Psiko-Sosyal Rehabilitasyon Dersi 8. Ünite Özet

Giriş

Yaşlılık, çoklu sorun alanlarını beraberinde getiren, sadece tıbbi olarak değil bireysel, çevresel, psiko-sosyal, sosyoekonomik boyutlarıyla ele alınması gereken bir süreçtir. Bu sürece yaş ile birlikte yaşlı bireyin hayatını zorlaştıran bazı engelleyici kronik sağlık problemleri de eklenebilir.

Kendi özbakımını gerçekleştiremeyen yaşlı bireylerin ihtiyaçlarını karşılamak için çoğunlukla informal (gayri resmi) bir destek sistemi olarak aile ön plana çıkmaktadır. Yeterli yardım ve destek olmadığında informal sistemin yanında formal bir sistemin varlığına ihtiyaç duyulmaktadır.

Türkiye’de aile üyelerinin bakımı ve desteklenmesi ihtiyacı birincil olarak aileye düşen bir sorumluluktur. Ancak bazı değişimler olmuş ve aile yapısı da bu dinamiklerin değişimi aile farklılaşmaya başlamıştır. Bu değişimler sonucunda yaşlı refahı alanında ihtiyaç alanlarına yönelik olarak farklı hizmet modelleri ve farklı meslek elemanı ihtiyacı gündeme gelmiştir.

Geriatrik Ekip Çalışması

Gerontoloji , biyolojik, sosyolojik, ekonomik ve çevresel boyutta yaşlılık sürecini bilimsel yöntemlerle inceleyen bir disiplindir. Geriatri , yaşlılığı medikal boyutta ele alan, yaşlı bireylerin sağlığının korunması, potansiyel hastalıkların koruyucu, önleyici müdahale ve kapsamlı değerlendirme ile tedavisini hedef alan ‘yaşlılık bilimi’ olarak da ifade edilen bir disiplindir.

1930’lardan sonra bilim dalında uzmanlıklarını almış olan hekimler geriatrik hizmetin ancak çok disiplinli (multidiscipliner) ve disiplinlerarası (interdiscipliner) çalışmalara dayalı olarak yürütülmesi durumunda amacına ulaşacağını görüşünü ortaya koymuşlardır. Toplumsal, sosyal, ekonomik ve klinik açıdan yürütülecek tedavi ve izleme hizmetlerinde hastanın ve toplumun ihtiyaçlarına cevap verecek donanımlı meslek elemanlarından oluşan ekip üyelerine ve ekip çalışmasına ihtiyaç duyulmaktadır.

Yaşlı bireylerin özellikleri şunlardır:

• Yaş nedeniyle kırılgandır,
• İşlevselliğini kaybetmiştir,
• Çoklu tıbbi ve psiko-sosyal problemlere sahiptir,
• Çoklu ilaç kullanımı söz konusudur,
• İstemsiz kilo kaybı görülebilir,
• Sık sık düşme görülebilir, işitme ve diğer duyu kayıpları yaşarlar,
• Yıkıcı davranış ve kişilik değişimleri söz konusudur.

Ortak bir amaç içim uzmanlıklarını birbiriyle paylaşmak için bir araya gelen ve her biri spesifik bilgi ve beceri taşıyan üyelerin oluşturduğu grupların yaptığı çalışmaya ekip çalışması denir. Ekibin oluşabilmesi için dört temel faktörün dikkate alınması gereklidir. Bunlar:

1. Ekibin büyüklüğü,
2. Ekibin kompozisyonu,
3. Ekibin yapı ve işlevi (örneğin, temel normlarının neler olacağı),
4. Ekibin izleyeceği prosedür (örneğin, toplantı zamanı ve toplantı yeri gibi) düşünülerek ekip oluşturulmalıdır.

Bu faktörler düşünülerek oluşturulan ekip;

• Daha çok bilgi sağlamaya olanak verir,
• Meslek elemanları, kurumlar ve müracaatçılar arasında iletişimi kolaylaştırır,
• Farklı meslek elemanlarının birbirinin bakış açılarını öğrenmelerini sağlar,
• Uzmanlık alanlarındaki gelişmeyi arttırır,
• Hem bireysel hem de mesleki gelişmeye olanak sağlar,
• Problemlerle ilgili potansiyel çözümlerin çeşitliliğini arttırır,
• Tek tek parçalar üzerinde durmaktan çok problemlerin tümü üzerinde durulur,
• Hizmetlerin kapsamını arttırır,
• Profesyonellerin daha etkili biçimde tanıtılmasını sağlar,
• Üyeler arasındaki dayanışmayı sağlar,
• Üyelerin bireysel anlamda daha üretici olmasını sağlar,
• Değişme hedefi üzerindeki etkiyi arttırır,
• Daha yüksek kalitede üretim sağlar ve
• Sonucun daha kolay kabul edilmesini sağlar.

Çokdisiplinli, Disiplinlerarası ve Disiplinlerötesi Geriatrik Ekip

Çokdisiplinli ekip, hastanın tedavisinde birlikte çalışılan fakat sadece bir disipline özgü bakım planının oluşturulduğu ve yürütüldüğü ekip iken disiplinlerarası ekip, aynı amaca bağlı birbirini tamamlayan performans hedeflerine, yeteneğe sahip; birbirine karşı sorumluluk üstlenmiş birkaç uzmandan oluşan ekiptir. Disiplinlerötesi ekip ise farklı disiplinlerin üyelerinin diğer uzmanlık alanlarına ilişkin bilgi sahibi olabildikleri ekiptir.

Kırılgan olarak adlandırılan yaşlı hasta grubunda, geriatrik problemlerin belirlenmesi ve etkin tedavi için çok yönlü geriatrik değerlendirme (ÇYGD) çok önemlidir.

Çok yönlü geriatrik değerlendirme birkaç adımı içermektedir. Bunlar:

• Bilgi toplama,
• Takım içinde görüşme,
• Hasta ve bakım verenin dahil olduğu bir tedavi planı geliştirme,
• Tedavi planının oluşturulması,
• Tedavi planına verilen yanıtın gözlenmesi,
• Tedavi planının yeniden gözden geçirilmesidir.

Disiplinlerarası Geriatrik Ekip Türleri

Disiplinlerarası ekipler oluşumu bakımından; hemşire ağırlıklı ekip, hemşire-hekim ekibi, hekim ağırlıklı ekip, sosyal hizmet uzmanı ağırlıklı ekip ve fikir birliğine dayalı ekip olarak adlandırılır.

Disiplinlerarası ekipler ortamı bakımından ise; hastane odaklı hasta ekipleri, ayakta tedavi ekibi, acil servis ekibi, evde bakım ekibi, huzurevi/ bakımevi ekibi, palyatif bakım ekibi ve toplum temelli değerlendirme ekibi şeklinde türleri vardır.

Disiplinlerarası Geriatrik Ekip Üyelerinin Rol ve Sorumlulukları

Disiplinlerarası ekip çalışmasında tıp, psikiyatri, nöroloji, fizik tedavi, iç hastalıkları ve aile hekimliği alanlarından profesyoneller bulunmakta, yaşlı hasta bakımı alanında eğitilmiş hemşire, sosyal hizmet uzmanı, psikolog, sosyolog, fizyoterapist, ergoterapist, diyetisyen ve bakım personelleri ekibin diğer üyeleridir.

Tıp doktoru: Geriatri hizmet ekibinde tedavi sürecini (ilk muayene, teşhis ve tedavi) yürütür ve ekip yöneticiliği rolüne sahiptir. Düzenli kontrolleri yapmak, ilaç yazmak, koruyucu, önleyici, tedavi hizmetleri ve ameliyatları yapmak gibi görevleri bulunur.

Hemşire: Yaşlı bireyin sağlığını koruma, tedavi etme ve izlemeye yönelik bakım planlarını düzenleme, uygulama, değerlendirme görevlerini üstlenir .Hastanın ve ailesinin eğitim planlamasını yürütür. Lisanslı hemşire, bakım koordinasyonunu, doğrudan ve dolaylı hasta bakımını gerçekleştirerek en yüksek işlevselliğe sahiptir.

Geriatrist: Yaşlı bireylerin hastalıklarının önlenmesi, tanılanması ve tedavi edilmesi konularında özel eğitim alan hekimdir.

Fizyoterapist: Yaşlanmaya bağlı kas ve eklem rahatsızlıklarının rehabilitasyonunda tıbbi tedaviye destek verir.

Psikolog: Hizmet alan yaşlı hastanın motivasyonunun yükseltilmesi, stres ve anksiyetesinin azaltılması, tedaviye ilişkin kaygılarının giderilmesi, serbest zamanlarını değerlendirmesi gibi konularda danışmanlık görevlerini üstlenir ve ruh hastalıklarının teşhis ve tedavisini sağlar; yaşlı birey ve aile için psikoterapi hizmeti sunar.

Psikiyatrist: Hastaların ruhsal, duygusal ve davranışsal problemlerini tedavi eder.

Eczacı: İlaç tedavisinin düzenlenmesi ve izlenmesini sağlar.

Diyetisyen: Hastanın beslenme düzeyini değerlendirerek, hasta için uygun beslenme amacı belirlemek için aile üyeleri ve ekip ile birlikte çalışır.

Uğraşı terapisti: Bireylerin fonksiyonelliğini arttırmak; fiziksel, ruhsal ve duygusal işlevselsizliği düzeltmek ve önlemek için terapötik aktivitelerden sorumludur.

Sosyal Hizmet Uzmanı: Sağlık ekibinin içerisinde sosyal hizmet uzmanı aracılık, kolaylaştırıcılık, savunuculuk gibi rolleri yürütür. Hastanın ve ailenin tedavi sürecine katılımı ile ilgilenir, ailenin ve bireyin psiko-sosyal işlevselliğini ve kapasitesini geliştirir ve taburculuk sonrası takibinden sorumludur.

Yaşlı Bakım Elemanı: Bakım öncesi ön hazırlık yapan, hizmet alan bireyin öz bakımını uygulayan, yaşam alanını düzenleyen, yeterli ve dengeli beslenmesini sağlayan, mobilizasyonunu sağlayan, ilaç dışı tıbbi bakımını sağlık profesyoneli denetiminde yapan, aktif yaşama katılımını sağlayan, tedavi sürecinde sağlık profesyonelini destekleyen ve mesleki gelişim faaliyetlerine katılan nitelikli kişidir.

Disiplinlerarası geriatrik ekip çalışmasında yetkinlik alanları:

• Disiplinlerarası iletişim,
• Hasta odaklı bakım,
• Disiplinlerarası rolleri açıklığa kavuşturma,
• Disiplinlerarası çatışma çözümleme,
• Disiplinlerarası iş birliği,
• Disiplinlerarası işlevsellik

olarak ifade edilebilir.

Disiplinlerarası Ekibin Özellikleri

Disiplinlerarası ekip çalışması, hem tek tek ekip üyelerinin, hem de ekibin genel olarak sahip olması gereken pek çok özellik gerektirir. Ekip içinde koordineli ve yetkin hizmet sunumu, her profesyonel meslek elemanının ekibe ve diğer ekip üyelerine karşı saygılı davranması ve işbirliği yapabilmesi önemli özelliklerdendir.

Geriatrik hizmetlerin sunumunda ekip çalışması ile tek bir profesyonelin ve disiplinin etkisinden uzaklaşılır. Diğer disiplinlerin, hastanın ve ailenin ekibe dâhil olması ile amaçlara daha kolay ulaşılır.

Ekipler bakım planı için temel unsurdur. Farklı disiplinlerden ekip üyeleri, yaşlı hastaların bakım planı için hedefler koyarak kaynakları ve sorumlulukları paylaşır.

Müracaatçı hasta odaklı disiplinlerarası iş birliğine dayalı ekiplerde dört temel unsuru bulunmaktadır. Bunlar:

1. Hizmet veren kurumun, organizasyonun yapısı,
2. Profesyonellerin diğer profesyoneller ve müracaatçıyla arasındaki güç ilişkileri,
3. Disiplinler arasındaki rol uyumu,
4. Hastanın ve toplumun beklentileridir.

Disiplinlerarası geriatrik uygulama için engelleri dönüştürebilme ve başarılı bir uygulama sürecini yönetme sorumluluğu ekip üyelerindedir.

Bu süreçte;

• Güven ilişkisinin kurulmasında her bir üyenin rol ve sorumluluklarına değer verilmesi,
• Karar verme sürecinde gücün paylaşımını kolaylaştırmak için ekip üyelerinin gönüllü olması,
• Ekip üyelerinin rol tanımı ve değer paylaşımını yaparak bu rollerin ve değerlerin karar verme sürecine katkılarını belirleyebilmesi,
• Ekip üyelerinin müdahale sürecinde yaşlı hasta bireyin memnuniyeti için iş birliği içinde çalışabilmesi oldukça önemlidir.

Ekip çalışmasının birçok avantajı olmasına rağmen ekibin biraraya getirilmesinde ve yürütülmesinde bazı güçlüklerle karşılaşılmaktadır. Bunlar;

• Ekip üyelerinin tümünü aynı zamanda ve aynı yerde bir araya getirme,
• Amaca yönelik olarak ortak noktayı yakalama ve güçlü ekip anlayışının sürdürülmesi,
• Kişilerarası gereksinimleri ele alma,
• Liderlik çatışmaları,
• Mekan ve zaman düzenlemesi,
• İletişim,
• Çatışma,
• Ben odaklı davranışla baş edememe,
• Gerçekçi olmayan çalışma beklentileri,
• Ekip üyeleri arasında kabul ve saygı şeklindedir

Etkili ekip çalışması önünde yine ekibin kendinden kaynaklanan bazı engeller olabilir. Bu bağlamda ekip çalışması:

• Üyeler arasında fikir birliğine varılması için baskı yaratır,
• Çözümle ilgili tartışmalar, acele karar verme şansını arttırır,
• Üyelerin ekip çalışması yaklaşımındaki farklar elde edilecek sonucu olumsuz etkileyebilir,
• Hizmette daha fazla bölünmeye neden olabilir,
• Müracaatçılarla daha az temas sağlanmasına neden olur
• Danışmanlık ve havale daha fazla zaman alabilir,
• İletişim süreçlerinin kontrol edilmesi zorlaşabilir,
• İyi tanımlanmamış sonuçlar, karmaşa, gerginlik ve çatışma yaratabilir,
• Rollerin tanımlanmamış olması çatışma yaratabilir,
• Statüdeki farklılık çatışma, gerginlik yaratabilir,
• Zayıf liderlik varsa zaman kaybına neden olabilir,
• Açıklanamayan, konular ekibi amacından saptırabilir,
• Toplantı zamanlamasını yapmakta zorluk çekilebilir.

Disiplinlerarası Geriatrik Ekip İçinde Yaşlı Bakım Elemanlarının Rol ve Sorumlulukları

Yaşlı bakım elemanı, bakım öncesi iş güvenliği önlemlerini alan, ön hazırlık yapan, hizmet alan bireyin öz bakımını uygulayan, yaşam alanını düzenleyen, yeterli ve dengeli beslenmesini sağlayan, yaşlının mobilizasyonunu sağlayan, ilaç dışı tıbbi bakımını sağlık profesyoneli denetiminde yapan, aktif yaşama katılımını sağlayan, ve mesleki gelişim faaliyetlerine katılan nitelikli kişi olarak tanımlanmaktadır.

Bakım elemanlarının rol ve sorumlulukları Mesleki Yeterlik Kurumu (2015) tarafından şu şekilde belirtilmiştir:

• İş sağlığı ve güvenliği, çevre koruma ve kaliteye ilişkin alınan önlemleri uygulamak
• Bakım öncesi ön hazırlık yapmak
• Hizmet alanın öz bakımını uygulamak
• Hizmet alanın yaşam alanını düzenlemek
• Hizmet alanın yeterli ve dengeli beslenmesini sağlamak
• Hizmet alanın bağımsızlık durumuna göre mobilizasyonunu sağlamak
• Hizmet alan bireyin yaşama aktif olarak katılımını sağlamak

Tıbbi, Gerontolojik ve Geriatrik Sosyal Hizmet Uygulamalarında Sosyal Hizmet Uzmanının Görevleri

Yaşlıların değişen ihtiyaçları ve var olan kaynakları arasında dengenin kurulması ve sosyal sisteminin yeniden yapılandırılmasında tıbbi sosyal hizmet uygulamalarına ihtiyaç vardır.

Tıbbi Sosyal hizmet, başta hastaneler olmak üzere ve sağlık hizmetlerinin sunulduğu kurum-kuruluşlarda hastaların ve ailelerinin hastalık, tedavi ve sonrasındaki süreçlerde yaşadığı psiko-sosyal problemleri çözmeyi amaçlayan sosyal hizmet müdahalelerini içermektedir.

Sosyal hizmet uygulamasının temel amaçları; kişilerin sorun çözme ve başa çıkma yeteneğini geliştirmelerine, kaynaklara ulaşmasına yardımcı olmak, kurumları yaşlının ihtiyaçlarına cevap verir hale getirmek, yaşlının çevresindeki kişilerle etkileşimini kolaylaştırmak, kuruluşlar ve organlar arasındaki ilişkiyi, sosyal ve çevresel politikayı etkilemektir.

Geriatrik sosyal hizmet; yaşlılığın beraberinde getirdiği sorunların önlenmesi ve hastanın biyo-psiko-sosyal iyilik halinin devam ettirilmesi olarak tanımlanmaktadır.

Gerontolojik sosyal hizmet, yaşlının, ailesinin ve çevresinin yaşam kalitesini artırma ve sürdürmeye odaklanır. Gerontoloji yaşlanma sürecini ele almaktadır. Yaşlıların sosyal hayata dahil olmalarının sağlanması, üretken bir hayat sürdürmeleri için uygun ortam oluşturulması, kendilerini geliştirebilmeleri için fırsatlar sunulması sosyal hizmetin kapsamına girer.

Sosyal hizmet uzmanının hem hasta ile ekip arasındaki ilişkiyi kolaylaştırma, hem de ekip ile toplumsal çevre arasında köprü kurma görevi vardır.

Sosyal hizmet uzmanı tedavi sürecinde; hastanın kişilik özelliklerinin, sosyal destek sisteminin, uyum ve baş etme becerilerinin, sosyo-ekonomik düzeyinin, hastalık ve tedaviye bakış açısının; sağlık hizmetlerinin niteliğinin belirlenmesinde kilit noktada yer almaktadır. Disiplinlerarası geriatrik ekip içindeki sosyal hizmet uzmanları, hastayı; hastanın ailesini, yakın çevresini, bakım verenini, sosyal destek sistemini, uyum ve baş etme becerilerini, sosyo-ekonomik düzeyini, hastalık ve tedaviye bakış açısını; sağlık hizmetlerinin durumunu analiz eden bütüncül bir yaklaşımla çalışmalarını sürdürür. Sosyal hizmet uzmanının rolleri; teşhis-inceleme, vaka yönetimi, bireysel danışmanlık, grup çalışması, liyazon, savunuculuk, toplum kaynakları konusundaki uzmanlık olarak değerlendirilebilir.

Bunları açıklayacak olursak;

Teşhis-İnceleme: Sosyal hizmet uzmanı tıbbi bakım sürecindeki engelleyici faktörleri belirleyerek ekipteki diğer profesyonel üyeler ile hastalığın tedavi sürecinde etkili olabilecek bilgileri paylaşır ve koruyucu-önleyici tedavi seçeneklerinin tedavi planına dahil edilmesini sağlar.

Vaka Yönetimi: Sosyal hizmet uzmanı, yaşlı birey, yaşlı bireyin ailesi ve bakım vereninin işlevselliğinin artırılması için toplum kaynaklarıyla bağlantı kurma ve savunuculuk rollerini üstlenir.

Bireysel Danışmanlık: Yaşlı bireye, ailesine ve bakım verenine sağlık sorunları, travma, stres durumlarıyla başetme ve tedavi sürecine uyum sağlamalarında destekleyici mesleki çalışmalar gerçekleştirir.

Grup Çalışması: Yaşlı birey, ailesi ve bakım verenlerinin hastalık ve tıbbi bakım sürecine uyumu ve baş etme kapasitesinin artırılması için ihtiyaca yönelik çeşitli grup çalışmaları düzenler.

Liyazon: Sosyal hizmet uzmanı, yaşlı birey, ailesi ve bakım verenler ile toplum arasında bağlantı kurar.

Savunuculuk: Etik sorumluluk, gizlilik, kültürel faktörler hakkında bilgi sahibi olmalıdır. Hasta, ailesi ve bakım verenin haklarını savunarak bürokratik sistemde karşılaşılan güçlüklerin çözülmesinde yardımcı olur. Yaşlı bireylerin özellikle yaş nedeniyle uğradığı ayrımcılık, toplumda yaşlı bireylere yönelik kalıp yargılar hakkında farkındalık sahibi olmalı, yaşlı bireyin kendisini değersiz ve yararsız hissettiren bu tutumlara karşı savunuculuk rolü üstlenmelidir.

Toplum Kaynakları Konusunda Uzmanlık: Toplumda hangi kaynakların var olduğu, bu kaynaklara nasıl erişileceği ve nasıl kullanılacağına ilişkin bilgi sağlama ve uygun hizmet geliştirme görevlerini üstlenir. Toplumdaki kaynaklar ile müracaatçı sistemi arasında iletişim kanallarını oluşturur.

Sosyal hizmet uzmanı için bazı açılardan yaşlı hasta birey ile çalışmak kolay değildir. Çoğu zaman üstünde baskı veya çelişkiler yaşayabilir. Bu durumda hassas olmalı ve süpervizyon desteği almalıdır. Sosyal hizmet uzmanının süpervizyon desteği sağlayabileceği önemli bir destek alanı olarak disiplinlerarası çalışmaların geliştirilmesi gerekmektedir.

Pek çok ülkede gerek özel geriatri klinikleri ve geriatri hastaneleri, gerekse devlete bağlı hastanelerde hizmet veren geriatri klinikleri bulunmaktadır.

Türkiye’de ilk geriatri bölümü 1967 senesinde Cerrahpaşa’da kurulmuş ve 1981’de “Geriatri Bilim Dalı’’ olmuştur. Daha sonra sırasıyla Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi (1993), Gülhane Askeri Tıp Akademisi geriatri bilim dalı (1995), Hacettepe Üniversitesi geriatri bilim dalı (2001) kurulmuştur. Fakülte bünyesindeki geriatri bilim dalları ve geriatri klinikleri, uzmanlık alanı yaşlılık olan profesyoneller tarafından sunulanacak tedavi hizmetleri ve disiplinlerarası ekip çalışması için uygun bir ortam sağlayabilecektir.

Sonuç

Yaşlılık çoklu sorun alanlarını beraberinde getiren, hem tıbbi, hem bireysel, çevresel, psiko-sosyal, sosyoekonomik boyutlarıyla ele alınması gereken bir süreçtir.

Çoklu ve tedavisi emek isteyen sağlık sorunlarının geriatrik değerlendirmesi için yaşlı bireyin fonksiyonelliği, fiziksel, bilişsel, sosyal, psikolojik ve çevresel değerlendirmesini içeren “çok yönlü geriatrik değerlendirme” yapılmalıdır.

Disiplinler arası ekipler oluşumu bakımından hemşire ağırlıklı ekip, hemşire-hekim ekibi, hekim ağırlıklı ekip, sosyal hizmet uzmanı ağırlıklı ekip ve fikir birliğine dayalı ekip olarak isimlendirilir. Ortamı bakımından ise hastane odaklı hasta ekipleri, ayakta tedavi ekibi, acil servis ekibi, evde bakım ekibi, huzurevi/ bakımevi ekibi, palyatif bakım ekibi ve toplum temelli değerlendirme ekibi şeklinde türleri vardır.

Yaşlı refahı alanında etkili müdahalelerin ve işlevsel yaşlılık politikalarının uygulanabilmesi için alandaki kurumların, alanda görev alacak profesyonellerin ve personellerin niteliksel niceliksel gelişiminin sağlanması oldukça önemlidir.