XIV-XV. Yüzyıllar Türk Dili Dersi 2. Ünite Sorularla Öğrenelim
Harezm-Altın Ordu Türkçesinin Dil Özellikleri
- Özet
- Sorularla Öğrenelim
Harezm-Altın Ordu Türkçesine ait metinlerin elimize ulaşan nüshalar hangi alfabeler ile yazılmıştır?
Harezm-Altın Ordu Türkçesine ait metinlerin elimize ulaşan nüshalar Arap ve Uygur alfabeleri ile yazılmıştır?
Harezm-Altın Ordu Türkçesine ait metinlerin Arap harfli olanlarında en dikkat çekici özellikler nelerdir?
Harezm-Altın Ordu Türkçesine ait metinlerin Arap harfli olanlarında en dikkat çekici özellikler şunlardır:
1. b/p ünsüzleri tek noktalı, bazen de noktasız yazılmaktadır. P ünsüzü bazı durumlar- da üç nokta ile de gösterilerek b’den ayırt edilir.
2. c/ç ünsüzleri de tek noktalı olarak veya bazen de noktasız olarak yazılmaktadır. b/p’de olduğu gibi ç sesini c sesinden ayırt etmek için üç nokta ile de gösterilmiştir.
3. İlk hecedeki e´/i bakımından bir birlik bulunmamaktadır. e’den i’ye geçişin tam ola- rak ne zaman gerçekleştiğini tespit etmek zordur. İmlaya bakıldığında kelimeyi i ile de, e ile de okumak mümkündür.
4. Kalın ünlülü kelimelerde ? ve ? yanında Eski Anadolu Türkçesine has ? ve? harf- lerinin kullanımına da rastlanmaktadır.
5. Bazı çi ünsüzlü kelimeler tek ünsüzle yazılıp çi ünsüzlü olarak okunmaktadır. Bu tip durumlarda bazen şedde işareti de kullanılmaktadır.
Harezm Türkçesi'nde yer alan ünlüler hangileridir?
Harezm Türkçesinde a, ı, o, u, e´, i, ö, ü ünlüleri bulunmaktadır.
Harezm-Altın Ordu Türkçesi'nde kalınklık-incelik uyumunu açıklayınız.
Harezm-Altın Ordu Türkçesi'nde kalınklık-incelik uyumuna göre bir kelime içindeki ünlülerin ya sadece kalın ya da sadece ince olması gerekir. Harezm Türkçesindeki Türkçe kelimeler genellikle buna uymakla birlikte uyum dışı kalan örnekler de bulunmaktadır: alnıge, anasıge, yalavaçıge, oglun˜ge (KE). Arapça ve Farsça kelimelere Türkçe ekler eklendiğinde ise uyumda bir dü- zensizlik dikkati çeker: ademiga/ ademige, acebrak / acebrek (KE).
Hece kaynaşması nedir?
Hece kaynaşması, bir kelimede yan yana bulunan iki veya daha çok hecedeki seslerin yahut da yan yana bulunan iki kelimeden birincinin son sesi ile ikincinin önsesinin birleşip kaynaşması ve dolayısıyla hece sayısının azalması olayıdır.
Harezm Tükrçe'inde karşılaşılan ünlü incelmesi hangi harflerde oluşmaktadır?
Ünlü incelmesi ı ve u harflerinde gözlemlenmektedir. Örneğin:
-ı->-i-: bış->biş- (KE), -u->-ü-: sun->sün- (KE).
Ünsüz tonsuzlaşması nedir, açıklayınız.
Ünsüz tonsuzlaşması kelime içinde ve sonunda görülen bir değişikliktir, z harfinin s'ye dönüşmesi olarak görülür: -maz / -mez>-mas / -mes, izde- >iste-, sekizinçi>seksinç (NF).
Ünsüz tonlulaşması hangi harflerde görülür, açıklayınız.
Ünsüz tonlulaşması k ve t harflerinin g ve d'ye dönüşmesinde görülür. Harezm Türkçesinde kelime başındaki k-’ler korunurken, seyrek de olsa kelime için- de veya sonunda k>g değişikliği meydana gelmiştir: alçak>alçag, ayak>ayag (KHKD).
Birkaç örnek dışında kelime başında bulunan asli t-’ler korunmuştur. te´->de´-, tur- >dur- (HŞ, KHKD). İki ünlü arasında kalan -t-’ler de genellikle korunurken bazen -d-’ye değiştiği görülür: ata->ada-, butak>budak vb. (KHKD).
Göçüşme nedir?
Kelime içindeki komşu veya uzak seslerin yer değiştirmesi olayına göçüşme adı verilir.
Harezm Türkçesinde hangi sessiz harflerde ünsüz düşmesi görülür, açıklayınız.
Harezm Türkçesinde g, r, l harflerinde ünsüz düşmesi görülür. Harezm Türkçesinde bir ve birden fazla heceli kelimelerin sonundaki -g’ler genellikle korunmakla birlikte Oğuz Türkçesinin etkisiyle birden fazla heceli kelimeler- de bazen düşürülmüştür: arıg>arı, kamug>kamu, köprüg>köprü, tolug>tolu gibi. Bazı yapım ve çekim ekleri ile kelimenin bünyesine dâhil hecelerde bulunan g’ler zaman za- man düşmüştür: aytgay>aytay, bulga->bula-, yapurgak>yawurgak>yafrak>yaprak, yokgaru>yokaru vb. (HŞ, KHKD). R düşmesi ise bazı kelimelerde görülür: ir->i-, berk>bek>bik, kardaş>kadaş (HŞ). L düşmesi nadiren görülür: keltür->ketür-, oltur->otur- vb. (KHKD).
Harezm Türkçesinde çokluk eki nedir?
İsimlerde çokluk -lar / -ler eki ile yapılmaktadır: arıgsızlar, bulaklar, töşekler, tügünler (KHKD).
Harezm Türkçesi'n de isim filin yapan ekler nelerdir? Örneklendiriniz.
Harezm Türkçesi'n de isim filin yapan ekler şunlardır:
+A-: Hem geçişli hem geçişsiz fiiller türetir: aşa- “yemek yemek”, ata- “adlandırmak”, oyna-, tile- (HŞ)
+Al-: Geçişsiz fiiller türetir: bolal-, yokal- “yok olmak” (KHKD)
+Ar-: Geçişsiz fiiller türetir: agar- “ağarmak, beyazlaşmak”, kızar-, yaşar- (HŞ)
+DA-: Geçişli fiiller türetir: izde- “istemek”, ünde- “seslenmek” (HŞ)
+gar-: Geçişli filler türetir: suvgar- “sulamak” (HŞ)
+I-: Geçişsiz fiiller türetir: agrı-, bayı-, berki-, biti- (KHKD)
+K-: Geçişsiz fiiller türetir: birik-, yoluk- “rastlamak” (HŞ)
+kır-/ +kür-: Ses taklidi kelimelerden geçişsiz fiiller türetir: bıskır-, tü ür- (KHKD)
+lA-: Geçişli ve geçişsiz fiiller türeten işlek bir ektir: agırla-, arzula-,bagışla-, ederle-“eyerlemek”, konakla- “misafir etmek”, toyla- “ziyafet vermek” (HŞ)
+r-: belgür- “belirtmek”, kadgur- “kaygılanmak” (HŞ)
+sa-: İstek ifade eder: suvsa- “susamak”, kapsa- “ihtiva etmek” (HTG)
+sI-n-: agırsın- “ağır saymak”, begsin-, ulugsın- (KHKD)
"yagısar bulutlar" kelimesinde yer alan fiilimsi eki hangisidir ve hangi kategoridedir?
"Yagısar bulutlar" örneğinde kullanılan fiilimse bir sıfat filldir ve kullanılan ek "-IsAr" ekidir.
"kaçan" kelimesi dilbilgisi çözümlemesi yapıldığında karşımıza çıkan ekler nelerdir?
"kaçan > ka+ça+n" kelimesi incelendiğinde isim kökünün "ka", eşitlik hal ekinin "ça" ve vasıta hal ekinin "n" olduğu görülür.
Harezm Türkçesi'nde "yügür" kelimesi ne demektir?
Harezm Türkçesi'nde "yügür" kelimesi koşmak anlamındadır.
"yawuzlukların" kelimesinin dilbilgisi çözümlemesini yapınız.
"yawuzlukların" kelimesinin dilbilgisi çözümlemesi şu şekildedir:
- yawuz: isim kökü
- luK: isimden isim yapım eki
- lar: çokluk eki
- ı: 3.çokluk şahıs iyelik eki +n: belirtme hali eki
Harezm Türkçesi'nde kullanılan zarf-fill ekleri nelerdir? Örneklendiriniz.
Harezm Türkçesi'nde kullanılan zarf-fill ekleri şunlardır:
-A: aça, ayra, aka, içe, arta, bara (HŞ)
-ArdA, -UrdA: alurda, batarda, togarda, ye´terde (KHKD)
-DI erse: kıldı erse, köründi erse (KHKD)
-DUKDA: kirdükde, çaptukda (KHKD)
-GAç: algaç, öpgeç, işitgeç (HŞ)
-GAlI,-GAlU, -kAlı, -AlI: namaz kılgalı, körgelü, sançışkalı, yatalı (KE, HŞ) -GAndA: sorganda, teggende (KHKD)
-GInçA, -GUnçA, -KUnçA, -InçA, -GUçA, -gimçe, -GUmçA: aygınça, kilginçe, eşit-megünçe, açgınça, batınça, kelgimçe, ölgümçe (HŞ, KHKD)
-IbAn, -UbAn, -ban: kiliben, atanıban, körüben, kurşaban (HŞ, KE) -ken: tirig erken, olturur erken, yörür irken (KE, NF, HŞ)
-mAdIn: bolmadın, tapmadın, içmedin, tölenmedin (HŞ, KE) -mAyIn: körmeyin, emgetmeyin (HŞ)
-mIşDA: kirmişte, ulgaymışta, yatmışda (KHKD)
-(I)p, -(U)p: baglap, saklap, kılıp, ıdıp, kiçip, yip, münüp, körüp (HŞ) -(y)U: aytu, kılu, tegirü, aytu, avlayu, közleyü (HŞ)
-uçak: baruçak (HŞ)
-y: okuy, yöriy, sarnay, sevinçiley (KE)
"tile" kelimesini şahıslara göre geniş zamanda çekimleyiniz.
1. tekil şahıs: tiler men
2. tekil şahıs: tiler sen
3. tekil şahıs: tiler
1. çoğul şahıs: tiler miz
2. çoğul şahıs: tiler siz
3. çoğul şahıs: tilerler
Harezm Türkçesi ünlü kalınlaşmasını açıklayınız.
HArezm ürkçesi'nde ünlü kalınlaşması sadece -i harfinde görülür. Örneğin;
isig>ısıg, silig>sılıg (KE).
Harezm Türkçesi'nde ünlü düzleşmesi nedir?
Harezm Türkçesi'nde ünlü düzleşmesi ü->i-: ünde->inde- (KE), -o->-a-: sowı->savu-, kov->kav- (KE), -u->-a-: suvsa->savsa- (HŞ), -ü->-i-: büt->bit- (KE), -ü->-e-: sün˜ük>sün˜ek (KE), töpü>töpe (NF), -ü>-i: tilkü>tülki, berü>beri (KE) şeklinde gözlemlenir.