aofsoru.com

Eleştiri Tarihi Dersi 2. Ünite Sorularla Öğrenelim

Klasik Dönem Türk Edebiyatında Eleştiri

1. Soru

Dicabe kavramını tanımlayınız.

Cevap

Divanların başında şiir ve şair kavramlarını açıklayan, şairin divan tertip etme gerekçesini ifade eden mensur veya mansum/mensur karışık olmak üzere yazılmış bölümlere dicabe adı verilmektedir.


2. Soru

Türk Edebiyatının Anadolu’daki oluşum sürecinde (XIII.-XIV) Fars Edebiyatının yeri nedir?

Cevap

Türk Edebiyatının Anadolu’daki oluşum sürecinde Fars edebiyatının önemli eserleri çeviri, nazire ve şerhlerle Türkçe’ye uyarlanmıştır. Bu dönemde şairler, belagatın kurallar dizisine değil, örnek aldıkları eserlere göre ürün vermişlerdir.


3. Soru

Şairlerin birbirlerine bakışı ve edebi ilişkileri açısından divanların sunduğu veriler nelerdir?

Cevap

Klasik dönemde divan sahibi şairler meslektaşlarına yönelik beğenilerini ve eleştirilerini kaside, gazel, kıta ve rubailerinde doğrudan ifade etmişlerdir. Kasidelerin fahriye bölümlerinde, gazellerin maktalarında, müzeyyel gazellerin zeyl (ilave, ek) beyitlerinde, kıtalarında ve rubailerinde kendi şiirleri veya başka şairler hakkında değerlendirmeler yaparlar. Bu tür doğrudan eleştiri ve değerlendirmelerin yanında dolaylı biçimde de görüşlerini yansıtırlar. Dolaylı değerlendirmenin yöntemlerinden birisi de nazirelerdir. Bu bakımdan eleştiri açısından nazire mecmuları önemli ipuçları içermektedir. Nazireler kadar belirleyici olmasa da terbi, tahmis gibi musammat nazım biçimleriyle yazılan şiirler ile tazmin ve iktibaslar da, şairlerin birbirlerine nasıl baktıklarını ve birbirleri ile olan edebi ilişkilerinin nasıl olduğuna dair ipuçları içeren metinler olarak ön plana çıkmaktadır.


4. Soru

Klasik dönemde eleştirel aklın işlendiğine dair önemli eserlere örnek veriniz.

Cevap

Divan şairlerinin övgü (methiye) ve yergi (hiciv)lerinde, toplumsal sorunlardan şikayetlerinde eleştirel bir tutum vardır. Fuzuli’nin Şikayet-namesi, Bağdatlı Ruhi’nin Terkib-bendi, Nefi’nin Siham-ı Kazası klasik dönemde eleştirel aklın işlendiğine dair örnekler olarak gösterilebilir.


5. Soru

Belagat kaç bölümden oluşmaktadır?

Cevap

Belagat, bir ilim dalı olarak üç kısma ayrılmaktadır. Bunlar; Meani, beyan ve bedi’dir. Meani; sözün duruma uygum bir şekilde nasıl ifade edileceğini, beyan; bir maksadın birbirinden farklı usullerde nasıl dile getirileceğini, bedi ise; maksadı ifade eden söze anlam ve ahenk açısından güzellik verme yollarını göstermektedir.


6. Soru

Sebeb-i telif veya sebeb-i nazm-ı kitab kavramlarını açıklayınız.

Cevap

Mesnevilerin yazılış nedenlerinin anlatıldığı, çoğunluğu kurmaca olan konular genellikle sebeb-i telifiye ya da sebeb-i nazm-ı kitab gibi başlıklar altında anlatılmaktadır.


7. Soru

Klasik dönem hangi yüzyılları kapsamaktadır?

Cevap

Türk edebiyatında XV. Yüzyıldan XIX. Yüzyıla kadar olan süreç klasik dönem olarak adlandırılmaktadır.


8. Soru

Belagat dersleri Osmanlı medreselerinde ne amaçla verilirdi?

Cevap

Osmanlı medreselerinde şiirin biçim ve içeriğine ilişkin bilgi vermek ve başta dini nitelikli metinler olmak üzere çeşitli eserlerin anlaşılmasına katkı sağlamak amacıyla belagat dersleri okutulurdu. Divan şairleri uymak zorunda oldukları kurallar dizisini belagat kitaplarından, bunun yöntemini de usta-çırak ilişkisi içinde meşk geleneğine uyarak öğreniyorlardı.


9. Soru

XVI. Yüzyıldan XVIII. Yüzyılın ikinci yarısına kadar devam eden klasik dönemin edebi eleştiri anlayışını ve birikimini yansıtan en önemli kaynaklar hangileridir?

Cevap

Klasik dönemin edebi eleştiri anlayışını yansıtan en önemli kaynaklar; belagat kitapları, şair tezkireleri, dibace ve sebeb-i telifler ile divan ve mesnevi eleştiri nitelikli manzumelerdir.


10. Soru

Şair tezkirelerinin mukaddimelirerinde genel olarak nasıl bir içerik mevcuttur?

Cevap

Şair tezkirelerinin mukaddimelerinde genel olarak şiirin ne olduğu, kökeni, biçim ve içerik bakımından özellikleri gibi poetikaların temel konuları olan sorunlar irdelenmektedir. Ardından gelen bölümlerde şairlerin biyografilerine ilişkin bilgiler verilmekte, edebi kişiliklerine ilişkin tespitler sıralanmaktadır. Şairin “tab”, “selika”, “kabiliyet” gibi kavramlarla ifade edilen sanat gücü “hüb, latif, nazik, zarif, bülend, sâde, rûşen” gibi sıfatlarla değerlendirilir. Şairin orijinal buluşlarına, anında ve çabuk yazabilme becerisine yönelik tespitler yapılmaktadır. Belirli sıfatlarla doğrudan eser; “âşıkâne, rindâne, şûhâne, Türkâne” gibi sıfatlar kullanılarak üslup değerlendirilmesi yapılmaktadır.


11. Soru

Belagat kavramını açıklayınız.

Cevap

Belagat; bir düşünce ya da duygunun yerinde ve zamanında, manası en açık bir biçimde ve akıcı bir dille ifade edilmesidir.


12. Soru

Arapça ve Farsça belagat kaynakları ilk olarak ne zaman Türkçe’ye uyarlanmıştır?

Cevap

Belagatla ilgili Arapça ve Farsça kaynakların, mevcut bilgilere göre ilk defa Akkoyunlular zamanında Şeyh Ahmet Bardahi tarafından Türkçeye uyarlandığı bilinmektedir.


13. Soru

Hasan Yaver’in şiirle ilgili öğütleri nelerdir?

Cevap

Hasan Yaver, şiir söylemeye meyli olanlara çeşitli öğütler verir. Güzel söylemenin yollarını ise şöyle anlatır: Şair olmak isteyen kişi ezberinde en az bin gazel bulundurmalı, onları tekrarlayarak sözüne akıcılık kazandırmalı ve orijinal mazmunlar bulmalıdır. Şiir, üstattan öğrenilmesi gereken bir sanattır. Şair ardından teşbih, cinas, kinaye, tezat, teşbih-i beliğ gibi bazı sanatlar hakkında bilgi verir. Sözün nasıl güzelleştirilebileceğine dair kurallardan söz eder. Bunun için terdid, tevriye ve iham sanatlarını anlatır. Tercümeyi de bir sanat olarak adlandırır.


14. Soru

Latifi’nin bir eserinin “Filibeli Fabi” maddesinde şairlere verdiği öğütler nelerdir?

Cevap

Latifi’nin diğer kaynaklarda da yinelenen ve klasik dönemin genel anlayışını yansıtan öğütleri şu şekildedir: • Şiire başlayan kişinin kelime dağarcığının, sözlük bilgisinin geniş olması gerekir • Şiirden anlamak şair olmak kadar önemlidir • Şair, bilgisiz kişilerin övgülerine aldanıp gurura kapılmamalıdır. • Şairin kendini ve şiirini övmesi yakışık almaz • Şair, ibadetlerini aksatacak kadar şiirle fazla meşgul olup eğlenceye dalmamalıdır.


15. Soru

Latifi’nin, dönemin sanat ortamını ve şaire bakışını da yansıtan şairleri sınıflandırma biçimi nasıldır?

Cevap

Latifi’ye göre şairler zümresi birkaç kısımdır: • El değmemiş düşünceler ve kendine mahsus hayallere sahip olabilen yaratıcı şairler, • Ölçülü söz söyleme yeteneğine sahip olup doğru ya da yanlış, ağızlarına geleni söyleyenler, • Hırsız şairler: Şiir söyleme yetenekleri olmadığı için bir şiirin mahlasını değiştirip veya içinden birkaç iyi beyti çalıp kendine mal edenler, vezinli sözler söyleyebilen, yeteneksizliklerinden dolayı hayal ve mana bulamayan ve bu yüzden başka şiirlerin manalarını tekrar edenler ve son olarak başkalarının şiirlerindeki anlamı biçimsel olarak değiştirip sanat ve hayal bakımından aynı şeyleri söyleyenler. • Usta bir şairin şiirinde yer alan bir mazmunu ince bir nükteyle orijinal söyleyiş haline getiren yetenekli şairler.


16. Soru

Türk edebiyatında öne çıkan dibace örnekleri kimlere aittir?

Cevap

Türk edebiyatında divan tertip eden şairlerden yaklaşık kırk kadarı dibace yazmıştır. Bilinen Türkçe divan dibaceleri yayımlanmıştır. Bunlardan özellikle Lamiî Çelebi ve Fuzulî’nin dibaceleri içerikleri bakımından diğerlerini de kapsayacak niteliktedir. Bu dibacelerde yer yer edebi tenkit niteliğinde düşünce ve değerlendirmelere yer verildiği yapılan çalışmalardan anlaşılmaktadır.


17. Soru

Mukaddime kavramını açıklayınız.

Cevap

Tezkirelerin başındaki benzer nitelikli metinlere mukaddime adı verilmektedir.


18. Soru

Divan dicabelerinde genel olarak hangi konular ele alınmaktadır?

Cevap

Tezkire mukaddimelerinde olduğu gibi divan dicabelerinde de genel olarak şiirin tanımı, ilk şiirin kim tarafından söylendiği, şairin kimliği ve sorumluluğu, çevreyle ilişkisi gibi konular ele alınmaktadır. Bu konular ele alınırken çeşitli istiareler kullanılır. Şöyle ki; şiir inciye benzetilir, inci denizde bulunur; dalgıca benzetilen şair bu denize dalıp mana incilerini çıkarır. Bazen de şait tutîye (papağan) benzetilir. Papağan şeker verilince ayna karşısında nasıl konuşursa şair de himaye görünce veya ayna gibi berrak yüzlü insanlarla karşılaşınca şiir söyler. Şairleri görüşlerini temellendirmek için Kuran’a, hadislere göndermede bulunur, tefsir bilginlerinden filozoflara kadar pek çok güvenilir düşünce ve görüş sahibinden alıntı yaparlar.


19. Soru

Meşk kavramı ne anlam ifade etmektedir?

Cevap

Divan edebiyatında meşk; yazı hocasının ders olarak verdiği yazı örneği anlamına gelmektedir. Öğrenmek ve alışmak için yapılan çalışmalara verilen isimdir. Başlangıçta yalnızca hat sanatıyla ilgili olarak kullanılan meşk, zamanla musikiden mimariye ve minyatürden şiire kadar bütün geleneksel sanatların öğretiminde kullanılmış bir yöntemdir.


20. Soru

Dibace ve sebeb-i teliflerdeki eleştirilerin niteliği ve amacı nedir?

Cevap

Dibacelerde ve sebeb-i teliflerde eleştiri niteliği taşıyan değerlendirmeler, belagat ve tezkire kitaplarındaki kavram ve sıfatlarla örtüşmektedir. Eleştirinin niteliği değişmemekle birlikte amacı değişmektedir. Dibace ve sebeb-i telifler, onları kaleme alan şahsın gelenek içinde kendisine veya eserine yer açma amacına uygun olarak kurgulanmıştır. Klasik dönem anlayışı, kişiselliği arka plana ittiği için bu dönemin şair/yazarları da kendilerini öne çıkarmak ve rakipleri arasında yer edinmek amacıyla eleştirilerini kurgusal bir çerçevede ifade ederler.


21. Soru

XVIII. Yüzyıl şairlerimden Hasan Yaver Fenniye-i Eşar adlı 429 beyitli mesnevisi ne tür bir içeriğe sahiptir?

Cevap

Hasan Yaver eserinde belagat kitaplarında ele alınan şiir, şair ve edebiyata dair diğer kavram ve kuralları anlatmaktadır. Yaver, eserin giriş kısmında güzel şiir yazmanın incelikleri, yöntemi ve şairliğin sırlarından söz eder. Şiir söylemeye meyli olanlara çeşitli öğütler verir. Güzel söylemenin yollarını ise şöyle anlatır: Şair olmak isteyen kişi ezberinde en az bin gazel bulundurmalı, onları tekrarlayarak sözüne akıcılık kazandırmalı ve orijinal mazmunlar bulmalıdır. Yaver’in öğütlerinin Latifi’nin Filibeli Fanî’sindeki öğütlerin benzeştiği görülmektedir.


22. Soru

Cafer Çelebi’nin hangi eserinde dönemin önde gelen şairlerinin eleştirildiği bir bölüm bulunmaktadır?

Cevap

Cafer Çelebi’nin Heves-name adlı eserinde dönemin önde gelen şairlerine yönelik eleştirileri içeren bir bölüm bulunmaktadır.


23. Soru

Osmanlı medreselerinde genel olarak hangi belagat kitapları okutulmuştur?

Cevap

Osmanlı medreselerinde başlangıçta Arapça ve Farsça belagat kitaplarının okutulduğu bilinmektedir. Arapça belagat kitaplarının başında Sekkaki tarafından yazılan Miftahü’l-Ulum ile Hatib el-Kazvini’nin yazdığı Telhisü’l-Miftah gelir. Farsça belagat kitaplarından ise Reşidüttin-i Vatvat’ın yazdığı Hadayıku’s-Sihr fi Dekayıku’ş-Şi’r okutulmuş, bu eser şerh ve tecrüme edilmiştir.


24. Soru

Divan kavramını ve özelliklerini açıklayınız.

Cevap

Divan, belirli bir düzene sahip şiir kitaplarına verilen genel isimdir. Klasik dönemde şairliğin göstergesi divan sahibi olmaktı. Şairler, şiirlerini divan denilen kitaplarda toplarlardı. Ancak her şair bir divana (mürettep divan) sahip olacak kadar talihli olmayabilirdi. Sadece gazel söyleyen veya farklı nazım biçimlerinde de olsa az sayıda şiiri olan divançe sahiplerinin yanı sıra epeyce şiir söyledikleri halde farklı nedenlerden ötürü divan tertip etmeye fırsat bulamayan, eserleri değişik şiir mecmularının arasında kalan talihsiz şairler de vardı.


25. Soru

Osmanlı’da Türkçe ilk belagat kitabı hangisidir?

Cevap

Osmanlı kültür çevrelerinde Türkçe ilk belagat kitabı Gelibolulu Sururi (1491-1561) tarafından yazılmıştır. Sururi’nin Bahrü’l-Maarif’i Türkçe yazılmış ilk belagat kitabı sayılmaktadır. Sururi eserinde Şehzade eserini, Mustafa’nın hocası olarak Amasya’da bulunduğu sırada şehzadenin isteği üzerine kaleme almıştır.


26. Soru

Sururi’nin ilk Türkçe belagat kitabından sonra hangi eserler ortaya çıkmıştır?

Cevap

Sururi’nin eserinden sonra çoğu tercüme olmak üzere belagatla ilgili kitap ve risalelerin sayısı artmıştır. XVI. Yüzyılda Muidi, Mifahü’t Teşbih adlı bir çeşit benzetmeler kılavuzu hazırlamıştır. Altıparmak Muhammet Efendi Terceme-i Telhis diye tanınan eserini kaleme almıştır. Yine aynı dönemde İsmail-i Ankaravi tarafından yazılan Mifhahü’l Belaga ve Misbahü’l-fesaba adlı eser yenileşme dönemi belagat kitaplarına kaynaklık etmiştir.


27. Soru

Klasik dönem eleştiri anlayışının biçimlenmesinde belagat kitaplarının yerini değerlendiriniz.

Cevap

Klasik dönem şairleri şiir söylemenin yolunu ve yordamını usta-çırak ilişkisiyle, kuramsal çerçevesini ise belagat kitaplarından öğrenmişlerdir. Belagat kitaplarında bir düşünce ya da duygunun yerinde ve zamanında, manası en açık bir şekilde ve akıcı bir dille söylemenin yöntemi anlatılmıştır. Osmanlı bilim ve kültür çevrelerinde okunan belagat kitapları iki kaynaktan beslenmiştir. Birincisi daha çok medreselerde okutulan Miftah, Mutavvel, Muhtasar ve Telhis gibi Arapça kitaplar ve onların şerh haşiyeleri niteliğinde benzer eserlerdir. İkincisi ise Farsça Hadayıku’s-Sihr gibi belagat kitapları ve onlardan devşirilen bilgilerle Türkçe kaleme alınmış olan Bahru’l-Ma’arif, Miftahu’t-Teşbih, Miftahü’lBelagaa ve Istılabatu’ş-Şii’riyye gibi eserlerdir. Bu eserlerde söze edebilik özelliği katan bütün unsurlar ayrıntılı biçimde anlatılmıştır. Bu bakımdan belagat kitapları klasik dönem edebi eleştiri anlayışının kuramsal çerçevesini belirlemiştir.


28. Soru

Tezkire kavramını açıklayınız.

Cevap

Belirli bir meslekte şöhret bulan kişilerin biyografilerini anlatan eserlere tezkire adı verilmektedir.


29. Soru

Şair tezkiresi ne anlama gelmektedir.

Cevap

Tezkireler içerisinde şairlerin hayatlarını anlatan, eserlerinden örnek verenlere şair tezkiresi adı verildiği bilinmektedir.


30. Soru

Türk Edebiyatı’nda şair tezkiresinin ilk örneği olarak kabul edilen eser hangisidir?

Cevap

Türk Edebiyatı’nda şair tezkiresinin ilk örneği olarak kabul edilen eser Ali Şir Nevayi’nin Mecalisü’nNefayis adı eseridir.


31. Soru

Türk edebiyatında klasik dönem diye adlandırılan dönem hangi tarihler arasındadır?

Cevap

Türk edebiyatında XV. yüzyıldan XIX. yüzyıla kadar olan süreç klasik dönem olarak adlandırılır.


32. Soru

Klasik dönem eserlerinden biri olan  Şikâyet-name kimin eseridir?

Cevap

Fuzulî


33. Soru

Bir düşünce ya da duygunun yerinde ve zamanında, manası en açık bir biçimde ve akıcı bir dille ifade edilmesine ne denir?

Cevap

Belagat 


34. Soru

Belagat, bir ilim dalı olarak kaç kısıma ayrılır? Bunlar hangileridir? 

Cevap

Belagat, bir ilim dalı olarak üç'e ayrılır. Bunlar;  Meani, beyan ve bedi'den oluşmaktadır.


35. Soru

Bedi nedir? 

Cevap

Bedi, maksadı ifade eden söze, anlam ve ahenk açısından güzellik vermek demektir.


36. Soru

Osmanlı  kültür çevrelerinde  Türkçe ilk belagat kitabı kim tarafından yazılmıştır? 

Cevap

Gelibolulu Süruri tarafından yazılmıştır.


37. Soru

Osmanlıda Türkçe yazılmış ilk belagat kitabı hangisidir?

Cevap

Bahrü'l-Maarif


38. Soru

Tezkire nedir? 

Cevap

Tezkire,belli bir meslekte şöhret bulan kişilerin biyografilerini anlatan eserlere denir. 


39. Soru

Türk edebiyatında şair tezkireler'i nin ilk örneğini kim vermiştir?

Cevap

Ali Şir Nevayi 


40. Soru

Anadolu sahasında tezkire türünün ilk örneği kim tarafından verilmiştir?

Cevap

Sehi Bey


41. Soru

Dibace nedir? 

Cevap

Divanların başlarında şiir ve şair kavramlarını açıklayan, şairin divan tertip etme gerekçesini ifade eden mensur veya manzum  karışık olmak üzere yazılmış bölümlere dibace denir. 


42. Soru

Tezkirelerin başındaki benzer nitelikli metinlere ne ad verilir? 

Cevap

Mukaddime


43. Soru

Klasik dönemde belli bir düzene sahip şiir kitaplarının genel adı neydi?

Cevap

Divan


44. Soru

Mesnevilerin yazılış nedenlerinin anlatıldığı, çoğunluğu kurmaca olan konular hangi başlıklar altında anlatılırdı? 

Cevap

Sebeb-i telif, Sebeb-i nazm-ı kitâb


45. Soru

Türk edebiyatında divan tertip eden şairlerden kaç kadarının dibace yazdığı bilinir?

Cevap

Kırk 


46. Soru

Dibacelerde Şairin, "tab, selika, kabiliyet" gibi kavramlarla hangi yetisi ifade edilir?

Cevap

Doğal sanat gücü 


47. Soru

XVI. yüzyıl Osmanlı tezkire yazarları ayrıntılı mukaddimelerde şairleri sınıflandırırlar.  Bu sınıflandırma ne tip bir anlayışa dayandırılır? 

Cevap

Bu sınıflandırmanın yetenek ve geleneğin kuralları çerçevesinde bir tenkit anlayışına dayandığı söylenebilir.


48. Soru

Anadolu sahasında tezkire türünün ilk örneğini Sehi Bey hangi eseriyle vermiştir? 

Cevap

Heflt-Behişt


49. Soru

Tezkiretü'ş-şu'ara ve Tabsıratü'n-Nuzama adlı eserler kime aittir ?

Cevap

Latifi


50. Soru

Değişen zihniyetin belagat kitaplarına yansımasını göstermesi ve bir model oluşturması bakımından dikkate değer özellikler taşıyan, Süleyman Paşanın kaleme aldığı belagat kitabı hangisidir? 

Cevap

Mebani'l-İnşa


Yukarı Git

Sosyal Medya'da Paylaş

Facebook Twitter Google Pinterest Whatsapp Email