Türk Tiyatrosu Dersi 2. Ünite Sorularla Öğrenelim

İbadet ile Köy Seyirlik Oyunları arasındaki benzerlikler nelerdir?

İbadet ile Köy Seyirlik Oyunları arasındaki ilişkiden de söz etmek gerekir. Çünkü ibadetin kurallarıyla seyirlik oyunların kuralları arasında pek çok benzerlik vardır. Örneğin;

• Nasıl ki ibadeti yönetecek bir din adamının bulunması şartsa, köy seyirlik oyunlarını yönetecek bir bilge kişi ya da yetenekli bir kişinin varlığı şarttır. • Her ikisinde de gerek yönetenlerin, gerek katılımcıların bir ön hazırlık yapması gerekir.

• İbadet törenlerinin belli katı kuralları olduğu gibi, köy seyirlik oyunlarının belli kalıpları ve çatıları vardır. Susulacak ve gülünecek yerler bellidir.

• İbadet için belli yerler gerektiği gibi, seyirlik oyunlar için de kendine has -köy meydanları, damlar, ev önleri gibi- yerler gereklidir.

• İbadet nasıl belli zamanlarda yapılıyorsa, köy seyirlik oyunları da belli zamanlarda yansılanır.

• Her ikisinde de kurban adağı-hediye sunmak gerekir. Seyirliklerden Saya Gezme ve Kış Yarısı oyunlarında olduğu gibi.

• İbadet törenlerinde de, seyirlik oyunlarda da müzik ve dans ortak anlatım araçlarındandır.

Pek çok özelliğiyle evrensel ve yenilikçi tiyatral arayışlarla buluşan, kaynağını Anadolu köylüsünün Oyun Çıkartma ya da Oyun Yapma geleneğinden alan ve ritüellerden beslenen oyun türüne ne ad verilir?

Cumhuriyet Dönemi Türk Tiyatrosu birikimine katkıda bulunan tiyatro geleneğimizden birisi Anadolu’da köylerde gelişmiş Köy Seyirlik Oyunları ya da Dramatik Köylü Oyunları’dır. Kaynağını Anadolu köylüsünün Oyun Çıkartma ya da Oyun Yapma geleneğinden alan ve ritüellerden beslenen bu oyunlar, pek çok özelliğiyle, evrensel ve yenilikçi tiyatral arayışlarla buluşmaktadır. Şarkı ve dansın kullanımı, güldürme ve eğlendirme gibi özelliklerinin yanında, kaynağını dinsel törenlerden alması nedeniyle ciddi ve saygın bir niteliğe sahip olmaları köy seyirlik oyunlarımızı incelenmeye değer kılmaktadır

Köy Seyirlik Oyunları hangi konular üzerinde yansılama yapmaktadır?

Anadolu halkının yüzyıllardan günümüze kadar gelen kültürel iklimini yansıtan Köy Seyirlik Oyunları, köylünün doğayla ve toprakla ilişkisine bağlı olarak, kendi için önem taşıyan belli zamanlarda yansıladığı oyunlardır. (Karadağ, 1978: 9) Seyirlik oyunlar köy halkının salt eğlence aracı değildir. Bu oyunlar köylünün sorunlarından, tasalarından, kaygılarından, sevinçlerinden, üretim çabalarından, törelerinden ve törenlerinden ayrılamaz (Boratav, 1997: 224). Ekin zamanı, hasat mevsimi, kıtlık, kuraklık zamanları, düğün bayram zamanları, hayvanların çiftleşme dönemleri, mevsim dönümleri gibi önemli zamanlarda köylünün bir araya gelip birlikte yansıladığı oyunlardır.

Köy Seyirlik Oyunları’na Dramatik Köylü Oyunları da denilmektedir. Burada dramatikten kastedilen nedir?

Köy Seyirlik Oyunları’na Dramatik Köylü Oyunları da denilmektedir. Burada dramatikten kastedilen, en az kendinden başka bir kişiliği, bir olguyu, bir yaratığı canlandırma, giyim-kuşam, maske, makyaj ile kendine yeni bir kişilik verme, bu seyirlikler söyleşmeli oyunlar olduğu için, bu söyleşmenin belli bir eylem ve konuyu geliştirmesi gibi özelliklerdir. Başka bir deyişle köy seyirlik oyunları ya da dramatik köy oyunları denilince, bir başkasını canlandırma-taklityansılama ve dolayısıyla düş gücü-imgelem-tasavvur’un kullanılmasını ve bu taklidin çeşitli anlatım araçları yardımıyla söz ve eyleme dönüşmesini, bu sürecin de bir seyirci topluluğuyla paylaşılmasını anlamak gerekir

Köy Seyirlik Oyunlarının işlevlerine göre nasıl kümelendirilmiştir?

Köy Seyirlik Oyunları işlevlerine göre şöyle kümelendirilebilir:

A. Belli Günlerde Oynanan Törensel ve Büyüsel Oyunlar,

B. Eğlenmek, Vakit Geçirmek için Çıkartılan Oyunlar.

Tarımla geçinen yörelerde ürünün bereketli olması için yapılan Hasat Önü ve Hasat Sonu oyunlarının özellikleri nelerdir?

Tarımla geçinen yörelerde ürünün bereketli olması için yapılan Hasat Önü, Hasat Sonu oyunları: Tarımla geçinen yörelerde ürünün bereketli olması adına yapılan törensel ve büyüsel kökenli bu oyunlar Tarımsal Oyunlar başlığı altında da incelenebilir. Kimi yörelerde ilk tohumu tarlasına atan köylü ıslatılır, ürünü bereketli olsun diye. Bazı yörelerde de tüm köylü tarlanın kenarında toplanır, yaşlılar dua okur, kadınlar bir gün önceden, içinde lop yumurta olan özel ekmekler hazırlar. Tarlanın sürüleceği gün yarışlar, eğlenceler düzenlenir, tarlasını süren köylüye toprak fırlatılır. Niğde-Aksaray yöresinde oynanan Ekin Kurtarma Oyunu bu tür uygulamalardan biridir. Sığır Gütme ve Ekin Kurtarma adlı iki bölümden oluşan bu oyunu altı kişi yansılar. Birinci bölümde, Çoban önüne kattığı sığırları (seyircilerden altı-yedi kişi de sığırları yansılar) otlatır, karısı yemeğini getirir. Çoban bu işten bıktığını, artık ırgatlık yapacağını söyler. Ağa’ya gider, onun yanında orakçı olur. İki orakçıyla ekini kurtarır. Ağa’nın önüne oraklarını atarak bahşiş ve şölen isterler. Ağa’nın isteklerini kabul etmesi üzerine ekin kurtarma duasını söylerler. Bazı yörelerde buğday pîri olan Hacı Bektaş da zikredilir duada.

Cemal Oyunu'nun özellikleri nelerdir?

Hasat sonu bolluk-bereket için yapılan oyunlardan biri de Cemal Oyunu’dur. Tekirdağ yöresinde Cemal Oyunu’nun bolluk bereket için oynandığı, oyun hangi evin önünde oynanırsa, o yıl o evde bolluk bereket olacağına inanıldığı belirtilir.

Doğaya sıkı sıkıya bağlı olan yörelerde doğa ile yandaş ve barışık olmak için oynanan oyunlar nelerdir?

Doğaya sıkı sıkıya bağlı olan yörelerde doğa ile yandaş ve barışık olmak için oynanan Güneşi Karşılama, Baharı Karşılama (Hıdırellez-Nevruz), Yağmur Yağdırma, Kış Yarısı, Yeni Yıl için oynanan oyunlar: İçinde ölüp-dirilme ve akkara çatışmasının olduğu bu oyunlardan biri Sivas yöresinde oynanan Baca Pilavı Oyunu’dur. Güneşi karşılamak için kış yarısında oynanır. Yiyecek toplamak yine esastır. Soma yöresinde oynanan benzeri bir oyunda da geceleri delikanlılar ev ev dolaşarak, bacalardan sepet sarkıtır. Ev sahibinin sepete koyduğu yiyecekler toplanır ve topluca yenir. (And, 1962: 43) Şubat’ın ikinci yarısında oynanan ve bir baharı-güneşi karşılama oyunu olan Çiğdem Bayramı ya da Çiğdem Oyunu, bir başka yeni mevsimi, güneşi karşılama oyunu olan ve 6 Mayıs’ta kutlanan, Hızır ve İlyas Peygamber’in buluştuğu gün olarak rivayet edilen Hıdırellez oyunları da Anadolu’da pek çok yerde kutlanan seyirlik oyunlardandır.

Köy Seyirlik Oyunlarında Büyüsel-Törensel İzler Taşıyan Oyunların özellikleri nelerdir?

Büyüsel-Törensel İzler Taşıyan Oyunlar: Zamanla amacı eğlenceye dönüşen pek çok oyunun kaynağı da büyüsel ve törenseldir. Koşullar değiştikçe büyünün işlevi azalmış, oyunlara komik ve güncel, yeni tipler eklenmiş, düğünlerde, bayramlarda ve özel günlerde vakit geçirmek üzere oynanan oyunlara dönüşmüştür bunlar.

Belirli günlerde oynanan büyüsel kökenli köy seyirlik oyunları ve büyüsel izler taşıyan eğlence amaçlı oyunlarda eylemi oluşturan temel motif nedir?

Belirli günlerde oynanan büyüsel kökenli köy seyirlik oyunları ve büyüsel izler taşıyan eğlence amaçlı oyunlar, hayatın döngüsüne katılmak ve bu döngüyü kutlamak ve kutsamak adına köy halkı tarafından yansılandığı için, oyunlarda eylemi oluşturan temel motif Eski-Yeni, Ak-Kara, Ölüp-Dirilme çatışmasıdır. Çatışan bu güçler simgesel olarak kişileştirilir oyunlarda. Bir mücadele sonucunda eski kovulur, yeni karşılanır ve bolluk-bereket getirmesi adına kutsanır.

Köy seyirlik oyunlarında Cem Törenleri, Ahîlik Törenleri ve Yaren Sohbetleri hangi başlık altında değerlendirilebilir?

Her ne kadar köy seyirlik oyunlarının çatısını oluşturan dramatik çatışmayı içinde barındırmasa da, belirli takvimlerde, belli kalıp ve kurallarla tekrarlanıyor olması, ön hazırlıkla birlikte ayrılmış, özel bir alanda yapılıyor olması, topluca, inançla ve gönülden gerçekleştirlmesi, tören giysileriyle, aksesuvarlarıyla özel araç ve gereçlerle yapılması, mistik bir atmosfer taşıması, simge ve göstergelerle yüklü olması, müzik ve danslarla bezenmiş olması ve katılan topluluğu yenilemesi ve güçlendirmesi, çok eski inanç sistemlerinden kalıntılar taşıması gibi pek çok özelliğiyle Cem Törenleri, Ahîlik Törenleri ve Yaren Sohbetleri de belli günlerde oynanan büyüsel ve törensel oyunlar başlığı altında değerlendirilmektedir

Günlük yaşamı konu alan özgün oyunlar içerik olarak nasıl oyunlardır?

Günlük yaşamı konu alan özgün oyunlar: Köylünün yaşama koşulları değiştikçe, doğaya karşı büyü yapma ihtiyacı azalmış, böylece seyirlik oyunların amacı da değişmiştir. Amaç artık doğa ile barışık olma değildir. Çünkü köylü doğayı büyü ile etkileyemeyeceğinin bilincindedir ama aynı alışkanlığı, oyun çıkartma alışkanlığını, eğlence amaçlı da olsa sürdürmek ister. Günlük yaşamı konu alan özgün oyunlar, köylünün yaşamını kolaylaştırmak için yansıladığı bu tür oyunlardandır. Örneğin: Tunceli yöresinde saptanmış Köylü Şehirde adlı oyunda, bir köylünün kentteki akrabalarının yanına gitmesi, iş araması, yansılanır. Törenler: Her ne kadar köy seyirlik oyunlarının çatısını oluşturan

Arap Oyunu'nun  (Dede Oyunu) özellikleri nelerdir?

Ak-kara çatışmasını simgeleyen en tipik kişileştirmeler Arap ile Dede ve onların arasındaki çatışmadır. Kış yarısında bolluk getirmesi için yapılan Arap Oyunu (ya da Dede Oyunu) örneğinde; Arap yüzü ve görünür yerleri isle karartılmış, Dede ise, yüzü una bulanmış ak sakallı ihtiyardır. Arap’ın ihtiyarı öldürmesinin ardından, Dede’nin su, yemiş ya da parayla yeniden diriltilmesi, ak olanın bu mücadeleden galibiyetle çıkmasına olan inanç ve umuttan kaynaklanır. Ak dirilince bolluk bereket gelecektir, bu yüzden diriliş türkü, dans eşliğinde coşkuyla kutlanır.

Ak-kara çatışmasını simgeleyen en tipik kişileştirmeler hangi oyundadır?

Ak-kara çatışmasını simgeleyen en tipik kişileştirmeler Arap ile Dede ve onların arasındaki çatışmadır. Kış yarısında bolluk getirmesi için yapılan Arap Oyunu (ya da Dede Oyunu) örneğinde; Arap yüzü ve görünür yerleri isle karartılmış, Dede ise, yüzü una bulanmış ak sakallı ihtiyardır. Arap’ın ihtiyarı öldürmesinin ardından, Dede’nin su, yemiş ya da parayla yeniden diriltilmesi, ak olanın bu mücadeleden galibiyetle çıkmasına olan inanç ve umuttan kaynaklanır. Ak dirilince bolluk bereket gelecektir, bu yüzden diriliş türkü, dans eşliğinde coşkuyla kutlanır

doğanın canlanması, bolluk bereket getirmesi için oynanan bütün oyunlarda dirilmeyi kutlamak için gerçekleştirilen motifler nelerdir?

Yiyecek toplama ve topluca yeme, gerek köy seyirlik oyunlarında, gerekse diğer geleneksel ve dinsel törenlerde yer alan önemli motiflerdendir. Özellikle doğanın canlanması, bolluk bereket getirmesi için oynanan bütün oyunlarda dirilmeyi kutlamak için maniler, türküler eşliğinde ev ev dolaşarak yiyecek toplama ve toplanan yiyeceklerle topluca yemek yapıp yeme motifleri vardır.

Güldürü, köy seyirlik oyunlarının hangi türlerinde kullanılmaz?

Güldürü tüm köy seyirlik oyunlarında vazgeçilmez bir motiftir. Büyüsel kökenli kimi oyunların, dinsel inançların, özellikle İslâmiyet’in etkisinde kalan yağmur yağdırmak, kuraklık-kıtlığı bertaraf etmek ve ekin kurtarma gibi bolluk bereket gelmesi dileğiyle yapılan oyunların dışında pek çok oyunda sıklıkla kullanılır.

Baharı karşılama törenlerinden Hıdırellez’le ilgili oyunlarda da en önemli motif nedir?

Baharı karşılama törenlerinden Hıdırellez’le ilgili oyunlarda da en önemli motif ölüp dirilme’dir. Çünkü inanca göre Hızır ve İlyas peygamberlerin buluşma gününde doğa zaten tüm canlılığı ve yeşilliğiyle bayrama durmuştur. Bir bakıma yeniden diriliştir bu. Dolayısıyla bu yeniden dirilişe ortak olur köylü. Örneğin Su Kesiği Oyunu’nda, Arap’ın suyun önünü açması sonucunda Gelin’le Damat’ın boğulması ve ağızlarına su damlatılarak diriltilmesi, bu dirilişin coşkuyla kutlanması, Hıdırellez’de doğanın yeniden canlanışının kutlanması ve kutsanmasıdır

Cem törenleri ve yaren sohbetlerindeki ortak motif nedir?

Cem törenleri ve yaren sohbetlerinde de, topluca yemiş-yiyecek getirme, tören ortasında topluca yeme ortak motiftir. Kurbanın ya da lokmanın topluca yenilmesi, yiyeceği kutsallık mertebesine yükselttiği gibi, bolluk bereketi de simgeler.

Ölüp dirilme motifinde "su" neyi simgeler?

Ölüp dirilme motifinde, dirilmeyi sağlayan su, Anadolu inanç sisteminde kült haline gelmiş bir motiftir. Suyun arıtıcı, temizleyici niteliği, hayatın kaynağı olması, güneş ve toprakla birlikte temel unsur olarak bolluk bereket getirmesi onu kült haline getirmiştir. Ölüyü diriltmek için suyun yanında buğday, nohut, darı gibi bolluk bereketi simgeleyen tahıllar da kullanılır. Cem törenlerinde, ahilik törenlerinde ve yaren sohbetlerinde de su kutsayıcı ve arıtıcı bir motiftir

Seyirlik oyunlarda yöneticinin görevleri ve farklı yörelerde anıldıları isimler nelerdir?

Seyirlik oyunlarda yönetici oyun öncesi ve oyun sırasında bütünüyle oyun düzeninden sorumludur. Bu alanda yapılan araştırmalar ışığında “yönetici” nin farklı yörelerde farklı isimlerle anıldığı saptanmıştır. Delikanlıbaşı, Yarenbaşı, Meydancı, Köse, Cıdıroğlu, Kızılayak, Peyk veya Yiğitbaşı, Delil, Mukallit, Oyunbabası, Oyunağası, Oyuncubaşı, Kumpo, Kızlarağası, Öncü, Reis, Elebaşı, Düğün Kâhyası, Oyun Kâhyası gibi.