XI-XIII. Yüzyıllar Türk Dili Dersi 4. Ünite Özet

Fiil

1.Fiil Çekim Ekler i

Karahanlı Türkçesinde Orhon, Uygur ve Türkiye Türkçesinde olduğu gibi fiil çekimlerinde farklı tipte kişi ekleri kullanılmaktadır.

Belirli Geçmiş Zaman (Bilinen Geçmiş Zaman): Bu zamandaki fiillerin çekiminde iyelik eki kaynaklı kişi ekleri kullanılır.

• 1. Tekil Kişi: {-DXm} ekiyle kurulur: badım “bağladım”
• 2. Tekil Kişi: {-DX?} ekiyle kurulur: ay - dı? “söyledin”
• 3. Tekil Kişi: {-DI} ekiyle kurulur: bak - tı
• 3. tekil kişinin -mat/-met ekiyle genişletilmiş biçimi de vardır: kevil-dimet “zayıfladı”
• 1. Çoğul Kişi: {-DXmXz} ekiyle kurulur: aç-tımız “açtık”
• Kuran Tercümesinde uyum dışı örnekler vardır: bol-dımız “olduk”, tut-tumız “tuttuk”
• DLT’de /-DUk/ ekiyle kurulmuş Oğuzca biçimler de yer alır: bar-duk “gittik”
• 2. Çoğul Kişi: {-DX?Xz} ekiyle kurulur: aydı?ız “söylediniz”
• -ler ekiyle genişletilmiş biçim: kör-dü?üzler “gördünüz”
• 3. Çoğul kişi: - DI(lAr) ekiyle kurulur: boldılar “oldular”
• Kuran Tercümesi’nde 3. kişi çoğul ekinin /r/siz iki örneği mevcuttur: ay - dıla “söylediler”

Belirsiz Geçmiş Zaman (Öğrenilen Geçmiş Zaman):

{-mIş} eki her zaman düz ünlülüdür. Kişi eki olarak kişi zamirleri kullanılır:

• 1. Tekil Kişi: {-mIş men} ekiyle kurulur: unıtmış men “unutmuşum”
• 2. Tekil Kişi: {-mIş sen} ekiyle kurulur: beklemiş sen “beklemişsin”
• 3. Tekil Kişi: {-mIş} ekiyle kurulur: al-mış

Geniş Zaman: {-(yX)r} ve -ar/-er eklerinin eylemlere ekleniş biçimlerinde belli bir kural yoktur. Ünlü ile biten eylemlere çoğunlukla -r eki gelir. Bunun dışında ünlü ile biten eylemlere -ur/-ür de eklenir, bu durumda araya -yyardımcı sesi girer. Kişi eki olarak kişi zamirleri kullanılır.

• 1. Tekil Kişi: {-(y)Xr} -ar/-er men ekiyle kurulur: bak-ar men “bakarım”
• 2. Tekil Kişi: {-(y)Xr} -ar/-er sen ekiyle kurulur: buz-ar sen “bozarsın”
• 3. Tekil Kişi: {-(y)Xr} -ar/-er ekiyle kurulur: atar “atar”
• 1. Çoğul Kişi: {-(y)Xr} -ar/-er mIz ekiyle kurulur: kork-ar mız “korkarız”
• 2. Çoğul Kişi: {-(y)Xr} -ar/-er siz/sizler ekiyle kurulur: kork-ar sizler “korkarsınız”
• 3. Çoğul Kişi: {-(y)Xr} -ar/-er+lar/ler ekiyle kurulur: sür-erler “sürerler”

Gelecek Zaman: Üç ayrı ekle kurulur: -gay/-gey, - ga/-ge, -gu/-gü.

• 1. Tekil Kişi: gay/-gey, -ga/-ge men ekiyle kurulur: iç-gey men “içeceğim”
• 2. Tekil Kişi: gay/-gey, -ga/-ge sen ekiyle kurulur: bul-ga sen “bulacaksın”
• 3. Tekil Kişi: gay/-gey, -ga/-ge ekiyle kurulur: açıl-gay “açılacak”
• 1. Çoğul Kişi: gay/-gey, -ga/-ge miz ekiyle kurulur: çıkar-gay miz “çıkaracağız”
• 2. Çoğul Kişi: gay/-gey, -ga/-ge siz/sizler ekleriyle kurulur: ay-gay sizler “söyleyeceksiniz”
• 3. Çoğul Kişi: gay/-gey, -ga/-ge+lar/ler ekiyle kurulur: ay-gaylar “söyleyecekler”
• -gu/-gü eki daha az kullanılır. Bu ek ortaç eki olduğundan daha çok bu işleviyle kullanılmıştır. Gelecek zaman olarak kullanıldığı örnekler çoğunlukla 3. tekil kişiyledir: ay-gu “söyleyecek”, katıl-gu “katılacak”
• Karahanlı Türkçesinde bu gelecek zaman eklerinin dışında yakın gelecek zamanı karşılayan ve metinlerde çok fazla örneğinin bulunmadığı diğer bir gelecek zaman eki de -galır/-gelir ekidir: bar-galır men “hemen geleceğim”, at-galır “hemen atacak”.

Şart Kipi: Orhon ve Uygur Türkçesinde -sar/-ser ekiyle kurulan şart kipinin -sa/-se biçimi Uygur dönemine ait kimi tıp ve astroloji metinlerinde görülür, Karahanlı Türkçesin-de ek artık tamamiyle –sa/-se biçimindedir.

• 1. Tekil Kişi: sa/-se men ekiyle kurulur. Kişi adılı kaynaklı kişi ekleri kullanılmaktadır: bar-sa men “gitsem”
• Kuran Tercümesinde az sayıda da olsa iyelik eki tipindeki kişi ekleriyle yapılmış çekimlere rastlamaktayız: bol-sam “olsam”
• 2. Tekil Kişi: sa/-se sen ekiyle kurulur: bar-sa sen “gitsen”
• İyelik eki tipindeki kişi ekleriyle oluşmuş örnekler” kör-se? “görsen”
• 3. Tekil Kişi: sa/-se ekiyle kurulur: aç-sa “açsa”
• 1. Çoğul Kişi: sa/-se miz ekiyle kurulur: biti-se miz “yazsak”
• 2. Çoğul Kişi: sa/-se siz/sizler ekiyle kurulur: bilse sizler “bilseniz”
• 3. Çoğul Kişi: sa/-se+lar/ler ekiyle kurulur: bolsalar “olsalar”

Emir Kipi: Bütün kişileri ayrı eklerle kurulur. Kişi eki olarak da her kişi için Türkiye Türkçesinde, Orhon ve Uygur Türkçesinde olduğu gibi farklı ekler kullanılır.

• 1. Tekil Kişi: -(A)yI(n) ekiyle kurulur: ay-ayın “söyleyeyim”
• 2. Tekil Kişi: -gıl/-gil ekiyle ya da eksiz kurulur: ay-gıl “söyle”
• 3. Tekil Kişi: -sun/-sün, -su/-sü, -sunı/-süni ekleriyle kurulur: bil-sün “bilsin”
• 1. Çoğul Kişi: -(a)lım/-(e)lim ile kurulur: baralım “gidelim”
• KuranTercümesinde -alı? biçimi de tespit edilmiştir: kıl-alı? “yapalım”
• 2. Çoğul Kişi: -X?(lar/ler) ile kurulur: bar-ı? “gidin”
• 3. Çoğul Kişi: -sun/-sün, -su/-sü+lar/ler ekleriyle kurulur: bilme-sünler “bilmesinler”

Gereklilik Kipi: Gelecek Zaman eki olarak kullanılan - gu/-gü (kerek) eki, gereklilik kipi olarak da kullanılır. Metinlerde genellikle üçüncü tekil kişiyle çekimlenmiş biçimleri yer alır: akıtgu kerek “akıtmak gerek”, akıtgu kanı “kanı akıtmak gerek”, küdezgü “korumak gerek”.

2.Birleşik Fiil Çekimler i

Birleşik fiil çekimleri er- yardımcı fiilinin üzerine zaman ve kişi çekim eklerinin getirilmesiyle yapılır. Bu tür zaman çekimleriyle ilgili örnekler metinlerde çok fazla yer almaz; bu nedenle ilgili zamanın her kişi ekiyle çekimi bulunmamaktadır.

Hikâye Birleşik Zaman: Zaman ekini alan fiilin üzerine - DI+kişi eki ile oluşturulmuş er- yardımcı fiilinin getirilmesiyle kurulur. Fiil+er+DI+kişi ekleri

• Belirli (Bilinen) Geçmiş Zamanın Hikâyesi: aydım erdi “söyledimdi”
• Belirsiz (Öğrenilen) Geçmiş Zamanın Hikâyesi: törütülmiş erdi? “yaratılmıştın”
• Geniş Zamanın Hikâyesi: korkur erdim “korkardım”
• Gelecek Zamanın Hikâyesi: buzgay erdi “bozacaktı”
• Kuran Tercümesinde gelecek zamanın hikâye birleşik çekiminde farklı bir yapıyla karşılaşmaktayız: bolgaytı “olacaktı”, kılgatı “yapacaktı”
• Şartın Hikâyesi: barsa erdi “gitseydi”

Rivayet Birleşik Zaman: Zaman ekini alan fiilin üzerine -mIş+kişi eki almış er- yardımcı fiilinin getirilmesiyle kurulur. Fiil+er+mIş+kişi ekleri

• Geniş Zamanın Rivâyeti: tiler ermiş “dilermiş”
• Şartın Rivâyeti: sevse ermiş “sevseymiş”

Şart Birleşik Zaman: Rivayet Birleşik Çekimi: Zaman ekini almış fiilin üzerine -sA+kişi eki alan er- yardımcı fiilinin getirilmesiyle kurulur. Fiil+er+sA+kişi ekleri

• Belirli (Bilinen) Geçmiş Zamanın Şartı: kördüm erse “gördüysem”
• Belirsiz (Öğrenilen) Geçmiş Zamanın Şartı: basmış erse “basmışsa”
• Geniş Zamanın Şartı: barır ers e “giderse”
• Gelecek Zamanın Şartı: aygu erse “söyleyecekse”

Sıfat-Filler (Ortaçlar)

Fiilden türeyen sıfat-fiiller isim çekim eklerini alabilirler. Fiilin sıfat biçimi oldukları için hem adın, hem sıfatın hem de eylemin özelliklerini taşıyabilirler. Fiilin gösterdiği eylemi yapanı da gösterirler. Bu tür sözcüklerin fiilden türedikleri için zaman kavramı taşıdıkları, olumsuzluk ekini aldıkları ve değişik çatılara girdiği görülür. Sadece kişi kavramı taşımazlar.

1. -DUk: Geçmiş zaman sıfat-fiil eki. özi bilmedükin anı?dın kolur “kendisi bilmediği için ondan sorar”
2. -mIş: Geçmiş zaman sıfat-fiili. ma?a kelmişi?de berü men bu kün “bana geldiğinden beri ben bugün”
3. -Ar/ -Ir / -(y)Ir: Geniş zaman sıfat-filli. busugdın çıkar teg çıkar üdsüzün “beklemediğin bir anda pusudan çıkar”
4. -mAz/ -mAs: Geniş zaman sıfat-fiilinin olumsuzudur. özüm taplamaz ne? biri yalgan ol “benim beğenmediğim şeylerden biri yalandır”
5. -GAn: Geniş zaman sıfat-fiili. okıgan bitigen ukumaz munı “her okuyan yazan (okur-yazar) bunu anlayamaz”
6. -(I)glI: Geniş zaman sıfat-fiili. bu iç söz tutuglı bütün çın kerek “Bu sırlara vakıf olana (vakıf olan herkese) itimat edilir”
7. -gUçI: Geniş zaman sıfat-fiili. özin tutguçı er tirildi kutun “kendisini tutan (kendine hakim olan insan) huzur için-de yaşar”
8. -gU: Gelecek zaman anlamı taşıyan bir sıfat-fiil ekidir. ınangu tayangu kişi boldı kız “inanılacak güvenilecek kişi az”
9. -gUlUk: -gU ve +lık ekinin birleşmesinden oluşan bu ek, eklendiği eyleme -mak/- mek ya da -mak/-mek için anlamı verir. ol beg Te?rige tapınguluk erdi “Tanrıya tapmak onun hakkıydı”
10. -DAçI: Bu sıfat-fiil eki de gelecek zaman anlamı taşır. kidin keldeçike özüm sözlegü “sözümü sonra geleceklere söyleyeceğim”
11. –AsI: Gelecek zaman anlamı taşıyan bir sıfat-fiil ekidir: yıgaç bıçası ne? “ağaç kesecek şey”

Zarf-Fiiller

Eylemden türeyen ancak tümce içinde çoğunlukla belirteç görevi yapan sözcüklere zarf- fiil denir. Cümlede çoğunlukla sözcükler arasında ilgi kurarlar. Bağlayıcı olma özellikleri bulunduğundan özne, tümleç, nesne oluşlarına rastlanmaz. Eylem çekimine girmedikleri için kişi ve kesin bir zaman kavramı taşımazlar. Karahanlı Türkçesinde Türkiye Türkçesinde olduğu gibi zarffiillerin sayısı fazladır.

1. -(I)p: Eklendiği eylemi yan tümceye bağlar; ‘ve’ bağlacı gibi kullanılmasının yanı sıra tümceye ‘- arak/-erek’ anlamı da katar. Asıl eylemden önce gerçekleşmiş bir eylemi gösterir. Türkiye Türkçesindeki durumun aksine ünlü ile bitenlere eklendiğinde araya /y/ kaynaştırma ünsüzü girmez. Bu özellik Orhon ve Uygur Türkçesindeki gibidir. yılkı yazın atlanur/ otlap anın etlenür “yılkı ilkbaharda at haline gelir, otlayarak etle-nir”
2. -(y)I: Bu zarf-fiille oluşturulan biçimler, asıl fiil ile aynı zamanda meydana gelen eylemi ve hareketi gösterir. Fiilin tarzını gösterir. Birleşik fiillerde tasviri fiili asıl fiile bağlama görevinde de kullanılan bu ek, Türkiye Türkçesinde de Orhon ve Uygur Türkçesinde de işlek olarak yer alır. agırlayu tut sen asıglıg kişig “faydalı olan insana saygı göster”
3. -A: -(y)I ile aynı anlam ve işlevde kullanılır. sakış birle adra tutar bilge büt “bilge kişi bunları hesaplayıp birbirinden ayırarak zapt eder”
4. -gAlI: Eklendiği fiile ‘-mak için’ anlamı katar. Asıl eylemin amacını ifade eder. Günümüz Türkçesindeki biçimi -AlI ’dır. ölümke basıkma kelir algalı “ölümü yendim sanma seni almak için gelir”
5. -gInçA: Asıl eylemin gerçekleşeceği zamanın sınırını belirler. Bu ek, Türkiye Türkçesinde - (y)Incaya kadar yapısıyla kullanılmaktadır. mi? edgüg adakını tutgınça sen “Sen bin iyinin ayağını tutuncaya kadar”
6. -mAdIn: Yüklemin gösterdiği hareketin gerçekleştiği sırada, ekin eklendiği eylemin gösterdiği hareketin henüz gerçekleşmediğini ifade eder. Orhon ve Uygur Türkçesin-de – mAtI(n) biçiminde olan ek, bugün -madan/- meden olarak yer alır. Yarın bolsa işi? kalur kılmadın “yarın olursa yapılmadan kalır (bugünün işini yarına bırakma yarın olduğunda yapılmadan kalır)”
7. -(X)pan: -(X)p’ın genişletilmiş biçimidir. ukuşlug ukupan küzetür anı “anlayışlı anlayarak onu korur”
8. -er/-mez erken: Eklendiği eyleme “-dığı zaman”, “-dığında” anlamları katar. kılıç teprer erken yagı tepremez “kılıç hareket ettiğinde düşman kımıldamaz”

Birleşik Fiiller

1.İsim, Sıfat+Yardımcı Fiil Biçiminde Olan Birleşik Filler

Bu yapıdaki birleşik fiiller, isim ya da sıfatla birlikte çoğunlukla bol-, kıl-; daha az da et-, tur- ve tut- yardımcı fiillerinden birinin kullanılmasıyla oluşturulur:

a. bol- : bulun bol- “ esir olmak”

b. kıl- : asıg kıl- “fayda sağlamak”

c. tur- : dik tur- “dik durmak”

d. et- : çak et- “ses çıkarmak”

e. tut- : elig tut- “yardım etmek”

2.Asıl Fiil+Zarf-Fiil Eki+Tasviri Fiil

-A/-U/-I zarf-fiil eki almış asıl fiilin bar-, bil-, ber-, kel- kör- tur- gibi tasviri fiillerle birlikte kullanılmasıyla oluşur. Tasviri fiillerin hepsinin görevi ayrıdır.

a) bar- : Bu tasviri fiille yapılan birleşik yapılar asıl eylemin devam ettiğini gösterir: arta bar- “artmaya devam etmek”

b) bil- : Bu yapıdaki birleşik fiiller bir işi yapabilme, gücü yetebilme anlamında fiiller oluştururlar : adra bil- “ayıra bilmek”

c) kel -: kel- yardımcı fiili ile oluşturulan yapıda asıl fiilin sürüp gittiği ifade edilir. aka kel - “aka gelmek, akıp gelmek”

d) kör- : Bu yardımcı fiil birlikte kullanıldığı asıl fiilin gerçekleşmesi için çaba gösterme-yi ve dikkat etmeyi ifade eder. baka kör- “dikkatle bakmak, dikkatli olmak için çaba göstermek”

e) tur- : Bu yardımcı fiille kurulmuş yapılar da asıl fiilin sürekliliğini, sürekli yapıldığı-nı ifade eder. arta tur- “artmaya devam etmek”