Karar Destek Sistemleri Dersi 8. Ünite Sorularla Öğrenelim

Uzman bilgisi nedir?

Sınırlı bir alanda uygulanan ve başarısı uygulamalarla kanıtlanmış yöntembilgisine uzmanbilgisi veya uzmanlık denir. Uzmanbilgisinin her zaman belgelendirilmesi mümkün değildir. Ancak mümkün olduğunda çok kıymetli bir tür yöntembilgisi olan uzmanlığın, bir sistem içinde kullanılarak insanın akıl yürütmesine benzer şekilde çıkarımlar yapması ve kararlar vermesi mümkün olmaktadır. Bu tarz sistemlere uzman sistem (US) denir.

Kurumsal zekâ nedir?

Kurumsal zekâ, bir işletmenin öncelikle yönetim yetilerinin bir toplamıdır. Bu yüzden de yönetim kadrolarının yetkinliği birinci derecede önemlidir. Diğer önemli faktör de işletmenin kurumsal zekâya bakışıdır. Kurumsal zekâyı bir işletmenin en önemli varlığı olarak gören işletmelerin; yönetim bilişim sistemleri, çevrimiçi analitik işleme (OLAP) işletme analitiği ve karar destek sistemleri düzeyinde kurumsal zekâ altyapısını tamamlamış olması beklenir. Bunu gerçekleştiren işletmelerin analitikle rekabet etmelerini destekleyecek bir kurumsal zekâya sahip olduklarını ifade etmek gerekir.

Yöntembilgisi yönetimi (YY) nedir?

Yöntembilgisi yönetimi (YY), işletme çalışanlarının kollektif olarak verimlilik, kalite ve süreç iyileştirme amacıyla sahip oldukları bilgileri ve yöntemleri kalıcı ve görünür kılma ve kurumsal çapta kullanıma sunma çabalarının bütünüdür. Bu çaba, yöntembilgisinin yanısıra değerli durumbilgileri ve görüşlerin de paylaşımını içerebilir.

Yöntembilgisi yönetiminin (YY) amacı nedir?

YY’nin amacı, işletme içinde türetilen faydalı bilgilerin yakalanması, depolanması, bakımı, gereken kişiye istediği yer ve zamanda ve kullanışlı bir şekilde sunulmasını sağlamaktır. Bir yönüyle YY, yöntembilgisini yöneten insanların yönetimiyle ilgilenir. Yapılmak istenen; kurum içi
her tür bilgi ve görüşün sistematik olarak her çalışana açık olmasıdır. YY, kurumsal öğrenmeyi gerçekleştirme yolunda atılacak en önemli adımıdır.

Yöntembilgisi dolabı nedir?

Yöntembilgisi dolabı, kurumsal yöntembilgisinin elektronik metin belgeleri şeklinde biriktirilmesidir. Yönergeler ve yazışmaların bazıları yöntembilgisi dolabında saklanmalıdır. Her işlem noktasındaki iş akış şemalarının (owcharts) tutulduğu bir ortam, buna örnek teşkil eder. Buradaki yöntembilgileri, uzman sistemlerdeki yöntembilgisi tabanı ile karıştırılmamalıdır. Uzman sistemlerin yöntembilgisi tabanı bir  problemin çözümüne ilişkin bilgileri tutarken, kurumsal yöntembilgisi dolapları tüm kurum içi anlamlı belgelerin saklandığı ve erişildiği bir ortamı ifade eder.

Yöntembilgisi yönetiminin yaşama geçirilmesinde yararlanılacak üç temel teknoloji nedir?

Yöntembilgisi yönetiminin yaşama geçirilmesinde yararlanılacak üç temel teknoloji vardır. Bunlar:
1. İletişim teknolojileri,
2. İşbirliği teknolojileri,
3. Depolama ve erişim teknolojileridir.

Yöntembilgisi yönetiminin yaşama geçirilmesinde yararlanılacak üç temel teknoloji olan iletişim teknolojileri, işbirliği teknolojileri ve depolama ve erişim teknolojileri yöntembilgisi yönetiminin hangi işlevlerini yerine getirecek şekilde bütünleşik bir çözüm oluştururlar?

Belirtilen teknolojiler, YY’nin aşağıdaki işlevlerini yerine getirecek şekilde bütünleşik bir çözüm oluştururlar. Bu işlevler şunlardır:
1. Yöntembilgisinin yaratılması: Yeni görüş, fikir, içgörü ve iş süreçlerinin türetilmesini sağlar.
2. Yöntembilgisinin paylaşılması: Çalışanların gönüllü olarak görüş, fikir, içgörü ve benimsedikleri iş süreçlerini paylaşmalarıdır.
3. Yöntembilgisinin aranması: Kurum içi süreçlere, projelere ve yeni iş fikirlerine götürecek görüş, fikir, içgörü ve iş süreçlerine erişerek işbirliğine ve kurumsal rekabet gücüne katkıda bulunabilmektir

Yöntembilgisi yönetimi sistemlerinin (YYS) sahip olması beklenen bileşenler nelerdir?

Yöntembilgisi yönetimine yönelik teknolojik çözümlere yöntembilgisi yönetim sistemi (knowledge management system veya knowware) denir. Yöntembilgisi yönetimi sistemlerinin (YYS) sahip olması beklenen bileşenleri arasında işbirliğini destekleyen araçlar (collaborative computing tools), yöntembilgisi sunucuları, kurumsal yöntembilgisi portalları, elektronik içerik ve belge yönetim sistemi, yöntembilgisi harmanlama (knowledge harvesting) araçları, arama motorları, erişim, izleme ve güvenlik denetimi araçları ve yöntembilgisi yönetimini kolaylaştıran araçlar (knowledge management suites) bulunmaktadır. Tüm bu özelliklerin aynı anda bir YYS’de olması şart olmayıp ihtiyaçlara göre uygun
tasarımlar ortaya konabilir.

Meta-bilgi nedir?

Meta-bilgi, bilgi hakkındaki bilgi olup, bilginin türüne göre meta-veri, meta-durumbilgisi ve meta-yöntembilgisi olarak adlandırılır.

Kurumsal öğrenme nedir?

Bir kurumun; politika, strateji, taktik, teknik ve yönergelerini etkileme potansiyeli olan yeni bilgi ve içgörülerin geliştirilebilmesine kurumsal öğrenme denir. Aynı fiziksel ortamda çalışanların kurumsal öğrenmesinde uygulanabilecek yaklaşımların e-ticaret ve e-işletmelere uygulanamayacağı unutulmamalıdır.

Bir kurumun öğrenen bir kurum olup olmadığını anlamanın yolu birtakım koşulların gözlenmesidir. Söz konusu koşullar nelerdir?

1. Problemleri sistemli bir şekilde çözme,

2. Problem çözmede yaratıcı olmak,

3. Geçmiş deneyimlerinden öğrenme,

4. Diğer işletmelerin eniyi uygulamalarından yararlanma,

5. Bilgilerin kurumsal zeminde aktarılmasını hızlı ve etkin bir şekilde gerçekleştirme.

Kurumsal Bellek nedir?

Kurumsal Bellek: Öğrenen bir kurum, öncelikle kurumsal bir belleğe, bununla beraber kurumsal bilgiyi saklamak, sunmak ve paylaşmak için yöntem ve araçlara sahip olmalıdır. Yapılan bazı araştırmalar, işletme verilerinin ancak %15’inin gerçekten kullanıldığını ortaya çıkarmaktadır. Kurumların geçmişlerini hatırlaması; plan, politika, yönerge, iş akış bildirimleri ve kurum içi yazışmalarla olur. Kurumsal Kültür, bir işletmenin ortak paydasını oluşturan değerler bütünüdür. Kurumsal kültürün oluşması, kurumsal bellek ve kurumsal öğrenme ile gerçekleşir.

Yapay Zekânın ilk dikkate değer uygulamalarından biri hangisidir?

Yapay zekânın (YZ) ilk dikkate değer uygulamalarından biri, IBM tarafından geliştirilen Deep Blue isimli satranç oyanayan bilgisayar programıdır. YZ, yalnızca zeki insanların kazanabileceği bir oyunda eski dünya şampiyonlarından Garry Kasparov’u yenmiştir.

Yapay Zekânın ne olduğunu anlamak için ilk olarak zeki olmanın işaretleri olarak düşünülen yeteneklere bakılması gerekir. Yeteneklerin tamamını listelemek güç olsa da en temel olanları hangileridir? 

• Deneyimlerden öğrenme veya deneyimleri anlama,
• Belirsiz veya çelişkili mesajlardan anlam çıkarma,
• Yeni bir duruma hızlı ve başarılı bir şekilde cevap verebilme,
• Problem çözmede akıl yürütmeyi kullanma,
• Kafa karıştıran durumların üstesinden gelme,
• Sıradan rasyonel yollarla yorum ve çıkarsama yapma,
• Bilgiyi kullanarak çevreyi kullanma,
• Düşünme ve akıl yürütme,
• Bir durumda farklı bileşenlerin göreceli öneminin bilincinde olma.

Yapay Zekâ tekniklerini diğer bilgisayar alanındaki çalışmalardan ayıran özellikler nelerdir?

(i) Sembolik problem çözme,

(ii) akıl yürütme ve

(iii) makine öğrenmesidir.

Yapay Zekâda (YZ) Sembolik Problem Çözme nedir?

Sembolik işlem yapabilme, yapay zekânın (YZ) temel bir özelliğidir. Bilgisayarlar, başlangıçta sayıları işlemek için özel olarak tasarlanmıştır. Buna karşın insanoğlu, sembolik düşünmeye yatkındır. İnsan zekâsı, sayılar kadar sembolleri işleyebilme yeteneğine de bağlıdır. Sembolik işleme, YZ’nin merkezi olmasına rağmen bu, YZ’nin matematik içermediği anlamına gelmez. YZ’nin ağırlığı daha çok sembollerin kullanılması üzerinedir. YZ, algoritmik olmayan problem çözme yöntemlerini de içeren sembolik işlemlerle uğraşan bir bilim dalıdır. Algoritma, belirli bir probleme çözüm bulmayı garantileyen ve başlangıç ve bitiş noktaları iyi tanımlanmış adım-adım izlenecek bir komutlar listesidir. Çoğu bilgisayar mimarisi, bu adım-adım yaklaşıma elverişlidir. Ancak, insanın akıl yürütme süreci, bir dizi mantıksal adımın ardarda izlendiği bir süreçten farklı yani algoritmik olmayan özellikler sergiler. İnsanın akıl yürütmesi, algoritmik problem çözmeyi dışlamamakla beraber, önceki deneyimlerinden öğrendiği kurallara ve içgüdülerine dayanır. Bu kuralların bir kısmı eğitim ve deneyimle edinilirken, diğer bir kısmı sezgilere dayalı yöntembilgileridir. Birçok YZ yöntemi, problem çözümündeki karmaşıklığı azaltan sezgisellerden yararlanmaktadır. Bunların en yaygın olanlarından biri, gezgin satıcı problemlerinde kullanılan en yakın komşu sezgiselidir. Gezgin satıcı problemi; n adet şehrin her birini tam olarak bir kez ve en az mesafe katederek ziyaret etmek isteyen bir kişinin, şehirleri ziyaret sırasının belirlenmesi problemidir. Böyle bir problem karşısında pek çok kişi bulunduğu şehirden en yakın olana gitme suretiyle bir ziyaret rotası oluşturacaktır.

Yapay zekâda Makine Öğrenmesi nedir?

Makine Öğrenmesi: Yapay Zekâ (YZ) sistemleri, insanın sahip olduğuna benzer bir öğrenme kapasitesine sahip değildir. Buna karşın, YZ içeren sistemler, otomatik öğrenme olarak da adlandırılan mekanik öğrenme kabiliyetine sahiptir. Makine öğrenmesi, YZ sistemlerinin dış ortamdaki değişikliklere tepki verebilmelerini ve sistemin kendi davranışlarını bu tepkilere göre ayarlamalarını sağlayabilmektedir. Denetimli (supervised) ve denetimsiz öğrenme olarak iki kategoride incelenir. Denetimli öğrenme, neyin doğru neyin yanlış olacağının bilindiği ve YZ’nin bu doğru ve yanlışları öğrendiği yaklaşımlara verilen isimdir. Denetimsiz öğrenmede, hedef (müşterileri harcama düzeylerine göre kümeleme) belli olmakla beraber, doğru ve yanlış konusunda YZ’nin eğitilmesi veya bilgilendirilmesi sözkonusu değildir.

Yapay Zekâ ile İnsan Zekâsının Karşılaştırılması aşamasında yapay zekânın sahip olduğu önemli üstünlükler nelerdir?

• Kalıcı olma: İnsan zekâsı doğar, gelişir, yaşar ve ölür. Buna karşın Yapay Zeka (YZ), üzerine inşa edildiği bilgisayar sistemleri ve programları varolduğu sürece kalıcıdır.
• Çoğaltma ve yaygınlaştırma kolaylığı: İnsan zekâsı, eğitim ve usta-çırak ilişkisi gibi yöntemlerle kopyalanabilir ve çoğaltılabilir. Bu yöntemler, uzun bir tecrübe kazanım süreci de gerektirir. Nitekim aynı sebeple uzman insan sayısının arttırılması zor ve yavaştır. Buna karşın bir bilgisayar sisteminde düzenlenmiş yöntembilgisi, o bilgisayardan herhangi bir bilgisayara kolaylıkla kopyalanabilir ve eksiksiz çoğaltılabilir.
• Düşük maliyet: YZ’nin taşınabilme ve paylaşılabilmesindeki kolaylıklar, yararlanma maliyetini hızla düşürmektedir. İnsanların sunduğu uzmanlık hizmetleri genellikle pahalıdır. Örneğin, uzman bir doktorun muayene ve tedavi ücreti takdir edilen uzmanlık düzeyi ile orantılıdır. Bir doktorun eriştiği uzmanlık düzeyine gelmesi on yıllarla ölçülür. Sözkonusu sürenin doktorun hizmetine maliyet olarak
  yansıması kaçınılmazdır.
• Tutarlılık: İnsanın zihinsel performansı hep aynı düzeyde olmaz. Aynı probleme farklı günlerde farklı tepkiler vermesi bilinen bir durumdur. Bu durum, insanların yaptıkları işlerde tutarsız olabilmelerine neden olur. YZ, bir bilgisayar yazılımı olduğu için aynı koşullar altında tutarlılığını değiştirmez.
• Belgelendirilebilirlik: YZ’nin kararları açıklanabilir ve dolayısı ile belgelendirilebilir. İnsan zekâsının kayıt altına alınması zordur. Örneğin bir insan, karar verebilir ama karar sürecindeki adım ve varsayımlarını daha sonra açıklaması zordur.
• Hız: YZ, belirli işleri insandan çok daha hızlı bir şekilde tamamlayabilir.

İnsan zekâsının, Yapay Zekaya göre dikkate değer üstünlükleri bulunmaktadır. Bunlardan en önemli ikisi nedir?

• İnsan zekâsı, yaratıcı olmasına karşın YZ, geldiği nokta itibariyle yaratıcı zekâdan yoksundur. Bilgi edinme ve öğrenme yeteneği insanın doğasında vardır. Buna karşın YZ’de yöntembilgisi, özenle hazırlanıp sisteme eklenir.
• İnsan zekâsı, insanların duyusal deneyimlerini doğrudan kullanmasını ve onlardan yararlanmasını mümkün kılmaktadır. Buna karşın YZ sistemleri, sembolik girdi ve gösterimlerle çalışmak zorundadır.

Yapay zekâ uygulama alanlarından "görsel tanıma" nedir?

Görsel tanıma, kamera gibi algılayıcılarından alınan dijital görsel bilgilerin karar süreçlerinde kullanılabilmesine yönelik çabaların bütünüdür. Görüntü işleme (image processing) ve sahne tanıma (scene recognition)’yla beraber, görsel tanıma; görüntü-tabanlı karar destek sistemlerinin en önemli bileşenlerinden biridir. Örneğin, mikro-cerrahi gibi görüntüye dayalı operasyonlarda, cerrahi kararların güvenilirliğini arttırmada kullanılan görsel tanıma ve yorumlama bileşenleri, hem KDS’nin hem de cerrahın başarısına anlamlı katkılar sağlayabilir. Görsel tanımanın temel amacı, görüntü işlemeden çok görsele ilişkin senaryoları yorumlamaktır. Örneğin, al-koy (pick-and-place) robotların kutulama yaptığı
bir sistemde görsel tanıma, kutulanacak ürünlerin banttaki duruşlarını (yan, dik, çapraz gibi) ve kutudaki konumlandırmalarını doğru okumaktan sorumludur.