sırasında gelişen yorgunluğun azaltılmaya yönelik mekanizmaların harekete geçmesidir.

Kaliteli uyku: İyi bir uyku vücudun dinlenme ve yenilenmesine fırsat vermekte, . optimum dopamin düzeyinin sağlanmasına yardımcı olmaktadır.

Boş zaman aktiviteleri veya hobiler: Kişiye haz veren aktivitelerin devamlılığı dopamin seviyesindeki artışa neden olmaktadır. İleri yaşlı kişilerde daha önceden kazanılmış yetilerin kullanıldığı aktivitelere geri dönmek, yeni aktivite veya becerilerin kazanılmasından daha kolay olabilmektedir.

Parkinson hastalığının belirtilerini birer cümle ile açıklayarak maddeleyiniz?

Bradikinezi (hareketlerin yavaşlaması) ve akinezi (eklemlerde katılaşma): Parkinson hastalarının hareketlerindeki yavaşlık dikkat çekmektedir.

Tremor: Parkinson hastalarında özellikle istirahat durumundayken ortaya çıkan/artan el titremeleri belirgin bir şekilde görülmektedir.

Denge bozukluğu veya duruş bozuklukları: Kişilerde öne eğik bir beden duruşu yerleşebilir.

Konuşma güçlükleri: Normal konuşma şeklinden çok daha yavaş, cılız sesle veya anlaşılmayacak şekilde hızlı konuşma, kelimeler arasında durmama, kelime atlama ya da durağanlaşma gibi belirtileri vardır.

Yazı yazma kabiliyetinde değişimler: Genellikle harfler küçülür, birbirine yapışır ve kelimeler karmaşıklaşır; hastaların yazma tarzları konuşmalarına benzeyebilmektedir.

Mimiklerde azalma ve donuk bir yüz ifadesi: Kişi iletişiminde mimiklerini kullanamaz, kendini ifade etmede zorluk çektiği görülür.

Uykuda sırasında hareketlenmeler: Uyku sırasında tamamen farkında olmadan tekme, yumruk atma gibi ani, kontrolsüz hareketler meydana gelebilir.

Yürüme bozukluğu: Adım uzunluğunun kısalması, yürürken bacakların yönetiminde aksama, ayak tabanlarını yere sürerek yürüme gibi hareket zorlukları meydana gelir.

Hareket dışı bulgular: Ani pozisyon değişimi ile gelişen kan basıncı düşüklüğü (ortostatik hipotansiyon), kabızlık, anksiyete, depresyon, koku alma ve uyku bozuklukları, huzursuz bacak sendromu, tedavide kullanılan ilaçların da etkisi ile gün içerisinde uyanıkken halüsinasyon, geceleri ise kabus görme, özellikle daha genç erkek hastalarda yine ilaçların etkisi ile şans oyunlarına düşkünlük, aşırı para harcama isteği, cinsel davranışlarda değişiklikler veya aşırı yeme gibi bir takım haz artırmaya yönelik davranışsal değişiklikler gelişebilmektedir.

Parkinson hastalığının gelişmesinde etkili olan faktörler nelerdir?

Hastalığın nedeni tam olarak bilinmemekle birlikte gelişiminde dopamin salgılayan sinir hücrelerinin zarar görmesi veya azalması, genetik yatkınlık, ileri yaş, çevresel toksinler ve kimyasallar gibi faktörlerin etkili olduğu belirtilmektedir.

Parkinson hastalığının tanılanmasında fiziksel muayenedeki önemli göstergeler nelerdir?

Tanı koymada en önemli nokta nöroloji uzmanının muayenesidir. Muayenede özellikle hastalığın dört ana bulgusu olan titreme (özellikle istirahat halindeki tremor), hareketlerde yavaşlama, kol bacak veya gövde katılıkları ile denge veya postür bozukluklarından ikisinin varlığı ve bu bulguların bir süredir devam ediyor olması, tanı açısından önemlidir.

Parkinson hastalığının tedavisini açıklayınız?

• Parkinson hastalığının kesin bir tedavi şekli bulunmamaktadır. Bununla beraber, erken tanı, düzenli ilaç tedavisi ve iyi bir takip ile çoğu hasta uzun yıllar boyunca hayatını normal şekilde sürdürebilmektedir.
• Parkinson hastalığının tedavisinde öncelik ilk fırsatta medikal tedaviye başlanmasıdır. İlaç tedavisine erken başlamanın temelinde dopamin seviyesinin normal değerlerde tutulması ve dopamin eksikliğinde beyinde gelişen işlev bozukluklarının mümkün olduğunca geciktirilmesi yatmaktadır.
• Cerrahi uygulamalar tedavide ilk seçenek değildir. Fakat ilaç tedavisine rağmen hastalık seyrinin kontrol altında tutulamadığı ve hastalık seyrinde kötü yönde hızlı bir gelişme söz konusu olduğu durumlarda değişik tekniklerin cerrahi girişimler kullanılmaktadır.
• Dengeli ve yeterli beslenme, genel iyilik halinin artırılmasında rol oynamaktadır.
• Parkinson hastalığının tedavisinde çeşitli fizyoterapi yaklaşımları da uygulanmaktadır.
• Parkinson hastalığına yönelik ilaç, cerrahi ve fizyoterapi uygulamaları yanında; olumlu etki sağladığı bildirilen, ritmik uyaranlar aracılığı ile yürüyüşü düzenlemeye yönelik müzik terapi uygulamaları ve dans terapisi, masaj, yoga, meditasyon gibi bir takım tamamlayıcı yöntemler de denenmektedir.

Hoehn ve Yahr ölçeğine göre parkinson hastalığının kaç evresi bulunmaktadır? Bu evreleri açıklayınız?

Evre 1: Vücudun sadece bir yarısında motor, yani hareket ile ilişkili bulgular mevcuttur.

Evre 2: Motor belirtilerin yaygınlığının arttığı evredir ve belirtiler vücudun her iki yarısında da görülür.

Evre 3: Denge bozuklukları da gelişmeye başlar.

Evre 4: Yürüyüş, hareket sırasında aniden durma (donma) veya küçük, hızlı adımlar ile daha fazla enerji ile gerçekleştirilen motor aktivite ve hareket zorluklarının görüldüğü evredir.

Evre 5: Bu evredeki hastalar bağımsız olarak hareket etmekte büyük güçlük yaşamaktadır. 5. evre, hastaların yaşamlarını tekerlekli sandalye veya başka bir yardımcı gerece bağımlı olarak ettirdikleri evredir.

Evre 1 ve Evre 2 parkinson hastaları ve hasta yakınlarına verilecek eğitim içeriğini açıklayınız?

Eğitimin içeriğinde hastalığın nelerle ilişkili olduğu, nelere neden dikkat edilmesi gerektiği net bir şekilde ortaya konmalıdır. Ayrıca bu eğitimlerde hastalığın seyrini olumlu ve de olumsuz yönde nelerin etkilediğine ve gelişebilecek yeni bulgu veya acil durumlarla nasıl baş edebileceklerine yönelik bilgiler paylaşılmalıdır. Günlük en az 30 dakikalık egzersiz programları oluşturulmalı, hem kişinin egzersize olan ilgisini artırmak hem de faydalanma oranını artırmak amacıyla her gün farklı tarzda egzersizlere yer verilmesi gerektiği belirtilmelidir. Egzersiz programının yanında dengeli ve iyi bir beslenme programının oluşturulması, birtakım kısa ve uzun dönem hedeflerinin belirlenmesi ve bu hedefleri anımsatan, kişilerin dikkat ve isteklerinin yüksek tutan motive edici kısa notlar veya posterlerin yaşam alanında bulundurulmasının yararlı olduğu bilgisi veilmelidir. Ayrıca boş zaman aktivitelerinin programa yerleştirilmesi ve önceliğin daha önceden öğrenilmiş aktiviteler üzerinde yoğunlaşılması söylenmelidir. Parkinsonlu yaşlılar, ilgi alanları da dikkate alınarak koro çalışmaları veya bahçe işlerine de yönlendirilebilir. Şiddetli titreme problemi varlığında özellikle kesici, delici aletler gibi kişinin kendine zarar verme olasılığı olan birtakım gereçlerin kullanımında oldukça dikkatli olunması gerektiği belirtilmelidir. Ayrıca kişinin gününü geçirdiği ev, işyeri gibi fiziki ortamlar ergonomik açıdan değerlendirilerek gerekli olan düzenlemeler yapılmalıdır. İdrar kontrolünde, tuvalet ve banyoya transferlerin kolaylaştırılması, arada engel olabilecek yapıların kaldırılması gerekebileceği söylenmelidir.  Hastalara ait bir uyku günlüğünün tutulması; kişinin toplam uyku süresi, gece uykusuna geçiş süresi, gece uyanma sayısı, tekrar uykuya dalabilme durumu, kâbus veya halüsinasyon görme sıklığı gibi uyku ile ilişkili durumlar hakkında yol gösterici bilgiler sağlar.

Parkinson hastalarının bağımlılıklarının arttığı Evre 4 ve Evre 5’te hangi problemlerle karşılaşılmaktadır?

Bağımlılığın arttığı hastalığın bu ileri evrelerinde, olgularda yutma güçlüğü, konuşma problemleri, kognitif bozukluklar, huzursuzluk, anksiyete, görme sorunları, yazı yazma bozuklukları, daha sık tuvalete gitme ihtiyacı, idrar sıkışması hatta idrar kaçırma, aşırı terleme, cinsel sorunlar gibi geç dönem semptomları gelişebilmektedir.

Donma fenomeni nedir? Açıklayınız.

Parkinson hastalığı ilerledikçe, hareketler sırasında aniden gelişen ve “donma fenomeni” olarak adlandırılan hareket edememe atakları ortaya çıkabilir.  Donma, geçici, istemsiz bir hareket yetisi kaybıdır. Herhangi bir zamanda ortaya çıkabilir. Donma sırasında kişinin ayakları yere yapışmış gibi görünebilir veya oturmakta olduğu bir sandalyeden kalkamayabilir.

Parkinson hastalarında donma hâlinden çıkmaya yardımcı olan püf noktalar nelerdir?

Yürüyüşe geçilmesi, tekrar düzenli yürüyüşün kazanılmasında etkin bir manevradır. Bunun sağlanması için adım boyu mesafesi işaretlenerek veya olanak varsa bir mobil lazer cihazı gibi görsel bir uyaran ile ayarlanmalıdır.

• Vücut ağırlığını bir bacaktan diğer bacağa aktarmak,
• Ritmik müzik eşliğinde ve ritme uymaya çalışarak adım atmaya çalışmak,
• Hastanın önünde hayali bir çizgi olduğunu varsayarak, adımını bu çizginin üzerine atması gibi girişimler yaralı olabilmektedir.

Parkinson hastalarında daha güvenli bir ev ortamı sağlamak hastalığa bağlı yaralanma ve düşme riskini azaltabilir. Ev güvenliğini sağlamada bir kontrol listesi oluşturmak önemlidir. Bu kontrol listesinde yer alacak değerlendirmeler neler olmalıdır?

• Dağınıklıklar temizlenmeli, evdeki hareketleri kolaylaştırıcı yaklaşımlar benimsenmelidir.
• Zeminler kaymaz yüzeylerle sabit olmalı, paspaslardan kaçınılmalıdır.
• Tüm mobilyalar güvenli, sağlam ve sabit olmalıdır.
• Sandalyeler sabit olmalı, ayakta durmayı kolaylaştırmak için kol dayanağı ve yeterli oturma yüksekliği bulunmalıdır.
• Ev içerisinde iyi aydınlatma sağlanmalı, karanlık veya loş görünümlü alanlar en aza indirilmelidir. Parlamayı en aza indirmek için panjur ve perdeler ayarlanmalıdır.
• Elektrik, telefon ya da bilgisayar kabloları, yürürken ayağa dolanacak şekilde yürüme parkurunda bulunmamalıdır.
• Ev içerisinde merdivenler kullanılıyorsa basamakları adım genişliğine uygun ve sağlam olmalı, korkulukları bulunmalıdır.
• Yemek alanına kolayca erişilebilmelidir.

Parkinson hastalarında idrar kaçırmaya yönelik alınacak önlemler nelerdir? Sıralayınız?

• İdrar kaçırmanın önlenmesi için ilk önlemlerden biri tuvalet günlüğü tutulmasıdır. Böylece, alınan sıvı miktarı ve alma zamanı ile tuvalete gidiş sayısı ve zamanı izlenebilir.
• Her iki saatte bir tuvalete gitmek gibi düzenli bir program uygulanabilir.
• Kahve, çay ve kola gibi kafeinli içeceklerden kaçınılmalıdır, tüm bu içecekler sorunları daha da kötüleştirebilir.
• Tuvalette, kolay erişilebilecek şekilde kol dayanağı veya tutunma barı bulunmalıdır.
• Geceleri tuvalete gitmekte sorun varsa yatmadan iki saat önce sıvı tüketimi sınırlandırılabilir. Ancak günlük yeterli sıvının alınmasına özen gösterilmelidir.
• Tuvalette bir gece lambası bulundurulabilir.
• Mesanenin tamamen boşaltıldığından emin olmak için iki aşamalı idrar yapma denenmelidir: İdrar yaptıktan sonra tuvaletten hemen kalkmayıp birkaç dakika bekleyerek tekrar idrar var mı diye kontrol edilebilir.
• İdrar kaçağının olup olmadığını anlamak için günlük ped veya ince bir tuvalet kâğıdı kullanılabilir. Herhangi bir ıslaklık idrar kaçağının göstergesi olabilir.
• İdrar yolu enfeksiyonu belirtileri bilinmelidir: İdrar yaparken yanma hissi ile sık ve acil idrara çıkma isteği enfeksiyon belirtisi olabilir. Bu gibi durumlarda mutlaka doktora danışılmalıdır.

Parkinson hastalarında güvenli elektrikli alet kullanımı niçin önemlidir?

Parkinson hastalığında denge ve koordinasyon değişiklikleri ile birlikte tremorun da bulunması, kişinin elektrikli aletler kullanırken kontrolünü kaybetmesine ve kazalara neden olabilmektedir. Ayrıca hastaların reaksiyon verme süreleri de zamanla uzadığı için, aniden ortaya çıkan durumlara karşı gösterecekleri korunma refleksi zayıflayabilmektedir. Bu nedenle, genel güvenlik yaklaşımlarında elektrikli aletlerin kullanımı üzerinde özenle durulmasını gerektirmektedir.

Parkinson hastalığı, yaşlının giyinme-soyunma aktivitelerini daha yavaş ve uzun bir sürede fazladan bir efor harcayarak gerçekleştirilmesine neden olabilir. Bu nedenle giyinme rutininde kolaylaştırıcı bazı değişiklikler hastaların yaşadığı güçlükleri azaltarak kendilerine olan güveni destekleyebilir. Bu bağlamda Parkinson hastaları giysi seçiminde nelere dikkat etmelidir?

Giyinmeyi kolaylaştıran giyim stilleri ve kumaşlar seçilmelidir:

• Sürtünme etkisi yaratabilen, içindeyken hareket etmeyi zorlaştıran kadife ve sentetik dokulu kumaşlardan kaçınılmalıdır. Aşırı terlemeye neden olmayan doğal dokumalar tercih edilmelidir.
• Kaygan tabanlı, bilek desteği olmayan ayakkabı veya terlikler yerine kaymaz çorap veya spor ayakkabı tercih edilebilir.
• Kan dolaşımını bozan sıkı lastikli çoraplardan kaçınılmalıdır.
• Bağcıklı ayakkabılar yerine, velkro-(cırt cırt) bantlı ayakkabılar kullanılarak ayağa geçirme ve çıkarma aktiviteleri kolaylaştırılabilir.
• Velkrolar giysilerdeki düğme veya fermuarların yerine dikilebilir. Böylece giyinme aktiviteleri kolaylıkla bağımsızca yerine getirebilir.

Hastalığın erken aşamalarında ve hastalık belirtilerini etkin şekilde kontrol eden ilaç tedavisini aksatmadan düzenli olarak sürdüren hastaların araç kullanımı konusunda dikkat edilmesi gereken hususları sıralayınız.

• Radyo dinlemek, cep telefonu ile konuşmak, direksiyon başında bir şeyler yemek veya içmek gibi dikkat dağıtıcı davranışlardan kaçınılmalıdır.
• Parkinson hastalığında loş ışıklı ortamda görüş keskinliği azalabileceği için gece araç kullanılmaması daha güvenlidir.
• Yorgunluk ve uyku hâli hissedildiğinde veya ilaçların etkisi azaldığında direksiyon başına geçilmemelidir. Tanıdık, konforlu rotalar ve yoğun olmayan trafik saatleri tercih edilmelidir.
• Vücut yorgunluğunu geciktirmek için iyi bir oturma pozisyonu alınmalıdır. Sürüş sırasında bel destek yastığının kullanılması önerilmektedir.
• Düzenli olarak boyun ve gövde germe egzersizleri yapılması yararlıdır.
• Hastanın sürüş becerileri tarafsız biri tarafından değerlendirilmeli, hekim görüşü alınmalıdır.

Parkinson hastalarına tatil ve seyahate çıkmaları durumunda ilaç yönetimine ilişkin verilecek eğitim içeriğini yazınız?

• İlaçların listesi tutulmalı; her birinin günün hangi saatinde, kaç tane alınacağı bilinmeli, seyahat süresince yetecek miktarda ilacın temin edildiğinden emin olunmalıdır. Ayrıca:
• Tüm ilaçlar orijinal ambalajında saklanmalı,
• Parkinson hastalığı açısından yaşlıyı izleyen doktorun adı ve iletişim bilgileri de dahil olmak üzere, reçetelerin bir kopyası seyahat sırasında yanında bulundurulmalı,
• Parkinson hastalığında ilaçların saatinde alınması tedavinin önemli bir parçasıdır. Dolayısıyla tüm ilaçlar bir miktar su veya sıvı ile birlikte seyahat boyunca kişinin yanında bulundurulmalı, ilaç alım saatleri aksatılmamalı,
• Seyahat sonunda zaman dilimi değiştiği takdirde, ilaç kullanımı mümkün olduğunca ev saatine uyularak sürdürülmelidir.

Parkinson hastalarının baston seçimi ve kullanımına ilişkin öneriler neler olmalıdır?

• İdeal bir bastonun sağlam lastik uçları bulunmalıdır. Aşınmış lastik uçlar bastonun sabitlenmesin bozacak, denge problemlerinin yaşanmasına neden olabilecektir.
• Tek uçlu bastonlar tercih edilmeli, üç veya dört nokta tabanlı olanlardan (tripod veya quadripodlar) kaçınılmalıdır. Parkinson hastaları, denge ve duruş sorunu yaşadıkları için bu tip baston ve değnekleri kullanmakta zorluklar yaşayabilmektedir. Bunu en aza indirmek için tek uçlu baston veya değnekler önerilmektedir.
• Bastonların el tutamakları rahat olmalı, ihtiyaç duyulan yeterli kuvvetin alınmasına izin verecek konforu sağlamalıdır.
• Bastonun boyu kişiye göre değiştirilebilir olmalı, en iyi desteği vermek üzere yükseklik ayarlanmalıdır.

Parkinson hastalarının mutfak işlerini kolaylaştırmak için neler yapılabilir?

Basit birtakım değişiklikler ve uyarlamalar parkinson hastalarının yemek hazırlama, yemek yeme ve temizlik işlemlerini kolaylaştırır. Mutfakta sıklıkla kullanılan tabaklar, bardaklar ve belirli malzemeler tezgâhın üzerine kolayca erişilebilecek bir yükseklikte yerleştirilmelidir. Bu yaklaşım buzdolabının yerleştirilmesinde de uygulanmalıdır. Sık kullanılan veya tüketilen ürünler rahat ulaşılabilir raflarda tutulmalıdır.

Parkinson hastalarının mutfak içinde güvenli ve etkin hareket edebilmeleri için ne gibi önlemler alınmalıdır?

• Dolap kapaklarını açmayı ve kapatmayı kolaylaştırmak için kavraması kolay olan kulplar takılmalıdır.
• Yaygın olarak kullanılan tencere, tabak, kaşık gibi mutfak gereçleri kolayca erişilebilen ve açılabilen çekmecelerde bulunmalıdır.
• Ocak ve fırının açık kalıp kalmadığı kontrol edilmeli, kullanılmayan tencere tava gibi malzemeler, baharatlar, kepçe, yemek karıştırma kaşıkları ocaktan uzakta olmalıdır. Yangın riskine karşı elbezi, kağıt havlu, elektrik tesisatı ve elektrikli küçük ev aletleri gibi kolay tutuşma özelliği olan malzemeler yanan ocağın etrafına yerleştirilmemelidir.
• Kontrolü ve açma ve kapaması kolay olan, döndürmeli değil de yukarı aşağı veya ileri geri iterek kontrol edilebilen, tek bir lavabo bataryası kullanılmalıdır.
• Yüksek seviyedeki raflarda bulunan eşyaları almak için uzun saplı tutamaçlar kullanılabilir.