Türkçe Ses Bilgisi Dersi 5. Ünite Sorularla Öğrenelim

Ötümlüleşme nedir?

Ötümlüleşme, ötümsüz bir ünsüzün ötümlü hâle gelmesi olayıdır. Standart dilden hareket edecek olursak ötümlüleşme, tarihi süreçte gerçekleşmiş bir ses olayıdır. Eski Türkçe ile günümüzdeki durum karşılaştırılırsa söz başında bulunan bazı seslerin büyük oranda ötümlüleştiği görülür. Ön ünlülü sözcüklerin bir bölümünde k->g- ötümlüleşmesi gerçekleşmiştir.

Ünsüzler hangi özellikleri bakımından birbirinden ayrılmaktadır?

Ünsüzler de ötümlü-ötümsüz, patlamalı-sızıcı, ön-art, geniz-ağız, dudak-damak gibi özelliklerle birbirlerinden ayrılırlar.

Ünlü daralması nedir?

Geniş /a/, /e/, /o/, /ö/ ünlülerinin çeşitli nedenlerle dar ünlüye dönüşmesine ünlü daralması denir. Eski Türkçede geniş ünlü bulundurduğunu bildiğimiz bazı sözcükler bugün dar ünlülerle görülmektedir.

Öndamaksıllaşma nedir?

Artdamak ünlülerinin çeşitli nedenlerle öndamak ünlüsüne dönüşmesi dil incelemelerinde öndamaksıllaşma olarak adlandırılır. Aynı durumu göstermek için incelme terimi de kullanılır. Ancak incelme teriminin, gösterdiği duruma işaret eden bir çağrışımı yoktur. Bu nedenle bu yazıda tercih edilmemiştir. Genellikle /y/, /s, /ç/ ünsüzlerinin komşuluğundaki kimi ünlülerde tarihsel süreçte yazıya yansıyan öndamaksıllaşmalar gerçekleşmiştir.

Ses değişmelerinin yazılı kaynaklarla belirlenemediği durumda ne yapılabilir?

En eski biçimlerin yazılı kaynaklarla belirlenemediği durumlarda bir ses değişmesinin nasıl olduğu, başka sözcüklerdeki benzer değişmeler, lehçe ve ağızlarda bir sesin farklı gelişmeleri, sesin görüldüğü sözcüğün varsa başka dillere geçmiş biçimleri gibi kaynakların yardımıyla da belirlenebilir. Örneğin Türkiye Türkçesindeki göbek sözcüğü Eski Türkçede bulunmadığı hâlde, benzer sözcüklere bakarak söz başı /g/ sesinin /k/’den, iki ünlü arasındaki /b/ sesinin de /p/’den geldiğini belirleyebiliriz. Yine çağdaş Türkiye Türkçesinde beş sözcüğü kısa ünlülü olduğu hâlde, Türkmencedeki bes, Yakutçadaki bies biçimlerine bakarak, sözcüğün Ana Türkçede uzun ünlülü olduğunu anlayabiliriz.

Aykırılaşma olayı nedir?

İki sesin ortak özelliklerinin artması anlamındaki benzeşmenin tersi olarak görülebilecek bir ses olayıdır. İki sesin ortak özelliğinin azalması aykırılaşma olarak adlandırılır. Aynı durum kaynaklarda benzeşmezlik ve disimilasyon terimleriyle de gösterilir. Ortak özelliklerin azalması kısmen olabileceği gibi tamamen farklı bir sese dönüşme şeklinde de ortaya çıkabilir. Türkiye Türkçesinde benzeşmeye göre az görülür. Farklılaşmanın ses tekrarından kaçınmak, tekdüzeliği önlemek, hecelemeyi kolaylaştırmak gibi nedenlerinden söz edilebilir.

Ses olaylarının çoğu hangi iki kavram altında toplanmaktadır?

Ses olaylarının çoğu benzeşme ve nöbetleşme altında toplanabilecek durumdadır. Bunlara düşme, türeme, göçüşme, ikizleşme, tekleşme gibi daha nadir görülen ses olayları da eklenmektedir.

Ünlü türemesi nedir ve Türkçede nerelerde görülmektedir?

Türkçenin yapısal özelliği olarak söz başında ve sonunda bulunamayan ünsüzler veya ünsüz çiftleri vardır. Bu tür ünsüz veya ünsüz çiftlerini barındıran alıntı sözcükler, Türkçeye uyarlanmaktadır. Uyarlama süreçlerinin bir sonucu da ünlü türemesidir. Bu türeme ünlü, söz başında ve ünsüz gruplarının arasında görülebilir. Örneğin, söz başında alıntı bir sözcüğün başında Türkçede söz başında bulunamayan /r/, /l/ ünsüzlerinden biri varsa, başında dar bir ünlü türer. Ancak bu türeme yerel söyleyişlerde görülür, yazıya yansımaz: İrecep, ilazım vb. 

Hece düşmesi olayını açıklayınız.

Türkçede heceyi ilgilendiren ses olaylarından biri de sözcükte aynı veya benzer hecelerin yan yana gelmesi durumunda benzer hecelerden birinin düşmesidir. Hece düşmesi eklenme veya birleşme sırasında gerçekleşebilir. Hece düşmesi günümüz Türkçesinde pazar ertesi>pazartesi gibi az sayıda örneği bir tarafa bırakırsak daha çok konuşma dilinde veya yerel konuşmalarda görülen bir ses olayıdır. Ancak tarihi dönemlerle karşılaştırılınca bugün hece düşmesi sonucu kısalmış hâliyle kullanılan sözcük veya eklerimiz de vardır.

Ünlü genişlemesi nedir?

Dar bir ünlünün geniş bir ünlüye dönüşmesi ünlü genişlemesi olarak adlandırılır. Tarihsel açıdan bakacak olursak dar ünlülerin genişlediğini gösteren az sayıda örnek vardır.

Dil ilişkileri çerçevesinde alt ve üst katman terimleri neyi ifade eder?

Dil ilişkileri çerçevesinde alt katman ve üst katman etkenlerinden de söz etmek gerek ir. Üst katman etkisi zayıf bir dilde baskın dile özgü özelliklerin ortaya çıkması biçiminde görülür. Alt katman etkisiyle dil değişmelerinde baskın dili konuşanların zayıf dilden özellikleri baskın dile taşımaları biçiminde ortaya çıkar. Bu farklı dilleri konuşanların bir arada yaşamasıyla ortaya çıkan bir durumdur. Örnek olarak Doğu Karadeniz ağızlarında, Kıbrıs ağzında, Güneydoğu Anadolu ağızlarında bu tür ilişkiler sonucu ses bilgisini de ilgilendiren pek çok gelişme gözlemek mümkündür.

Ses değişmelerini oluşturun diğer etken nedir?

Ses değişmelerinin bir bölümü eklenmeyle ilgili değildir. Bunlar sözcüğün başta Eski Türkçe olmak üzere, bilinen eski biçimleriyle günümüzde kullanılan biçimlerinin karşılaştırılması sonucunda belirlenebilirler. Örnek olarak ot sözcüğünde bulunan Ana Türkçedeki uzun ünlü günümüzde kısalmış, ancak geride sondaki ötümsüz ünsüzün ötümlüleşmesiyle bir iz bırakmıştır: od. Yine Arapça aslında ikinci hecesi uzun olan hayat sözcüğü tek başına iken veya ünsüzlerden önce kısalmış ve sözcük hayat biçimini almışken sözcüğe ünlüyle başlayan bir ek getirildiğinde ünlü yeniden uzamaktadır: hayatım. Ana Türkçe yat ise ilgi çekici bir başka örnektir. Bu sözcüğün uzun ünlüsü yad el birleşiğinde korunurken aynı sözcükten türemiş olan yad-ırga- örneğinde kısalmıştır.

Yabancı kaynaklarda ses olaylarının sunumu nasıldır?

Yabancı dillerde yazılmış, çoğu yeni tarihli temel dil bilgisi kaynaklarında ise eşzamanlı, çekimle ilgili açıklamalara ağırlık verilmekte, tarihi dönemler göz ardı edilmektedir (Kononov 1956, Lewis 1986, Boeschoten/Verhoeven 1991, Swii 1963, Kornfilt 1997, Göksel-Kerslake 2005). Alıntı sözcüklerde kaynak dildeki biçimlere nadiren işaret edilir (Lewis 1986: 9 vd.). Ses olaylarının sadece eşzamanlı alınmasının kendince haklı bir yönü vardır. Konu Türkiye Türkçesi olduğu için açıklamalarda tarihte değil bugünkü dilde nelerin olduğu daha önceliklidir.

Yuvarlaklaşma nedir?

Düz bir ünlünün çeşitli nedenlerle dudak ünlüsüne dönüşmesine yuvarlaklaşma denir. Dudak ünlüleri veya ünsüzleri komşuluğunda kimi Türkçe sözcüklerde tarihsel gelişme sonucu düz ünlülerin yuvarlaklaştığı bilinmektedir.

Dil planlamasının dile ne gibi etkileri olmaktadır?

Dil planlaması çerçevesinde belirlenen kuralları uygulama isteği de seslerin değişmesinde etkili olabilir. Örnek olarak Türkçede çok heceli sözcüklerin sonundaki ötümsüz ünsüzler, ünlüyle başlayan eklerden önce ötümlüleşirken, yeni türetilmiş olan sözcükler bu kurala uymazlar.

Ünsüzler hangi kriterlere göre birbirinden ayrılır?

Ünsüzler de ötümlü-ötümsüz, patlamalı-sızıcı, ön-art, geniz-ağız, dudak-damak gibi özelliklerle birbirlerinden ayrılırlar. Ünsüzleri ilgilendiren değişmeler sırasında bu ortak özelliklerden birini kazanma veya onlardan uzaklaşma önemli bir yer tutar. Ses olaylarının çoğu benzeşme ve nöbetleşme altında toplanabilecek durumdadır. Bunlara düşme, türeme, göçüşme, ikizleşme, tekleşme gibi daha nadir görülen ses olayları da eklenmektedir.

Alt ve üst katman etkilerini dil ilişkileri çerçevesinde açıklayınız. 

Dil ilişkileri çerçevesinde alt katman ve üst katman etkenlerinden söz edilmektedir.  Üst katman etkisi zayıf bir dilde baskın dile özgü özelliklerin ortaya çıkması biçiminde görülür. Alt katman etkisiyle dil değişmelerinde baskın dili konuşanların zayıf dilden özellikleri baskın dile taşımaları biçiminde ortaya çıkar. Bu farklı dilleri konuşanların bir arada yaşamasıyla ortaya çıkan bir durumdur. 

Büzülmenin türleri nelerdir?

Yaygın büzülme örneklerini şu şekilde sıralayabiliriz: Ünlü ile biten sözcüklerin Farsçadan kopyalanmış olan hane sözcüğü ile kurduğu birleşiklerde ortaya çıkan ünlü-ünsüz-uzun ünlü yapısında büzülme görülür. Ünlü-ünsüz-ünlü yapısı taşıyan kimi dağınık örneklerde de bu büzülmeyi izleyebiliriz. g/ ünsüzü bulunduran ünlü-ünsüz-ünlü şemasının büzülmesi ise büyük bir çoğunlukla konuşma diliyle ilgilidir.

Artdamaksıllaşma nedir?

Ön damak ünlülerinin art damak ünlüsüne dönüşmesine artdamaksıllaşma denir. Aynı durumu göstermek için kaynaklarda, gösterdiği durumlar arasında bir çağrışım olmadığı için bu çalışmada tercih edilmemiş olan kalınlaşma terimi de kullanılır.

Yazı ve konuşma dili arasındaki farklılıkların kaynağı nedir?

Yazılı biçimleri olan doğal dillerde, yazı dili ile konuşma dili farklı hızda değişir. Yazı dili standardı bir kere belirlendikten sonra, eğitimlerini bu standart biçimle almış konuşurlar değişmelerden hoşlanmazlar. Buna karşılık konuşma dili çok daha yoğun ve sürekli bir değ işim içindedir. Zamanla yazı dili ile konuşma dili arasında bir uçurum oluşur ve yazı dilinde reform yapma ihtiyacı ortaya çıkar. Konuşma dilini yazı diline yaklaştırmak ise, bu yöndeki yaygın beklentilere rağmen, alışılmış bir durum değildir. Konuşma dilinde görülen değişmelerin bir kısmı yazıya daha erken, bir kısmı daha geç yansıtılır veya hiç yansıtılmaz. Bunların belirlenebilmesi için sözcüklerin nasıl yazıldığı ile nasıl söylendiğinin karşılaştırılması gerekir. Ancak konuşma dilinde görülen değişmelerin belirlenmesi, eklenmede ve yazılı biçimlerde veya tarihsel dönemlerde gerçeklesen değişmelerin karşılaştırılmasından, burada üzerinde durmayacağımız nedenlerden ötürü daha güçtür. Ayrıca konuşma dilinde aynı sözcüğün birden fazla söylenişinin doğru olabileceği, konuşma standardının yazılı standart kadar katı olmadığı da unutulmamalıdır.

Ünsüz tekleşmesi nedir?

Türkçe kökenli sözcüklerde ikiz ünsüz ancak iki farklı hecede ortaya çıkabilir. Bu tip Türkçe sözcüklerin çok azında ünsüz tekleşmesi gerçekleşmiştir: ullug>ulu. Alıntı birkaç sözcükte de söz içindeki ikiz ünsüzler tekleşmiştir.

Dillerdeki değişimlerin nedenleri nelerdir?

Bütün diller sürekli değişim içindedir, değişmeyen diller sadece ölü dillerdir. Dillerdeki değişmelerin nedenleri tümüyle bilinmiyor. En bilinen nedeni “En az çaba yasası”dır. Bu yasayı bir örnekle açıklamak istersek; bilindiği gibi ünlüler titreşimli (ötümlü) seslerdir; ünsüzlerin ise bir bölümü titreşimli bir bölümü titreşimsizdir. Bu durumda ünlü komşuluğundaki titreşimsiz bir ünsüzü söylemek, titreşimli bir ünsüzü söylemekten daha zordur. Bundan ötürü ekeg gibi bir yapı kolayca ege yapısına değişebilir. Bu çoğu dilde karşılaşılan bir değişimdir, ancak bazı dillerde neden gerçekleşmediği bilinmiyor.

Ses olaylarını başka hangi yöntemlerle fark edebiliriz?

Ses olaylarının bir kısmı da ağızlar ile standart dilin karşılaştırılması sonucunda fark edilebilir: böyük/büyük, deñiz/deniz, gapı/kapı, ilimon/limon vb. Dil eğitimi açısından elbette standart dilde nelerin olduğunun öğretilmesi önceliklidir. Ancak ses olayları ele alınırken, gerek standart dildeki biçimlerin gerekse genel olarak dilin daha iyi anlaşılabilmesi, konuşurların çevrelerindeki dil değişkenliğine karşı duyarlılık ve insancıl bir anlayış geliştirebilmeleri için standart dışı doğal gerçekleşmelerin de göz ardı edilmemesi gerekir. Ne var ki kuralcı dil bilgisi kitapları, ağızlardaki farklı biçimleri standart dilin bozulmuş, yanlış ve kaba biçimleri olarak yansıtmayı tercih ederler ki bunun bilimsel dayanağı yoktur. Her doğal dil farklı işlevleri yerine getiren bir varyantlar yığınından oluşur. Ağızlar da dilin doğal gelişimi sonucu ortaya çıkmış, dil içinde belli işlevleri yerine getiren biçimlerdir; ne kaba, ne yanlış ne de bozukturlar; sadece standart biçimden farklıdırlar. Sanıldığı gibi standart dilden bozulmamışlardır.

Bir dilin sesleri farklı nedenlerle değişebilir. Bu nedenlere örnek veriniz.

Bir dilin sesleri farklı nedenlerle değişebilir. Bunun dil içi eğilimler, yazı dili ile konuşma dili arasındaki farklar, başka dillerle ilişkiler, dil içi varyantların birbirini etkilemesi, dildeki modalar, sosyal gruplar gibi çok farklı nedenleri vardır.

Ünsüz ikizleşmesi nedir?

Az sayıda Türkçe sözcükte, söz içinde yer alan ünsüzler tarihsel süreç içinde çeşitli nedenlerle ikizleşmiştir: Örnek olarak ana sözcüğünün ünlüsünün çocuk dilinde ikizleştiği varsayılmaktadır: ana>anne. Yine elig>elli “50” sözcüğünde de ünsüz ikizleşmesi olduğu düşünülmektedir.

Ses olaylarının istisnası var mıdır?

Ses olayları istisnasız değildir. Aynı ses olayı farklı sözcüklerde, hatta tek bir sözcükte bile farklılık gösterebilir. Bu bakımdan tanımlanmaları ve bütün istisnalarıyla birlikte kapsayıcı olarak verilmeleri bu tür, ders kitabı olarak tasarlanmış bir çalışmada güçtür.

Büzülme nedir?

Çoğunlukla ünlü-ünsüz-ünlü yapısındaki bir ses öbeğinin kısa veya uzun bir ünlüye dönüşmesidir. Hem yazı dilinde hem de konuşma dilinde rastlanan bir ses olayıdır. Büzülme farklı biçimlerde ortaya çıkabilir. Çoğu büzülme örneğinde iki hece tek bir heceye dönüştüğü için bu ses olayı hece kaynaşması olarak da adlandırılır.

Ünlü uzaması nedir? Türkçede nasıl görülür?

Ünlü uzaması kısa bir ünlünün uzun hâle gelmesidir. Türkçe sözcüklerde birincil uzun ünlüler yoktur. Bugünkü Türkçede yalnız, ğ sesinin
çevresindeki ünlülerle oluşturduğu ses öbekleri söyleyişte uzunluk olarak işitilmektedir:
yağlı /yalı/
bağlı /balı/
değil /dìl/ vb

Ses olayları çoğunlukla hangi durumda ortaya çıkar?

Ses olaylarının önemli bir bölümü bir sözcüğe ek getirilmesi sırasında ortaya çıkar. Ancak eklenmeyle ilgili ses değişmelerini çekim ve türetim açısından ayrı değerlendirmek gerekir. Çekimle ilgili ses değişiklikleri, sözcüğün sözlük maddesi olarak kullanılan biçimiyle metin içinde, çekim eki almış biçimi arasındaki farkın gözlenmesiyle belirlenebilir. Benzer süreçler, bir kök veya gövdeden, eklenmeyle veya birleşme sonucu yeni sözcüklerin türetilmesi sırasında da görülebilir. Bu durumda ses olayı eklenme veya birleşmeyle türemiş sözcükte kalıcı biçimde sonuçlanmış olabilir.

Göçüşme nedir?

Bir sözcükte iki sesin yer değiştirmesine göçüşme denir. Hem Türkçe hem de alıntı sözcüklerde görülebilen göçüşme kaynaklarda metatez veya yer değiştirme olarak da geçer. Göçüşme en çok /r/ ve /l/ sesleri yanında /y/, /p/, /b/, /v/, /m/, /n/ seslerinin bulunması durumunda görülür.

Ünsüz düşmesi olayı nasıl tanımlanabilir?

Yazı ve konuşma dilinde farklı durumlar bulunmaktadır. Türkçe kökenli sözcüklerde, tarihsel açıdan bakıldığında bazı ünsüz düşmesi örneklerine rastlanmaktadır. Bunların bir kısmı yaygın ve kurallıdır. Sürecin tamamlandığı örneklerde ünsüzün düşmüş olduğu ancak eski metinlerin yardımıyla fark edilebilir. Örneğin Eski Türkçede çok heceli sözcüklerin sonunda ve ek başındaki -G sesi Türkiye Türkçesinde her durumda düşmüştür. Konuşma dilinde yazı diline göre çok daha fazla ünsüz düşmesi örneği vardır. Hatta kimi ünsüz düşmesi örnekleri sadece konuşma dilinde görülür.

Ünlüler hangi kriterlere göre birbirinden ayrılır?

Ünlüler, önlük-artlık, düzlük-yuvarlaklık, darlık-genişlik olmak üzere üç farklı temel nitelik açısından birbirlerinden ayrılırlar. Bunlara bir de uzunluk-kısalığı ekleyebiliriz. Ünlülerle ilgili ses olaylarının çoğu, bu dört özellikten birinin başka bir özelliğe dönüşmesi şeklinde gerçekleşir (bk. Ses bilgisi, Ünlüler).

Kaynaklarda ses olaylarının verilmesiyle ilgili ne tür sorunlar vardır?

Türkçe kaynaklarda; eğer varsa artzamanlı ve eşzamanlı ses olaylarının birlikte verilmesi, günümüz Türkçesi açısından bakınca, tamamlanmış süreçler hakkında da okuyucuyu bilgilendirmesi açısından yararlıdır. Ancak bitmiş süreçlerle günümüze özgü ses olayları yeterince ayrılmadığında, dilin eski biçimleri veya ara aşamalarına ait örneklerin anlaşılması, sadece günümüzdeki dil durumunu bilen okuyucu için, güçleşmektedir.

Düzleşme nedir?

Düzleşme, yuvarlak bir ünlünün düz bir ünlüye dönüşmesidir. Tarihi dönemleri, özellikle dar ünlülerde bir yuvarlaklaşma eğilimi görülen Eski Anadolu Türkçesi dönemini günümüz Türkçesiyle karşılaştıracak olursak, düzlük-yuvarlaklık uyumunun da bir sonucu olarak, bugün genel bir düzleşme eğiliminden söz edilebilir.

Ötümsüzleşme nedir?

Ötümlü bir ünsüzün ötümsüzleşmesi, Türkçe sözcüklerde çok yaygın değildir. En iyi bilinen örneklerinden biri, bir grup sözcükte söz basındaki b->p gelişmesidir.

Ünlü genişlemesi nedir? Açıklayınız.

Dar bir ünlünün geniş bir ünlüye dönüşmesi ünlü genişlemesi olarak adlandırılır.

Öndamaksallaştırma nedir? Açıklayınız. 

Artdamak ünlülerinin çeşitli nedenlerle öndamak ünlüsüne dönüşmesi dil incelemelerinde öndamaksıllaşma olarak adlandırılır.

Türkçede ünsüz ikizleşmesi ne şekilde görülmektedir? Örnek veriniz. 

Az sayıda Türkçe sözcükte, söz içinde yer alan ünsüzler tarihsel süreç içinde çeşitli nedenlerle ikizleşmiştir: Örnek olarak ana sözcüğünün ünlüsünün çocuk dilinde ikizleştiği varsayılmaktadır: ana>anne; elig>elli. Burada “50” sözcüğünde de ünsüz ikizleşmesi olduğu düşünülmektedir. Bazı ağızlarda sayıların yeddi, sekkiz, dokkuz gibi ikiz ünsüzlü biçimleri de vardır. Bu ikizleşme, ilgili sözcüklerin ilk hecedeki ünlülerinin Ana Türkçede uzun olmasıyla açıklanmaktadır.

Ötümlüleşme nedir? Açıklayınız.

Ötümlüleşme, ötümsüz bir ünsüzün ötümlü hâle gelmesi olayıdır. Standart dilden hareket edecek olursak ötümlüleşme, tarihi süreçte gerçekleşmiş bir ses olayıdır. 

“En az çaba yasası” nedir? Bir örnekle açıklayınız.

En az çaba yasasını bir örnekle açıklamak istersek; bilindiği gibi ünlüler titreşimli (ötümlü) seslerdir; ünsüzlerin ise bir bölümü titreşimli bir bölümü titreşimsizdir. Bu durumda ünlü komşuluğundaki titreşimsiz bir ünsüzü söylemek, titreşimli bir ünsüzü söylemekten daha zordur. Bundan ötürü ekeg gibi bir yapı kolayca eğe yapısına değişebilir.

Ayrıklaşma nedir? Açıklayınız.

İki sesin ortak özelliklerinin artması anlamındaki benzeşmenin tersi olarak görülebilecek bir ses olayıdır. İki sesin ortak özelliğinin azalması aykırılaşma olarak adlandırılır. Aynı durum kaynaklarda benzeşmezlik ve disimilasyon terimleriyle de gösterilir. Ortak özelliklerin azalması kısmen olabileceği gibi tamamen farklı bir sese dönüşme şeklinde de ortaya çıkabilir.

Göçüşme nedir? En çok Hangi durumlarda görülür?

Bir sözcükte iki sesin yer değiştirmesine göçüşme denir. Hem Türkçe hem de alıntı sözcüklerde görülebilen göçüşme kaynaklarda metatez veya yer değiştirme olarak da geçer. Göçüşme en çok /r/ ve /l/ sesleri yanında /y/, /p/, /b/, /v/, /m/, /n/ seslerinin bulunması durumunda görülür. Ör: Yanlış-yalnış.

Ses değişimlerinin nedenleri arasında yer alan yazı dili ve konuşma dili arasındaki farkları açıklayınız.

Yazılı biçimleri olan doğal dillerde, yazı dili ile konuşma dili farklı hızda değişir. Yazı dili standardı bir kere belirlendikten sonra, eğitimlerini bu standart biçimle almış konuşurlar değişmelerden hoşlanmazlar. Buna karşılık konuşma dili çok daha yoğun ve sürekli bir değişim içindedir. Zamanla yazı dili ile konuşma dili arasında bir uçurum oluşur ve yazı dilinde reform yapma ihtiyacı ortaya çıkar. Konuşma dilini yazı diline yaklaştırmak ise, bu yöndeki yaygın beklentilere rağmen, alışılmış bir durum değildir. Konuşma dilinde görülen değişmelerin bir kısmı yazıya daha erken, bir kısmı daha geç yansıtılır veya hiç yansıtılmaz.

Dil planlaması seslerin değişiminde ne şekilde etkili olmaktadır? Örneklendiriniz. 

Dil planlaması çerçevesinde belirlenen kuralları uygulama isteği de seslerin değişmesinde etkili olabilir. Örnek olarak Türkçede çok heceli sözcüklerin sonundaki ötümsüz ünsüzler, ünlüyle başlayan eklerden önce ötümlüleşirken, yeni türetilmiş olan sözcükler bu kurala uymazlar:
yapıt-ı
anıt-ı

Ünlü daralması nedir? Açıklayınız. 

Geniş /a/, /e/, /o/, /ö/ ünlülerinin çeşitli nedenlerle dar ünlüye dönüşmesine ünlü daralması denir.

Ünlüler hangi nitelikleri bakımından birbirinden ayrılmaktadır?

Ünlüler, önlük-artlık, düzlük-yuvarlaklık, darlık-genişlik olmak üzere üç farklı temel nitelik açısından birbirlerinden ayrılırlar. Bunlara bir de uzunluk-kısalığı ekleyebiliriz.

Düzleşme nedir? Açıklayınız.

Düzleşme, yuvarlak bir ünlünün düz bir ünlüye dönüşmesidir.

Konuşma dilinde ünsüz düşmesine örnek veriniz.

Konuşma dilinde yazı diline göre çok daha fazla ünsüz düşmesi örneği vardır. Hatta kimi ünsüz düşmesi örnekleri sadece konuşma dilinde görülür. Örneğin konuşma dilinde -(X)yor ekinin sonundaki /r/ sesi bir ünsüz öncesinde düşer:
yapıyosun
yapıyo
yapıyosunuz
yapıyola

Dudaksıllaşma nedir?

Dudak ünsüzü olmayan, ama dudak ünsüzleriyle ortak özelliği olan bir ünsüzün dudak ünsüzüne dönüşmesine dudaksıllaşma denir. Standart Türkçede yuvarlak ünlüler komşuluğundaki geniz n’si yine bir geniz ünsüzü, ama aynı zamanda dudak ünsüzü de olan /m/’ye değişmiştir.