XI-XIII. Yüzyıllar Türk Dili Dersi 3. Ünite Özet

İsim

İsim Çekim ekleri

Çokluk Ekleri +IAr

Orhon Türkçesinden beri en çok kullanılan çokluk eki + lar /+ lerdir.

baş+lar , köz+ler, köyül+ler "gönüller", ölüg+ler "ölüler", yağuk+lar 'yakınlar, hısım, akrabalar'.

DLT'de çokluk ekinin +la/+le biçimi az sayıda sözcükte bulunmaktadır: aş+laka "aşlara", at+laka "atlara", ıt+laka "itlere". Bütün örneklerde bu çokluk ekinin +ka yönelme durum ekinden önce kullanıldığı görülmektedir.

+An

Orhon ve Uygur Türkçesinde daha çok örnekte gördüğümüz bu ek, Karahanlı Türkçesinde kalıplaşmış birkaç sözcükte görülür:

Er+en "adamlar" Og(u)l+an "oğullar"

İyelik Ekleri

Karahanlı Türkçesinde iyelik ekleri, Orhon ve Uygur Türkçesindeki gibi ses uyumlarına uyar. İyelik ekleri şunlardır:

1.Tekil Kişi: + (X)m: ata+m "atam, babam" idi+m "Tanrım" ,köz+üm "gözüm".

2.Tekil Kişi: + (X)rj: ata+y "atan, baban", söz+üy "sözün”, kuş+uy "kuşun”, köy(ü)l+üy "gönlün"

3.Tekil Kişi: + (s)I(n+): ata+sı "atası, babası", barça+sı "hepsi, bütünü”. küç+i "gücü"

1.Çoğul Kişi:+ (X)mIz: köy(ü)l+ümiz "gönlü müz", at+ımız "atımız", öz+ümiz "özümüz, kendimiz"

2.Çoğul Kişi: + (X)nIz: köy(ü)l+üyiz "gönlünü”, sezinçi+yiz "zannınız, şüpheniz" közleri+yiz "gözleriniz.

3.Çoğul Kişi: + (s)I(n+) , + lArI(n+) : 3. çoğul kişi iyelik eki olarak +( s )I da kullanılmaktadır. Bunun örnekleri yukarıda verildiği için burada yalnız + ları/+leri 'nin örnekleri verilecektir: eryek+leri "parmakları", iş+leri "işleri",,kün+leri “günleri”.

İsim Durum Ekleri

1. Yalın Durumu: Sözcüğün kök ya da gövde biçimiyle aynıdır, ek almaz.

2. Tamlayan Durumu (İlgi, Genetif): Ekin ünsüzlerden sonra + Xy biçiminde geldiğini görüyoruz.

ana+nıy "annenin", kişi+niy "kişinin", yagı+nıy "düşmanın"… vd yalyuk + uy "insanın", kim + iy "kimin", öz + niy "sözün", kul + nuy "kulun" , ölüm + nüy "ölümün.

Açıklama: Dankoff-Kelly yayınında ekin DLT'de +nlg biçiminde de yer aldığı belirtilmiştir. kimnig "kimin, künüg (künnüg ?) " günün" kölnig "gölün".

Bu çalışmada ayrıca Yarkend'de bulunan Uygur harfleriyle yazılmış Karahanlılar devrine ait tarla satış senetlerinde de ilgi durumu ekini almış sözcüklerde de - gTi biçimlere ( yernig, begnig ) rastlandığı belirtilmiştir. Marcel Erdal'ın verdiği bilgiye göre ilgi durumu eki, Yarkend belgelerinde dört yerde +( n ) Xy yerine + nXg biçiminde yazılmıştır.

3. Belirtme Durumu (Yükleme, Akuzatif) : Karahanlı Türkçesinde dört ayrı belirtme durumu eki vardır. Orhon ve Uygur Türkçesinde yalın durumdaki (iyelik eki almamış sözcüklere) eklenen +g ekinin yerini +nı/+ni almıştır, az sayıda örnekte +Xg/+Xğ ekine rastlanmaktadır. Bu iki belirtme durumu ekinin dışında üçüncü kişi iyelik ekinden sonra kullanılan +n ve seyrek olarak da + ı /+ i eki bulunmaktadır.

+Xg/+Xğ: aş + ığ "aşı, yemeği", söz + üg "sözü”, at + ığ 'atı' kişi+g "kişiyi"

2)+nı/+ni: Orhon Türkçesinde adıllardan ve özel adlardan sonra gelen bu belirtme durumu eki, Karahanlı Türkçesi'nde yalın durumdaki ve iyelik eki almış adlardan sonra da kullanılmıştır.

ay + nı "ayı" köyül + ni "gönülü", söz + ni "sözü", atay + nı "babanı", sözi + ni "sözünü

3)+n: Orhon ve Uygur Türkçesinde tüm iyelik ekle lerinden sonra eklenen +n eki Karahanlı Türkçesinde sadece 3. tekil ve çoğul kişi iyelik eklerinden sonra kullanılmıştır:

adı + n "adını" , başı + n "başını), evi + n "evini", evleri + n "evlerini"

4)+ ı/+i: Karahanlı Türkçesinden önceki dönem metinlerinde bulunmayan bu ek, bu dönem metinlerinde de az kullanılmaktadır:ı/+i: Karahanlı Türkçesinden önceki dönem metinlerinde bulunmayan bu ek,bu dönem metinlerinde de az kullanılmaktadır:

baş + ı "başı" iş + i "işi" köylüm + i "gönlümü" meyiziy + i "benzini", kitab + ı "kitabı".

4. Yönelme Durumu (Verme, Datif): Üç ayrı ekle kurulmaktadır.

Bunlardan biri +ka/+ke ve +ğa/+ge'dir. +ka/+ke daha çok kullamaktadır.

av + ka "ava", aş + ka "aşa", at + ka "ata" , köyül + ke "gönüle), kaz + ka ~ kaz + ğa "kaza”

1. ve 2. kişi tekil ve çoğul iyelik eki almış sözcüklerden sonra ek, + a/ + e ve + ka/ + ke biçiminde görülür:

közüm+e "gözüme, işim+e "işime", kadaşırj+a "kardeşine" özüm+ke "özüme", tilekleriyiz+ke "dileklerinize" vb.

3. tekil kişi iyelik eklerinden sonra ek, +ya/+ye biçimindedir:

atası+ya "atasına, babasına" , başı+ya "başına" , işi+ye "işine" , yaşı+ya "yaşına" , özi+ye "özüne", vb.

5. Ayrılma Durumu (Çıkma, Ablatif): Eski Türkçedeki +da/+de eki,az sayıda olmakla beraber Karahanlı Türkçesinde de bulunmaktadır:

a) Ayrılma, çıkma ve menşe ifade eder: yerde kop- "yerden kopmak, (çıkmak)" ; tılda çık - "dilden çıkmak" ; yazukta tıdın - "günahtan sıyrılmak"

b) Karşılaştırma ifade eder: kamuğda esizrek "herkesten daha kötü" ; kızda kızrak "kıttan daha kıt" ; şakarda tatığlığ "şekerden tatlı".

c) Bütünün parçasını gösterir: miyinda bir "bindebir",

d) Bazı edatlardan önce kullanılır: közinde adın "gözünden başka; katılmazda aşnu "katılmadan, dönüşten önce" ; ölümde basa "ölümden sonra" ; kelmişiyde berü "geldiğinden beri" , bu künde naru "bu günden itibaren".

Karahanlı Türkçesinde kullanılan asıl ayrılma durumu eki +dın/+din/+tın/+tin dir: cân+dın "candan" , kapuğ+dın "kapıdan" , yığaç+dın "ağaçtan", ol+dın "yoldan" , tilin+din "dilinden".

DLT'de ekin +dan/+den/+tan/+ten biçimleri de vardır:

yer+den "yerden" , köz+den "gözden, at+tan "attan",

Ayrılma durumu ilgi durumu ekiyle birlikte de kullanılmaktadır. İlgi durumu eki üzerine ayrılma durumu işlevinde kullanılan +da/+de nin geldiği örneklerden bazıları şunlardır:

meniyde basa "benden sonra", seniyde adın "senden başka", seniyde oza "senden önce", anıyda öndin "ondan önce”

6. Vasıta Durumu (Araç, Instrumental): En çok kullanılan vasıta durumu eki, Karahanlı Türkçesinden önceki metinlerde olduğu gibi +(X)ndir:

a) aracıyla, aracılığıyla anlamı verir: el(i)g+in emle- "elle göstermek" , köz+ün bakış- "gözle bakışmak, kut+un tiril- "mutlulukla yaşamak", farklı eylemlerle ve farklı yapılarda 40 defa), küç+ün "zorla, zorbalıkla'.

b) Zaman belirteçler kurar: yaz+ın "yazın", kış+ın "kışın" , terk ödün kel- "hemen gelmek.

7. Eşitlik Durumu (Ekvatif): +çA ekiyle kurulan bu durum eki aşağıdaki işlevlerde kullanılır.

a)kadar, gibi, göre: uğança telim kıl- "(bir şeyi) mümkün olduğu kadar çok yapmak", kirmişçebol- "girmiş gibi olmak", köyülçeyorı- "gönlünün istediği gibi yürümek.

b)yön bidirir ve 'tarafından' anlamı katar: solça kel- "sol taraftan gelmek" , oyça kel- "sağdan/doğrudan gelmek"

c) kança, barça neçe gibi sözcüklerde de kalıplaşmış olarak bulunur.

8.Yön Gösterme (Direktif): Aşağıdaki eklerle kurulur:

a) +ğArü eki: yağı+ğaru "düşmana doğru", yay+ğaru "bahara doğru" , Teyri+gerü "Tanrıya doğru

b) +ru/rü: Kalıplaşmış sözcüklerde bulunur: kerü “geri”

c) +ra/+re: taş+ra “dışarıya”

Sayılar

1.Asıl Sayılar: Asıl sayıları gösteren sözcükler Türkiye Türkçesinden çok da farklı değildir. Karahanlı Türkçesindeki asıl sayılar şöyledir:

Bir, iki, üç, tört, beş, yeti ~ yetti, sekkiz ~ sekiz, tokkuz ~ tokuz, on, yigirme, ottuz, kırk, ellig, altmış, yüz, min "bin", tümen "on bin".

2.Sıra Sayıları: Sayı sözcüklerine + (X)nç , + (X)nçI ekleri getirilerek elde edilir: birinç "birinci" , ekinç "ikinci", ekinçi "ikinci" , üçünç "üçüncü", .

3.Üleştirme Sayıları: Karahanlı Türkçesinde üleştirme sayıları olarak birer ve miyer sayıları kullanılmıştır: birer "birer"), miyer "biner" DLT'de bir sayısıngelen +In vasıta durumu ekiyle oluşmuş yapı "birer birer" anlamını vermektedir.

Birin birin miy bolur tama tama köl bolur "birer birer bin olur, damlaya damlaya göl olur".

4. Topluluk Sayıları: Sayı isimlerine + egü(n) eki getirilerek yapılır: bir+egü "her birisi”

Zamirler ve Zamirlerin Çekimi

Kişi Zamirleri

Tekil Kişi Zamirleri: men, sen, ol

Çoğul Kişi Zamirleri: biz, siz/sizler/siler, anlar/olar

Tamlayan Durumu: +(n)ıy

men+iy , sen+iy , anıy, biz+iy, siz+iy, anlar+nıy

Belirtme Durumu: +nI

Meni, seni, anı. biz+ni siz+ni siler+ni. olar+nı, ,...), olar+ığ, anlar+nı

Bulunma Durumu: +da/+de

men+de, sen+de, anda, siz+de, olarda

Bulunma durumu ilgi durumu ekini almış sözcüklerle birlikte de kullanılmaktadır. Bu yapının, bulunma durumunun ayrılma durumu işlevinde kullanıldığı sözcüklerdeki örnekleri daha fazladır. Bu örnekler daha çok Kutadgu Bilig'de görülmektedir:

meniy+de turur "bendendir", meniy+de bar "bende var", seniy+de bar "sende var", seniy+de turur "sendedir", anıy+da bolur "ondan olur", kimiy+de bol- "kimden olmak".

Ayrılma Durumu: +dIn, bu ekin yanı sıra az da olsa +dAn eki de kullanılmaktadır.

men+den , men+di

sen+den , sen+din

biz+din

olar+dın

mun+dın ,bular+dın

Ayrılma durumu eki de ilgi durumu eki almış yapıların üzerine gelmektedir:

meniy+din

meniy+de basa "benden sonra"

meniy+de kidin "benden sonra"

seniy+de

seniy+din

anıy+da adın "ondan başka"

anıy+da basa "ondan sonra"

anıy+da naru "ondan öteye"

Yönelme Durumu:

maya

saya

aya

biz+ke

siz+ke

olar+ka

Yön Gösterme Durumu: mayar "bana doğru" , sayar "sana doğru", ayar "ona doğru"

Eşitlik Durumu: +çA

mençe "bence, bana göre" ança "ona göre

Vasıta Durumu: +(X)n

anın "onunla"

İşaret Adılları

Karahanlı Türkçesindeki işaret adılları şunlardır: bu , bular , ol.

Tamlayan Durumu: bular+nıy, munuy), munıy

Belirtme Durumu: munı ,bular+ığ, bular+nı

Bulunma Durumu: munda ,bular+da

Aşağıdaki örneklerde ek, ayrılma durumu işlevinde kullanılmıştır:

munıy+da basa "bundan sonra"

munuy+da naru "bundan öte

Yönelme Durumu: bular+ka

Yön Gösterme Durumu: muyar " buna doğru"

Eşitlik Durumu: munça

Zarflar

Yer Zarfları

Karahanlı Türkçesinde yer zarfları çeşitli ad durum ekleriyle oluşturulmuştu. Bunun için +A, +DA, +DIn, +(A)rU, +rA, +çA ve +In eklerinden yararlanılmıştır. Bu eklerle yapılmış zarf olarak kullanılan sözcükler şunlardır:

1. +A Ekiyle Kurulmuş Yer Zarfları: Üze < Üz+e "üstte, yukarıda" Yaşıl kök yarattı üze yulduzı "mavi göğün üzerinde yıldız yarattı"

2. +DA Ekiyle Kurulmuş Yer Zarfları: Kayda, Kayuda, Kanda < *ka "nerede" Kayuda bilig bolsa beglik bulur "Bilgi neredeyse beylik oradadır

Kanda erdiy "Neredeydin"

3. +DIn Ekiyle Kurulmuş Yer Zarfları: Öndün < ön + dün "önde, ön tarafta"

kamuğ aşnuda sen sen öndün kidin "herşeyden önce, önde ve arkada olan sensin" (KB, 8)

4 .+çA Ekiyle Kurulmuş Zarflar: Kança < * ka + n + ça "nereye, nereye" Kança bardıy ey oğul "ey oğul nereye gittin"

5 .+rA, +rU Ekiyle Kurulmuş Zarflar

Asra < *ast+ra "aşağıda, aşağıya doğru", Taşra < *taş+ra "dışarı, dışarıda"

Zaman Zarfları

Karahanlı Türkçesinde emdi "şimdi", kün "gün" kündüz "gündüz", kidin "sonra", tün "gece", tünle "geceleyin", kışın "kışın", yazın "yazın" gibi sözcükler zaman zarfı olarak kullanılmaktadır.

Emdi : Bu zaman zarfı DLT'de çok kullanılmıştır.

Alper Toya öldi mü

İsiz ajun kaldı mu

Ödlek öçin aldı mu

Emdi yürek yırtılur

Kün : Karahanlı Türkçesi eserlerinde sıklıkla kullanılan bu zaman zarfı aynı zamanda "güneş" anlamını da taşır.

Tün kün bile seVnelim "Gece gündüz sevinelim.

Kündüz : Orhon ve Uygur Türkçesinde sözcük "küntüz"biçimindeydi.

Tüni yattı yakgakta kündüz örü "Gece yatakta yattı gündüz kalktı.

Kidin : Bu sözcük hem yer hem de zaman zarfı olarak kullanılmaktadır?

Bilip iter işni ökünmez kidin "işi bilerek yapar sonra pişman olmaz".

Tün : Orhon Türkçesinden itibaren metinlerde görülen bu sözcük Karahanlı Türkçesinde de sıklıkla kullanılır.

Udıp yatma tün kün işin kıl anıy "uyuyup yatma gece gündüz onun işini yap"

Tünle : Az kullanılan bir zaman zarfıdır.

Kışın : Az kullanılan bu sözcük sadece DLT'de geçmektedir.

Yazın katığlansa kışın seVnür "Yazın çalışırsa kışın sevinir"

Yazın : Bu zaman zarfı da az kullanılmaktadır ve sadece DLT'de örneği vardır:

Küz keligi yazın belgürer "güzün gelişi yazın belli olur

Durum Zarfları

Karahanlı Türkçesiyle yazılmış eserlerde oldukça çok sayıda durum zarfı kullanılmıştır. Bu tür sözcükler hem sıfat hem de zarf olarak kullanılmaktadırlar. Farklı yapılarda olan bu zarflardan kimileri şöyledir: Akru / akrun "yavaş"

Akrun ayar seVingil "ona yavaş, sakin biçimde sevin"

Amul "sakin, rahat, yavaş"

Kelgil amul oynayalım "gel sakin sakin oynayalım"

Miktar Zarfları

Bu dönem eserlerinde kullanılan bu zarfların sayısı çok değildir. Artuk "fazla, çok", az "az", üküş "çok", köp "çok", telim "çok", bedük "büyük", tükel "bütün, hep" gibi sözcükler miktar zarfı olarak kullanılır. Bunlardan bazılarının örnekleri aşağıda verilmiştir

Az : Üküş sözleme söz birer sözle az "Sözü çok söyleme birer birer az söyle"

SonTakılar

Tek başlarına anlamları olmayan ad ve ad soylu sözcüklerle sıfat-fiillerden sonra gelerek eklendiği sözcükle cümlenin öteki öğeleri arasında zaman, mekan, yön, tarz, benzerlik, başkalık vb. gibi bakımlardan ilgi kuran sözcüklere sontakı denir.

Ara "arasında", içre "içte, içerisinde, iç tarafta", taparu "-e doğru", bile, birle "ile, birlikte", üçün "için", kibi "gibi", soy "sonra" adın "başka", basa "sonra" gibi sözcükler, Karahanlı Türkçesiyle yazılmış eserlerde kullanılan edatlardan bazılarıdır.

Taparu: Tamlayan durumu ekini almış isimlerle birlikte kullanılır. Ol meniy taparu keldi "O bana doğru geldi".

Bağlaçlar

Aynı görevli ya da birbiriyle ilgili sözcükleri, sözcük öbeklerini, özellikle tümceleri bağlamaya yarayan, bunlar arasında anlam ve biçim yönünden bağlantı kuran sözcüklere bağlaç denir.

Bile "ile, birlikte", takı "ve" apan "eğer", kalı "eğer", azu "yoksa, veya" sözcükleri Kara-hanlı Türkçesinde bağlaç olarak kullanılmaktadır.