Envanter ve Bilanço Dersi 2. Ünite Özet

Giriş

Sözlük anlamı “değer biçme, bir malın değerini belirleme, valüasyon” olan değerleme işlemi, muhasebe literatüründe “varlıkların ve kaynakların ilk muhasebeleştirilmelerinde ve izleyen dönemlerde finansal tablolara alınmasında temel alınacak parasal değerin belirlenmesi” olarak tanımlanmaktadır.

Muhasebede Değerlemenin Tanımı ve Amaçları

Değerleme kısaca “iktisadi bir varlığa değer biçme işlemi”dir. Muhasebe literatüründe ise “varlıkların ve kaynakların ilk muhasebeleştirilmelerinde ve izleyen dönemlerde finansal tablolara alınmasında temel alınacak parasal değerin belirlenmesi” olarak tanımlanabilir.

Muhasebede değerleme Genel Kabul Görmüş Muhasebe Muhasebede Değerleme 26 İlkeleri (GKGMİ), Vergi Usul Kanunu (VUK), Türk Ticaret Kanunu (TTK) ve Türkiye Muhasebe Standartları (TMS) çerçevesinde incelenmesi gereken bir konudur. Değerlemenin amacı ise temel olarak bir işletmenin finansal ve ekonomik açıdan gerçek durumunu ve faaliyet sonuçlarını yansıtmak olarak ifade edilebilir.

Değerleme Ölçütleri

Genel Kabul Görmüş Muhasebe İlkelerine Göre Değerleme

İşletmenin içinde bulunduğu ekonomik ve finansal durumun açık, anlaşılır ve gerçeğe uygun bir şekilde gösterilmesine olanak sağlayan GKGMİ’de çeşitli varlık ve borçların değerlemesinde “maliyet bedeli ile değerleme” ve “piyasa fiyatı ve maliyet bedelinden düşük olan ile değerleme” şeklinde iki değerleme ölçüsü görülmektedir.

Vergi Usul Kanunu’nda Değerleme

VUK madde 260’a göre değerlemede iktisadi kıymetlerin her biri tek tek ele alınır ve değerlenir. Ancak aynı cinsten olan mallar ve değeri düşük mallar toplu olarak değerlenebilir. Aynı kanunun 261. Maddesine göre değerleme işlemi aşağıdaki ölçülerden biri ile yapılabilir:

• Maliyet Bedeli
• Borsa Rayici
• Tasarruf Değeri
• Mukayyet Değer
• İtibari Değer
• Rayiç Bedel
• Vergi Değeri
• Emsal Bedeli

Maliyet Bedeli

Maliyet bedeli, bir varlığın elde edilebilmesi için katlanılan giderlerin toplamıdır. Maliyet bedeli ile değerlenecek iktisadi kıymetler şunlardır:

• Gayrimenkuller, tesisat ve makineler, gemiler ve diğer taşıtlar, maddi olmayan haklar.
• Demirbaşlar. (İmal edilenlerde imal giderleri satın alma bedeli yerine geçer.)
• Emtia. (İmal edilenlerde hammadde bedeli, imal giderleri, genel yönetim giderleri ve ambalaj malzemesi giderlerinden mamule düşen paylar da maliyet bedeline dâhildir.)
• Zirai Mahsuller.
• Hayvanlar. (Maliyet bedelinin tespitinin mümkün olmaması durumunda emsal bedeli kullanılır.)

Borsa Rayici

Borsa rayici, bir iktisadi kıymetin değerleme günündeki borsa fiyatı olarak ifade edilebilir.

Tasarruf Değeri

Tasarruf değeri bir iktisadi varlığın değerleme gününde sahibi için arz ettiği gerçek değer olarak tanımlanır.

Mukayyet Değer

Mukayyet (kayıtlı) değer, bir iktisadi varlığın muhasebe kayıtlarında görülen değeri olarak tanımlanır. Mukayyet değer ile değerlenecek iktisadi kıymetler aşağıdaki gibidir:

• Senetli (isteğe bağlı) ve senetsiz alacaklar
• Kuruluş ve örgütlenme giderleri ile peştamallıklar
• Aktif geçici hesap kıymetleri
• Senetli (isteğe bağlı) ve senetsiz borçlar
• Pasif geçici hesap kıymetleri
• Karşılıklar.

İtibari (Nominal) Değer

İtibari değer, her nevi senetlerle esham ve tahvillerin üzerinde yazılı olan değerler olarak tanımlanır. İtibari değer ile değerlenecek kalemler aşağıdaki gibidir:

• Kasa mevcutları
• Çıkarılmış tahviller.

Rayiç Bedel ve Vergi Değeri

Vergi Usul Kanunu’nda rayiç bedelle değerlenecek herhangi bir varlık bulunmamaktadır. 268. maddenin 4751 sayılı Kanunla değişik haline göre, vergi değeri bina ve arazinin Emlak Vergisi Kanunu’nun 29. maddesine göre tespit edilen değeridir.

Emsal Bedeli

Emsal bedeli, gerçek bedeli olmayan veya bilinmeyen veyahut doğru olarak tespit edilemeyen bir malın, değerleme gününde satılması halinde emsaline nazaran haiz olacağı değerdir. Emsal bedeli ile değerlenecek kalemler aşağıdaki gibidir:

• Değeri düşen emtia
• Maliyet bedelinin belirlenmesi mümkün olmayan hayvanlar
• Değeri düşen mallar.

Türk Ticaret Kanunu’nda Değerleme

Şahıs işletmeleri ile şahıs şirketlerinde değerleme ölçülerinin seçimi serbesttir. TTK 75. madde “ Bütün aktifler, en çok bilanço gününde işletme için haiz oldukları değer üzerinden kaydolunur. Borsada kote edilen emtia ve kıymetler o günün borsa rayicine göre ve tahsil edilemeyen veya ihtilaflı bulunanlar müstesna olmak üzere, bütün alacaklar da itibari miktarlarına göre hesabedilir” demektedir. Buradan yola çıkılarak herhangi bir varlık için hem maliyet bedeli hem de piyasa değeri mevcut olduğunda büyük olan değeri seçebilecekleri sonucuna ulaşılabilir.

Sermaye şirketlerinde ise ortakların sorumlulukları koydukları sermaye ile sınırlı olduğundan, değerleme ölçülerinin seçimine sınırlama getirilmiş, düşük olan değer esas alınmıştır.

Türkiye Muhasebe Standartları’nda Değerleme

Türkiye Muhasebe Standartları’nda yer alan ölçüm ve değerleme esasları ise aşağıdaki gibidir:

• Tarihi Maliyet
• Gerçeğe Uygun Değer
• Cari Maliyet (Yenileme Maliyeti)
• Net Gerçekleşebilir Değer
• Nominal Değer
• Geri Kazanılabilir Tutar
• Defter Değeri
• Satış Maliyeti Düşülmüş Gerçeğe Uygun Değer
• İçsel Değer
• Kalıntı Değer
• Kullanım Değeri
• Bugünkü Değer.

Tarihi Maliyet

Tarihi maliyet, bir varlığın edinildiği ya da bir borcun ortaya çıktığı tarihte; varlığın edinilmesi ya da borcun kapatılması için yapılan ödemelerin değeridir. Tarihi maliyet ile değerlenen iktisadi kıymetler aşağıdaki gibidir:

• Maddi duran varlıklar
• Yatırım amaçlı gayrimenkuller
• Maddi olmayan duran varlıklar
• Şerefiye
• İştiraklerdeki yatırımlar
• Stoklar

Gerçeğe Uygun Değer

Gerçeğe uygun değer, karşılıklı pazarlık ortamında, bilgili ve istekli taraflar arasında bir varlığın el değiştirmesi ya da bir borcun ödenmesi durumunda ortaya çıkması gereken tutardır. Gerçeğe uygun değer ile değerlenen kalemlerden bazıları aşağıdaki gibidir:

• Maddi duran varlıklar
• Maddi olmayan duran varlıklar
• Yatırım amaçlı gayrimenkuller
• Nakit ve nakit benzerleri
• Finansal borçlar

Cari Maliyet (Yenileme Maliyeti)

Cari maliyet, bir varlığın veya bu varlıkla eşdeğer olan bir varlığın alınması için hâlihazırda gereken nakit veya nakit benzerlerinin tutarıdır.

Net Gerçekleşebilir Değer

Net gerçekleşebilir değer, işin normal akışı içerisinde, tahmini satış fiyatından tahmini tamamlanma maliyetleri ve satışın gerçekleşmesi için gerekli olan tahmini satış giderleri toplamının düşülmesiyle elde edilen tutardır.

Kullanım Değeri

Kullanım değeri, esas olarak varlıkların geri kazanılabilir tutarının tespit edilmesi için kullanılan bir hesaplama biçimidir. Bu esas maddi ve maddi olmayan duran varlıklar ile maliyet modeline göre değerlenen yatırım amaçlı gayrimenkullerin geri kazanılabilir tutarlarının hesaplanmasında dikkate alınmaktadır.

Vergi Usul Kanunu ve Türkiye Muhasebe Standartları’nda Öngörülen Değerleme Usullerinin Karşılaştırılması

Muhasebe sisteminde en fazla kullanılan kalemlerin her bir mevzuat uyarınca tabi tutuldukları değerleme esasları aşağıda açıklanmıştır:

Kasa; VUK’a göre nominal değer ile TMS/TFRS’ye göre gerçeğe uygun değer ya da nominal değer ile değerlenir

Bankalar; VUK’a göre kayıtlı değer ile TMS/TFRS’ye göre gerçeğe uygun değer ya da iskonto edilmiş maliyet ile değerlenir.

Yabancı Paralar; VUK’a göre borsa değeri ile TMS/TFRS’ye göre gerçeğe uygun değer ya da borsa değeri ile değerlenir.

Çekler; VUK’a göre nominal değer ile TMS/TFRS’ye göre gerçeğe uygun değer ya da iskonto edilmiş maliyet ile değerlenir.

Alacak Senetleri; VUK’a göre, banka ve sigortacılık yapan işletmelerde tasarruf değeri ile değerlenir. Diğerlerinde tasarruf değeri isteğe bağlı tutulmuştur. Belirli koşullarda değer düşüklüğü karşılığı ayrılabilir. Yılsonunda uygun reeskont işlemleri yapılır. TMS/TFRS’ye göre gerçeğe uygun değer ya da iskonto edilmiş maliyet ile değerlenir. Risk doğduğunda değer düşüklüğü karşılığı ayrılır.

Stoklar; VUK’a göre maliyet bedeli ile değerlenir. Değerleme günündeki satış bedelinin %10 ve daha fazla düşüklük gösterdiği durumda maliyet bedeli yerine emsal bedeli uygulanabilir. Borçlanma maliyetleri varlığın değerine eklenir. TMS/TFRS’ye göre ilk edinmede maliyet bedeli, izleyen dönemlerde maliyet bedeli ve net gerçekleşebilir değerden düşük olanı ile değerlenir. Borçlanma maliyetleri ancak stokların özellikli varlık olması ve satılabilir duruma gelmelerinin uzun süre gerektirmesi durumunda varlığın maliyetine eklenir.

İştirakler; VUK’a göre hisse senetleri ile temsil edilenler alış değeri, diğerleri borsa değeri ile değerlenir. TMS/TFRS’ye göre ilk edinmede maliyet bedeli ile değerlenir. İzleyen dönemlerde konsolidasyon kapsamında olanlar için özkaynak yöntemi uygulanır, diğerleri maliyet bedeli veya aktif bir piyasa varsa borsa değeri ile değerlenir.

Maddi Duran Varlıklar; VUK’a göre ilk muhasebeleştirilmelerinde maliyet bedeli, izleyen dönemlerde amorti edilmiş maliyet ile değerlenir. TMS/TFRS’ye göre ilk edinmede maliyet bedeli, izleyen dönemlerde maliyet modeli veya yeniden değerleme modeli ile değerlenir. Yeniden değerleme modelinde gerçeğe uygun değer ile değerlenirler. Gerçeğe uygun değerin tespit edilemediği durumlarda, gelir yaklaşımı veya yenileme maliyeti yaklaşımı kullanılarak bu değer tahmin edilebilir.

Maddi Olmayan Duran Varlıklar; VUK’a göre ilk muhasebeleştirilmelerinde maliyet bedeli, izleyen dönemlerde itfa edilmiş maliyet ile değerlenir. TMS/TFRS’ye göre ilk muhasebeleştirmede maliyet bedeli ile değerlenirler. Maddi duran varlıklardan farklı olarak, kullanımda veya yeniden düzenlenme esnasında ortaya çıkan maliyet varlığın değerine eklenmemektedir. İzleyen dönemlerde ise maddi duran varlıklar gibi maliyet modeli ve yeniden değerleme modeli olmak üzere iki modele yer verilmiştir. Yeniden değerleme yönteminin uygulanabilmesi için varlığın aktif bir piyasasının olması gerekir.

Şerefiye; VUK’a göre ilk edinmede kayıtlı değer, izleyen dönemlerde itfa edilmiş maliyet ile değerlenir 5 yılda itfa edilir. TMS/TFRS’ye göre ilk edinmede maliyet bedeli ile değerlenir. İzleyen dönemlerde değer düşüklüğü testine tabi tutulur. Değer düşüklüğü karşılığının iptali ve itfa yasaklanmıştır.

Genel Kabul Görmüş Muhasebe İlkeleri her bir varlık için ayrıntılı değerleme hükümleri öngörmekten ziyade, Vergi Usul Kanunu’ndaki değerleme esaslarını benimsemiş ve dolayısıyla Tekdüzen Muhasebe Sistemi’ndeki değerleme esasları da Vergi Usul Kanunu’na uygun bir biçimde düzenlenmiştir. Sermaye Piyasası Kanunu ve Türk Ticaret Kanunu ise değerleme konusunda tamamen Türkiye Muhasebe Standartları’nı referans göstermiş ve varlıkların ve borçların değerlemesinin TMS’ye göre yapılmasını öngörmüştür.