aofsoru.com

Türkçe Ses Bilgisi Dersi 6. Ünite Sorularla Öğrenelim

Ses Olayları Iı: Biçimsel Ses Bilgisi

1. Soru

Eylem tabanları ile ilgili Tekin’in düşünceleri nelerdir?

Cevap

Tekin, doyur ve duyur eylemlerinde sıfırla nöbetleşme olmadığını söyler. Ayrıca; ayrı, buyruk, süprüntü, kavşak, yaylım, emzir, kötrüm, gibi sözcüklerin ayrı sözcüksel kimlikleri olduğunu ve eski dönemlerden böylece geldiklerini, artzamanlı ele alınmaları gerektiğini belirtir.


2. Soru

Eylem Tabanlarında nöbetleşmeler nasıl açıklanır?

Cevap

İlk hecesi açık, kapalı ikinci hecesi -yXr, -vXr, -ğXr, -kXr, -pXr, -yXl, -nXl, -vXş, -kXl yapısında olan iki heceli eylemlere ünlüyle başlayan veya yardımcı ünlü alan yapım eklerinden biri geldiğinde, ünlüleri sıfırla nöbetleşmektedir. Buyur-buyruk-buyrul, savur-savruksavrul, süpür-süprüntü-süprül, çevir-çevril-çevre.


3. Soru

Tekin’e ait görüş nedir?

Cevap

Bazı sözcüklerde ikinci hecedeki dar ünlü sıfırla nöbetleşirken, aynı yapıda olan bazı sözcüklerde nöbetleşme olmaması ile ilgili görüştür. Farsça asılları uzun ünlülü olan ahır ve havuç örneklerinden hareketle, ikinci hecedeki dar ünlünün düşmediği ağıl, ağız, gelin, deniz, domuz, koyun, kayın gibi sözcüklerde de ikinci hecenin uzun ünlülü olabileceğini öne sürer. Deniz ve gelin sözcüklerinin ünlülerinin Türkmencede düştüğünü ifade eder.


4. Soru

Uzunluk kısalık nöbetleşmesi ile ilgili söylenecek özellikler nelerdir?

Cevap

İkizleşme ve vurgusuz orta hece düşmesi örneklerinin bir kısmında olduğu gibi, eklenmede kısa ünlünün uzaması da Arapça ve Farsça kökenli sözcüklerle ilgilidir. Bu sözcüklerin orijinal biçimlerinde zaten uzun ünlü bulunur. Aynı sözcükler özel ad olarak kullanıldıklarında, bir ünlüden önce ünlü uzamasına rastlanmaz. Murat-muradı, Murat-Muart’ı. Ancak aynı kökenden gelen sözcüklerde, farklı anlam veya bağlamlarda uzun ve kısa ünlüler arasında nöbetleşme gerçekleşebilmektedir. Kitap sözcüğünün ünlüsü bir ünlüden önce de kısa kalır, kitabı. Ancak hesabı, kitabı deyimi içinde hesabı söyleyişinin de etkisiyle uzun söylenmektedir. Uzun biçimlerle kısa biçimler arasında anlam farkları ortaya çıkabilmektedir. Bazı alıntı sözcüklerin sonundaki uzun ünlüler de bir ünsüzle başlayan eklerden önce söyleyişte kısalabilmektedir. Menfi-menfilik, şahsi-şahsiyet.


5. Soru

İsim tabanlarında sıfırla nöbetleşme nasıl gerçekleşir?

Cevap

İlk heceleri açık, ikinci heceleri dar ünlülü ve kapalı olan sözcükler vardır. Kapalı olan ikinci heceleri, g-n, g-r, g-z, g-s ya da l-n, r-n, m-z, n-z, v-ç ve y-n ünsüz dizilişindedir. Ağız, burun gibi. Bu tür hece yapısına sahip sözcükler ünlüyle başlayan, vurgulanabilir bir ek aldıklarında ikinci hecedeki dar ünlü sıfırla nöbetleşir. Ünlüyle başlayan eklerden önce sıfırla nöbetleşmeni n yaygın görüldüğü sözcük gruplarından biri organ adlarıdır. Belirleyici olan sözcüğün organ adı olmasından değil, hece yapılarının özelliğinden kaynaklanmaktadır. Ağızağzı, alın-alnı, beyin-beyni, göğüs-göğsü, gibi. Hece yapıları farklı olan organ adlarında ise sıfırla nöbetleşme gerçekleşmez. Topuk-topuğa, kemik-kemiğe gibi. Benzer hece yapısında olup organ adı olmayan az sayıda ad kökünde, ekin veya birleşik sözcüklerde ikinci sözcüğün ünlüyle başlaması durumunda nöbetleşme görülür. Kayın-kaynı, oğul-oğlu gibi.


6. Soru

Ön ünlü Art Ünlü nöbetleşmesi nedir?

Cevap

Eklenme sırasında köke ait ön ünlünün art ünlüye değiştiği tek örnek ben ve sen zamirlerinin yönelme eki - (y) A aldıklarında görülür. Ben e- bana, sen e- sana gibi. Yönelme eki eski Türkçede -KA şeklindedir. Eklendiği adların -n ile sonlanması durumunda iki ünsüz birleşerek geniz n sine dönüşür. Geniz n sinin ise artdamaksıllaştırıcı bir etkisi vardır.


7. Soru

Alıntılarda ünlü uyumu açısından araştırılması gereken farklı husus nedir?

Cevap

Sözcüklerde eklenmede ikinci hecenin türeme ünlüsü düşse bile ekin ünlüsünün art yada ön olmasını belirler. Bu durumda sözcüğe eklenecek eklerin niteliğini ilk hece değil, ünlü uyumunda genel olarak olduğu gibi ikinci hecenin niteliği belirler. Orijinal dilde tek hece olmakla beraber, Türkçede söz sonunda bulunamayan ünsüzlere sahip oldukları için Türkçenin hece yapısına araya giren dar ünlü sayesinde uyarlanmış olan kimi alıntılarda sıfırla nöbetleşme olmaz. Bunlarda araya giren ünlü, sadece ünsüzle başlayan eklerden önce değil, ünlüyle başlayan bir ekten önce de korunur. Cevz-cevizi, havz-havuzu, tohm-tohumu gibi. Vz, nf, hm ünsüz çiftlerinin çağdaş Türkçede bulunmayışıyla açıklanabilir.


8. Soru

Ünlülerin sıfırla nöbetleşmesi Türkçe sözcüklerde nasıl gerçekleşir?

Cevap

Dar ünlülerin sıfırla nöbetleşmesi, ad ve eylemlerde kökleri arasındaki en dikkat çekici ayrım şudur. İsim köklerinde hem çekim hem de yapım eklerinden önce nöbetleşme olabilmektedir. Oğlu, oğlan, oğlak. Buna karşılık eylem köklerinde türetimle sıfırla nöbetleşme gerçekleşir. Buyruk, kavşak gibi. Fakat çekimde sıfırla nöbetleşme gerçekleşmez. Buyurur, buyuran, kavuşur, kavuşan gibi.


9. Soru

Açık ünlü, kapalı ünlü nöbetleşmesi nasıl olur?

Cevap

Türkçede kapalı hecelerdeki açık e sesi eklenme sırasında hecenin açık heceye dönüşmesi durumunda kapalı e ile nöbetleşir. Sen - seni, gel - gelir, verdi - verir örneklerinde olduğu gibi. Bu nöbetleşme yazıda gösterilmez.


10. Soru

Sıfırla nöbetleşmenin gerçekleştiği diğer örnekler nelerdir?

Cevap

Güncel Türkçe sözlük bazı sözcüklerin her iki biçimine de yer vermekte ancak Yazım Kılavuzu’nda sadece üç heceli biçimler bulunmaktadır. Sıfırla nöbetleşme, sözcük yapımı sırasında söz sonunda da gerçekleşir. Ünlüyle biten üç heceli ad köklerine addan eylem türeten -lA- eki getirildiğinde, sözcüğün sonundaki ünlü sıfırla nöbetleşebilir. İçeri-içerle, ileri-ilerle, tasarı- tasarla, yumurta-yumurtla, bileği-bileyle. Üç heceli olmayan durumlarda örneğin koku adında da -la ekinden önce sıfırla nöbetleşme gerçekleşmiştir. Kokula-kokla. Eski Türkçedeki er-eyleminden gelişen -i ek eylemi de eklenmede sıfırla nöbetleşebilir. Güzel idi-güzeldi, geliyor idi-geliyordu.


11. Soru

Sıfırla nöbetleşmenin gerçekleştiği diğer durumlar nelerdir?

Cevap

Farklı bir hece yapısına sahip olduğu halde sıfırla nöbetleşmenin gerçekleştiği bir örnek uyu-ku, uyku sözcüğüdür. Düzenli durumlar yanında ünlülerin sıfırla nöbetleştiği başka örnekler de vardır. Konuşma dilindeArl eki ile kurulmuş yer zarflarına, -DA, -DAn, ve sl eklerinin eklenmesi sırasında da sıfırla nöbetleşme gerçekleşir. Dışarıda-dışarda, dışarısı-dışarsı, içerideniçerden, ileriden-ilerden, ilerisi-ilersi, yukarıda-yukarda, yukarısı-yukarsı, gibi. Yine konuşma dilinde, işaret zamirlerinden türeyen ve iki heceleri de açık olan bura, şura, ora, nere zarflarının ikinci hecesindeki geniş a ve e ünlüleri, ilk hecenin vurgulu olmasından ötürü, -DA ve -DAn eklerinden önce sıfırla nöbetleşir.Burada-burda, şurada-şurda, orada-orda, nerede-nerde.


12. Soru

Nöbetleşme ne anlama gelmektedir?

Cevap

Kaynaklarda başka isimlerle de anılan ses olayları nöbetleşme olarak anılır. Eklenmeyle bağlı oldukları ve hem ses olayına uğramış hem de uğramamış biçimlerin dilde aynı anda kullanılıyor olması sebebiyle nöbetleşmeden söz edilebilir. Nöbetleşmeler ünlülerle veya ünsüzlerle ilgili olabilmektedir.


13. Soru

Söz sonunda tek ünsüz-ikiz ünsüz nöbetleşmesi nasıl gerçekleşir?

Cevap

Sonda ikiz ünsüz bulunan tek heceli alıntılar, Türkçede yalın durumda veya ünsüzlerden önce tek ünsüzle kullanılır ancak eklenme veya birleşme sırasında, bir ünlüden önce bu söz sonu ünsüz yeniden ikizleşir. Bu ses olayı b,c,d,t,k,l,m,n,s,z ünsüzleriyle biten sözcüklerde ortaya çıkar. Türkçede söz sonunda ikiz ünsüz bulunmaz.


14. Soru

Yuvarlak ünlü düz ünlü nöbetleşmesi nasıl açıklanır?

Cevap

Dokuz on, sekiz on sözcüklerinin birleşmesinden ortaya çıkmış olan doksan ve seksen sayılarındaki on sözcüğünün ünlüsü düzleşerek a, e olmuştur. Bu düzleşmede Türkçenin yapısal özelliklerinden ünlü uyumları ve Türkçe kökenli sözcüklerde ilk hece dışında o ve ö ünlülerinin bulunmaması etkili olmuştur. İki sözcükte de birleşiğin ikinci kısmı unutulmuş, ünlü uyumu sözcüğün tamamını kapsayacak biçimde gelişmiştir. Dar yuvarlak u, ü ünlüleri konuşma dilinde, ünlüyle başlayan ve bu nedenle y yardımcı ünsüzünü alan eklerin önünde düzleşerek ı, i olur. Çürüyecek çüriyecek gibi.


15. Soru

Ünlülerin sıfırla nöbetleşmesi nasıl gerçekleşir?

Cevap

Çok sayıda kök ve gövde, hem çekim hem de yapım eklerinin bir bölümünden önce ikinci veya son hecedeki ünlülerinin yitirebilmektedir. Bu olay yapım eklerinden önce gerçekleşirse, türemiş sözcükte ünlü kalıcı olarak düşmektedir. Ancak türeyen sözcüğe kaynaklık eden eylem tabanı, ünsüzle başlayan yapım eklerinden ve neyle başlandığına bakılmaksızın çekim eklerinden önce ünlüsünü düşürmez. Bu olay vurgusuz orta hece düşmesi olarak adlandırılmaktadır. Ünlülerin sıfırla nöbetleşmesi, hem Türkçe kökenli sözcüklerde hem de alıntı sözcüklerde görülür.


16. Soru

Çok heceli Türkçe sözcükler için ötümlülük ve ötümsüzlük konusunda neler söylenebilir?

Cevap

Çok heceli Türkçe sözcüklerde ötümsüz ç, t, k ünsüzlerinin eklenmede ünlüden önce ötümlüleşmesi genel bir kuraldır ve ünlü uzunluğu ile ilgisi yoktur. Ancak ötümlüleşme düzenli değildir, özellikle eylemden ad yapan t eki ile yeni türetilmiş adlarda ötümlüleşme olmaz. Çok heceli sözcüklerin sonunda eklenmede gerçekleşen ötümlüleşme, ad ve eylem ayrımı yapılmadan genelleştirilir. Çok heceli eylemlerin sonunda ç ve p ünsüzleri bulunmaz, k, t ünsüzleri de ünlüden önce standart dilde ötümlüleşmez.


17. Soru

Ünsüzlerin sıfırla nöbetleşmesi nasıl açıklanır?

Cevap

Türkçede eklenme sonucunda ortaya çıkan ünsüz türemesi yardımcı ünsüz olarak tanımlanan y,ş,s,n ünsüzlerinin çekimde ortaya çıkan görünümleriyle ilgilidir. Artzamanlı bakış açısıyla Türkçenin tek yardımcı ünsüzünün y olduğu bilinmektedir. Eşzamanlı bakış açısıyla bu sesler sadece çekimde ortaya çıktıkları için yardımcı ses gibi davrandıkları kabul edilebilir. Çekimsiz durumda görünmedikleri için aynı zamanda sıfırla nöbetleşme örneğidir. • y ~ ø nöbetleşmesi: ünlüyle biten bir sözcüğe ünlüyle başlayan bir ek gelmesi durumu. • s ~ ø nöbetleşmesi: ünlü ile biten sayı adlarına üleştirme eki -Ar eklendiğinde arada bir ş sesi türer. • s ~ ø nöbetleşmesi: ünlüyle biten adlara üçüncü tekil kişi iyelik eki eklenirken arada bir s sesi türer. • n ~ ø nöbetleşmesi: Bu, şu, o ve kendi zamirlerinin çekiminde üçüncü kişi iyelik eki almış sözcükler durum eki aldıklarında ilgi ekinin başında ve aitlik eki -ki’den sonra zamir n’si olarak bilinen bir ses türer. • k ~ ø nöbetleşmesi: standart Türkçede, eklenme sırasında, yardımcı ses olarak nitelenenler dışında, ünsüzlerin sıfırla nöbetleşmesinin en bilinen örneği /k/ ile biten sözcüklerin -cAk, -cXk, -rAk gibi yapım ekleri öncesinde bu sesi yitirmeleridir. • t ~ ø nöbetleşmesi: Arapça kökenli olup Türkçede e ünlüsü ile biten bazı sözcükler Arapça zarf yapım eki -An aldıklarında arada bir t sesi türer.


18. Soru

Dokuz on, sekiz on sayılarının nöbetleşmesi nasıl açıklanır?

Cevap

İki sayı on sözcüğüyle birleşik oluştururken ikinci hecedeki dar, vurgusuz ünlü sıfırla nöbetleşir. Dokuz on- doksan, sekiz on- seksen. Bu sözcükler bu birleşikler dışında ünlülü kullanılmaktadır. Bunlara ünlüyle başlayan ek getirilmesi durumunda da ünlüleri sıfırla nöbetleşmez. Sekiz-e, dokuz-u gibi. Türkçe sözcüklerde dar ünlülerin sıfırla nöbetleşmesi dar bir ünlüden önce daha alışılmıştır. Söyleyişte geniş ünlülerden önce de nöbetleşme görülebilir, ancak dar ünlünün korunduğu biçimler de kullanılır: Burun - buruna - burna, karın - karına - karna gibi.


19. Soru

Alıntı sözcüklerin diğer özellikleri nelerdir?

Cevap

Alıntı sözcüklerde ikinci hecede türemiş olan dar ünlüler, sözcük ünlüyle başlayan bir ek aldığında düşer. Günümüz Türkçesinde aynı yapıdaki ahır ve havuç sözcüklerinde sıfırla nöbetleşme olmaz. Her iki sözcüğün de orijinal biçimlerinde uzun ünlü bulunması bunun nedenidir. Ünlüler günümüz Türkçesine uygun biçimde kısaldığı halde sözcükler Türkçedeki dar ünlülerin sıfırla nöbetleşme kuralına henüz uymamaktadırlar. Ayrıca /ht/, /ls/, /ns/, /yk/, /yn/, /yt/ gibi ünsüz çiftleri Türkçe kökenli sözcüklerin sonunda bulunmaz ama alıntı sözcüklerde aralarında her zaman ünlü türemez: Kaynak dillerde tek heceli olan alıntı sözcüklerde geniş ünlülerden önce sıfırla nöbetleşme Türkçe sözcüklere göre daha alışılmıştır. Hem Türkçe hem de alıntı adlarda kökün dar ünlüsü, ünlüyle başlayan vurgusuz bir ekten önce sıfırla nöbetleşmez ve vurguyu üzerine alır. Yine alıntı ve Türkçe adların ortak davrandığı bir konuda özel ad olarak kullanıldıklarında bu nöbetleşmenin gerçekleşmemesidir.


20. Soru

Türkçedeki bağlama ünlüsü, yardımcı ses gibi adlarla anılan seslerin nöbetleşmeleri ile ilgili neler söylenebilir?

Cevap

Ünsüzle biten sözcüklere ünsüzle başlayan bir ek geldiğinde eğer iki ses Türkçede sonda bulunamayan bir ünsüz çifti oluşturuyorsa arada bir ünlü türer. Ev-i-m, bili-m, okul-u-n, gel-i-ş, kaz-ı-l gibi. İkilemelerde veya birleşik sözcüklerde de değişik nöbetleşme örnekleri verebiliriz. Koyu vermek-koyvermek, biri birine-birbirine, gide gide-gitgide gibi.


21. Soru

Ötümlülük, ötümsüzlük nöbetleşmesi nasıl açıklanır?

Cevap

Ötümlülük bir sesin oluşumu sırasında ses tellerinin titreşmesi, ötümsüzlük ise titreşmemesi anlamındadır. Yaygın görüş Türkçe sözcüklerde ötümlü ünsüz bulunmadığı biçimindedir. Tek heceli sözcüklerin tarihi dönemlerine bakılırsa, ilk hecelerinde uzun ünlüler bulunduğu ortaya çıkar.


22. Soru

Alıntılarda sıfır nöbetleşmesi nasıl açıklanır?

Cevap

Arapça, farsça, ve Batı dillerinden alınan ve Türkçede sözcük sonunda bulunamayan ünsüz çiftleriyle biten sözcüklerde, sözcüğün Türkçeye uyarlanması sonucu araya giren dar, kısa, vurgusuz ünlüler, ünlüyle başlayan veya yardımcı eylemlerden önce sıfırla nöbetleşir. Hüküm-hükmü-hükmet, isim-ismi, sabır-sabrı-sabret gibi.


23. Soru

Geniş ünlü dar ünlü nöbetleşmesi nasıl açıklanır?

Cevap

Bazıları yazıya yansıyan, bazıları da konuşma diliyle sınırlı olan bu nöbetleşme ad ve eylem tabanlarında farklı gelişir. Türkçede geniş a ve e ünlüleri belli koşullar altında dar ı, i, u, ü ünlüleriyle nöbetleşir. Eylem kök ve gövdelerinin sonundaki düz-geniş a, e ünlüleri standart dilde şimdiki zaman ekinden önce düzenli olarak daralır, y ünsüzünün daraltıcı etkisi sebebiyle gerçekleşir. Başlı-yor, gelmi-yor örneklerinde olduğu gibi. Aynı durumdaki ünlüler, konuşma dilinde, ünlüyle başlayan -(y) An, -(y) AcAk gibi eklerden önce araya giren yardımcı ünsüz y nin etkisiyle daralabilir. Ağlaya-ağlıya, başlayan-başlıyan gibi. Ad kök ve gövdelerinin sonundaki geniş a, e ünlüleri, konuşma dilinde - (y)A eki öncesinde daralarak ı,i olur. Buraya burıya, nereye neriye gibi. Ancak ad ve kök gövdelerindeki daralma eylemlerde olduğu gibi yaygın değildir ve y sesi ile bağlanan her ekten önce gerçekleşmez.


24. Soru

Alıntı sözcüklerde ötümlüleşme nasıl gerçekleşir?

Cevap

Alıntı sözcüklerin sonundaki ötümsüz ünsüzler eklenmede iki ünlü arasında kalınca ötümlüleşir. Eklenmede sözcüğün asli biçiminde olan ötümlü ünsüzün tekrar ortaya çıktığı söylenebilir. Özel adların sonundaki ötümsüz ünsüzler de söyleyişte ötümlüleşir, ancak ötümlüleşme yazımda gösterilmez. Gerek Türkçe kökenli gerekse alıntı sözcüklerde, ötümlü biçimlerle ötümsüz biçimler arasında anlam farkı ortaya çıkabilmektedir.


25. Soru

Tek heceli Türkçe sözcükler için neler söylenebilir?

Cevap

Türkiye Türkçesinde sadece yarın ve yad el deyimi içindeki yad yabancı sözcüklerinde uzunluk korunmuş, geri kalanlarda kısalmış, kısalırken seslik izler bırakmışlardır. Bunlardan biri de ötümlüleşmedir. Bir grup tek heceli sözcükte eklenme olmadan da söz sonundaki ünsüz ötümlüdür. Bunun nedeni ünlülerinin Ana Türkçe döneminde uzun olmasıdır. Buna karşılık benzer hece yapısında olan ancak ünlüsü Ana Türkçede kısa olan tek heceli sözcüklerde söz sonundaki ünsüzler ötümsüz kalır. Ana Türkçede ünlüsü uzun olan çok sayıda tek heceli sözcük ise söz sonunda ötümsüz ünsüz bulundurur; ancak bu ünsüz, ünlüyle başlayan bir ek gelmesi durumunda ötümlüleşir. Tek heceli sözcüklerin sonundaki ünsüzlerin eklenmede ötümlüleşmesi uzun ünlülerin bıraktığı seslik izlerdir: Bir kısım sözcükte ise ötümlüleşme gerçekleşmez, çünkü bu sözcüklerin ünlüleri Ana Türkçede kısadır.


26. Soru

Sıfırla nöbetleşmenin anlam farkı yarattığı örnekler nelerdir?

Cevap

Koyuvermek-koyvermek örneklerinin her ikisi de standart dilde kullanılmaktadır. Ancak koyuvermek, koymak, bırakmak; koyvermek, ise oluruna bırakmak, salmak, ipin ucunu kaçırmak, boş vermek gibi anlamlara gelir ve makaraları koyvermek,, kendini koyvermek gibi birleşik sözcüklerde de kullanılır. Gitgide örneği, gide gide den farklı bir sözcüksel anlam kazanmıştır. Gide gide; giderek, gitmek suretiyle, gitgide ise; gittikçe, artan oranda anlamında kullanılır.


27. Soru

Nedeni açıklanamayan sıfırla nöbetleşmeler nelerdir?

Cevap

Eklenme sürecinde nedeni açıklanamayan sıfırla nöbetleşmeler görülür. Bunlardan biri pekiştirici hece ile pekiştirilen sözcük arasında gerçekleşir. Türkçede, sıfatlarda pekiştirme yapılırken, sözcük ünlüyle başlıyorsa, sözcüğün başındaki ünlü-nün sonuna /p/ sesi getirilerek kapalı bir hece oluşturulur ve sıfatın başına getirilir: ap-ak, ap-acı, ep-eski ip-ince. Sözcük ünsüzle başlıyorsa, sözcüğün ilk iki sesi, yani baştaki ün-süzle sonraki ünlü alınır, sonuna /m/, /p/, /r/, /s/ ünsüzlerinden biri getirilir ve oluşan hece sözcüğün başına eklenir. Kap kara, sap sarı, mos mor gibi. Ancak kimi durumlarda p ile biten bu pekiştirici hece ile asıl sözcük arasında bir ünlü türer ve bu ünlü sıfırla nöbetleşir. Düp-e-düz, düp-düz, sap-a-sağlam, sap-sağlam gibi. Kimi sözcüklerde ise -cXk küçültme ekinden önce de nedeni açıklanamayan bir sıfırla nöbetleşme örneği görülür. Bir-i-cik, dar-a-cık, az-ı-cık gibi.


28. Soru

Uzunluk kısalık nöbetleşmesi nasıl açıklanır?

Cevap

Türkçe sözcüklerde bulunan birincil uzun ünlüler Türkiye Türkçesinde kısalmıştır. Yarın sözcüğündeki işitilen telaffuz bu uzunluğu yansıtır. Yad-el deyimi içinde kullandığımız yad sözcüğünde de birincil uzun ünlü vardır. Aynı sözcükten türemiş olan yadırga eyleminde ise ünlü kısadır. Arapça ve Farsçadan alınmış bir grup sözcükte, kapalı son hecede bulunan uzun /a/, /u/, /i/ ünlüleri Türkçedeki uzun ünlülerden kaçınma eğilimine bağlı olarak kısalmışlardır. İlgili sözcükler yalın hâlde veya ünsüzle başlayan bir ek aldıklarında ünlüleri kısa söylenmektedir. Ancak bu kısa ünlü, ünlüyle başlayan bir ek aldığında veya yardımcı eylemden önce uzun ünlüye dönüşebilir. Emin-eminim-emin ol, hayat-hayatım, hukuk-hukuken, gibi.


29. Soru

Ünlülerdeki nöbetleşmeler hangi şekillerde incelenmektedir?

Cevap

Ünlülerdeki nöbetleşmeler;

  • Açık ünlü-kapalı ünlü nöbetleşmesi
  • Geniş ünlü-dar ünlü nöbetleşmesi
  • Yuvarlak ünlü-düz ünlü nöbetleşmesi
  • Ön ünlü-art ünlü nöbetleşmesi
  • Ünlülerin sıfırla nöbetleşmesi
  • Uzunluk kısalık nöbetleşmesi şeklinde incelenmektedir.

30. Soru

Ünsüzlerdeki nöbetleşmeler hangi şekillerde incelenmektedir?

Cevap

Ünsüz nöbetleşmeleri;

Ötümlülük Ötümsüzlük Nöbetleşmesi

Söz Sonunda Tek Ünsüz ~ İkiz Ünsüz Nöbetleşmesi

Ünsüzlerin Sıfırla Nöbetleşmesi şeklinde incelenmektedirler.


31. Soru

Türkçe'de "sen", "gel" gibi sözcüklerin ortalarındaki e seslerinin eklenme sırasında değişmesi hangi nöbetleşme kuralı ile açıklanmaktadır?

Cevap

Türkçede kapalı hecelerdeki açık e sesi eklenme sırasında hecenin açık heceye dönüşmesi durumunda kapalı e ile nöbetleşir. Bu nöbetleşme yazıda gösterilmez ve açık ünlü-kapalı ünlü nöbetleşmesi olarak adlandırılır.


32. Soru

Eylem kök ve gövdelerinde, geniş /a/, /e/ ünlüleri belli koşullar altında dar /ı/, /i/, /u/, /ü/ ünlüleriyle nöbetleşmesinin nedeni nedir?

Cevap

Eylem kök ve gövdelerinde, geniş /a/, /e/ ünlüleri belli koşullar altında dar /ı/, /i/, /u/, /ü/ ünlüleriyle nöbetleşmesinin nedeni /y/ ünsüzünün daraltıcı etkisidir. başl/ı/yor, gelm/i/yor gibi sözcükler bu nöbetleşmeye örnektir.


33. Soru

Ünsüzle biten eylem kök ve gövdelerine -(y)acak eki geldiğinde, konuşma dilindeki etkisi nasıl olmaktadır?

Cevap

Ünsüzle biten eylem kök ve gövdelerine -(y)AcAk eki geldiğinde,ekin ilk ünlüsü konuşma dilinde dar ünlüyle nöbetleşir:
yapacak ~ yapıcak
edecek ~ edicek
olacak ~ olucak
görecek ~ görücek


34. Soru

Dokuz on ve sekiz on sözcüklerinin birleşmesinden ortaya çıkmış olan doksan ve seksen sayılarındaki on sözcüğünün değişimi hangi nöbetleşme ile açıklanabilir?

Cevap

Dokuz on ve sekiz on sözcüklerinin birleşmesinden ortaya çıkmış olan doksan ve seksen sayılarındaki on sözcüğünün ünlüsü düzleşerek /a/, /e/ olmuştur. Bu nöbetleşme yuvarlak ünlü düz ünlü nöbetleşmesidir.


35. Soru

ben+e>bana, sen+e>sana örneklerindeki ön ünlü-art ünlü nöbetleşmesinin tarihsel açıklaması nedir?

Cevap

Yönelme eki Eski Türkçede -KA şeklindedir. Eklendiği adların -n ile sonlanması durumunda iki ünsüz birleşerek /geniz n/’sine dönüşür. /Geniz n/’sinin ise artdamaksıllaştırıcı bir etkisi vardır. Gelişme şöyle kurgulanabilir:
ben-ke> ben-ge> beñe>baña>bana
sen-ke> ben-ge > señe>saña>sana


36. Soru

agız, köngül, ogul gibi yalın haldeki sözcüklerde dar ünlünün sıfırla nöbetleşmesiyle ekli biçimleri nasıl ifade edilmektedir?

Cevap

Eski Türkçeye kadar gittiğini örneklerle belirleyebildiğimiz dar ün??-
lülerin sıfırla nöbetleşmesi, Türkçe sözcüklerde ad ve eylemlerde farklı biçimlerde gerçekleşir. 

agız-agzı

köngül-köngli (gönlü)

ogul-oglı şeklinde ifade edilmektedir.


37. Soru

Nöbetleşme gerçekleşmeyen organ adlarına iki örnek veriniz.

Cevap

topuk, kemik sözcüklerine gelen eklemelerde nöbetleşme gerçekleşmez. 

topuk-topuğa

kemik-kemiğe


38. Soru

Arapça, Farsça ve Batı dillerinden alınan ve Türkçede sözcük sonunda
bulunamayan ünsüz çiftleriyle biten sözcüklerde, sözcüğün Türkçeye uyarlanması sonucu araya giren dar, kısa, vurgusuz ünlüler, ünlüyle başlayan ekler geldiğinde nasıl değişim gösterirler?

Cevap

Arapça, Farsça ve Batı dillerinden alınan ve Türkçede sözcük sonunda
bulunamayan ünsüz çiftleriyle biten sözcüklerde, sözcüğün Türkçeye uyarlanması sonucu araya giren dar, kısa, vurgusuz ünlüler, ünlüyle başlayan ekler veya yardımcı eylemlerden önce sıfırla nöbetleşirler.

hüküm-hükmü

isim- ismi gibi.


39. Soru

Orijinal dilde tek hece olmakla birlikte, Türkçede söz sonunda bulunamayan ünsüzlere sahip oldukları için Türkçenin hece yapısına araya giren dar ünlü sayesinde uyarlanmış olan sözcüklerden üç tanesi nelerdir?

Cevap

cevz- cevizi

havz- havuzu

lehm- lehimi


40. Soru

sınf- sınıfı

tohm-tohumu

Yukarıda verilen sözcüklerde nöbetleşme olmamasının nedeni nedir?

Cevap

Orijinal dilde tek hece olmakla birlikte, Türkçede söz sonunda bulunamayan ünsüzlere sahip oldukları için Türkçenin hece yapısına araya giren dar ünlü sayesinde uyarlanmış olan kimi alıntılarda sıfırla nöbetleşme olmaz. Bunlarda araya giren ünlü, sadece ünsüzle başlayan eklerden önce değil, ünlüyle başlayan bir ekten önce de korunur.


41. Soru

Lewis'e göre, ev+ünsüz yapısının genellikle türeme ünlü almadığına örnek olarak hangi sözcük verilebilir?

Cevap

zevk sözcüğü Lewis'e göre, ev+ünsüz yapısının genellikle türeme ünlü almadığına örnek olarak verilebilir.


42. Soru

baht, taht, vals, şans gibi sözcüklerin sonunda ünlü türememesinin nedeni nedir?

Cevap

/ht/, /ls/, /ns/, /yk/, /yn/, /yt/ gibi ünsüz çiftleri de Türkçe kökenli sözcüklerin sonunda bulunmaz ama alıntı sözcüklerde aralarında her zaman ünlü türemez.


43. Soru

hayat-hayatım, hukuk-hukuken, yar-yari gibi sözcüklerde ünlü ile gelen eklerde uzayan son hecedeki ünlü hangi nöbetleşme kuralı ile açıklanmaktadır?

Cevap

Arapça ve Farsçadan alınmış bir grup sözcükte, kapalı son hecede bulunan uzun /a/, /u/, /i/ ünlüleri Türkçedeki uzun ünlülerden kaçınma eğilimine bağlı olarak kısalmışlardır. İlgili sözcükler yalın hâlde veya ünsüzle başlayan bir ek aldıklarında ünlüleri kısa söylenmektedir. Ancak bu kısa ünlü, ünlüyle başlayan bir ek aldığında veya yardımcı eylemden önce uzun ünlüye dönüşebilir. Bu durum, uzunluk kısalık nöbetleşmesi ile açıklanmaktadır.


44. Soru

Ötümlülük ve ötümsüzlük kavramları nasıl tanımlanmaktadır?

Cevap

Ötümlülük, bir sesin oluşumu sırasında ses tellerinin titreşmesi, ötümsüzlük ise titreşmemesi anlamındadır.


45. Soru

Milat sıralarına tarihlenen Ana Türkçe döneminde sözcüklerin ilk hecesinde uzun ünlüler bulunmaktadır. Bugün Türkiye Tükçesinde hangi iki sözcük bu hali korumaktadır?

Cevap

Araştırmalar, milat sıralarına tarihlenen Ana Türkçe döneminde sözcüklerin
ilk hecesinde uzun ünlüler bulunduğunu ortaya çıkarmıştır. Bugün Türkiye Türkçesinde sadece yârın ve yâd el deyimi içindeki yad “yabancı” sözcüklerinde uzunluk korunmuştur.


46. Soru

Ötümlüleşme hangi ünsüz çiftlerinde gerçekleşmektedir?

Cevap

Ötümlüleşme, uzun ünlüleri takip eden /nt/, /rt/, /nç/ gibi Türkçede sonda bulunabilen ünsüz çiftlerinde de gerçekleşir.


47. Soru

Alıntı sözcüklerdeki eklenmelerde ötümsüz ünsüzlerin ötümlüleşmesi nasıldır?

Cevap

Eklenmede ötümsüz ünsüzlerin ötümlüleşmesi Türkçenin baskın
yapısal özelliklerinden biri olduğundan, alıntı sözcüklerin sonundaki ötümsüz ünsüzler de eklenmede iki ünlü arasında kalınca çoğunlukla ötümlüleşirler.


48. Soru

Söz sonunda tek ünsüz-iki ünsüz nöbetleşmesinin kuralı nedir?

Cevap

Kaynak dilde, sonda ikiz ünsüz bulunan tek heceli alıntılar, Türkçede yalın durumda veya ünsüzlerden önce tek ünsüzle kullanılır ancak eklenme veya birleşme sırasında, bir ünlüden önce bu söz sonu ünsüz yeniden ikizleşir. Bu ses olayı /b/, /c/, /d/, /t/, /k/, /l/, /m/, /n/, /s/, /z/ ünsüzleriyle biten sözcüklerde ortaya çıkar.


Yukarı Git

Sosyal Medya'da Paylaş

Facebook Twitter Google Pinterest Whatsapp Email