aofsoru.com

XIX. Yüzyıl Türk Dünyası Dersi 8. Ünite Sorularla Öğrenelim

Türkistan’Da Ceditçilik

1. Soru

Rus hükümetinin Buhara'daki usûl-i cedit okullarını ilk başta destekleme sebebi nasıl açıklanabilir?

Cevap

Buhara Hanlığında ise Rus yönetimi farklı bir siyaset izledi; Rus yetkilileri mutaassıp ulemanın halktaki Rus karşıtı duyguları beslediğine inandıkları için, ulemanın gücünü zayıflatacağı düşüncesiyle, buradaki usûl-i cedit okullarını desteklediler.


2. Soru

1905 Devriminden etkilenerek toplantılar yapan Taşkent Müslümanları Türkistan valisinden ne talep etmişlerdi?

Cevap

Toplantıda Taşkent’te bir Müslüman Dinî İdaresi kurulması ve Tatarların Türkistan’da mülk edinmesini yasaklayan kanunun kaldırılması istendi.


3. Soru

Türkistan kadınlarının Tatar kadınlarından geri kaldığını ve bunun bir gerilik olduğunu savunan Türkolog kimdir?

Cevap

1914 yılında Fergane’yi ziyareti sırasında Türkistanlı kadınlara rastlamayan Zeki Velidî Togan, "Bizim [Tatar ve Başkurt] örtülü kadınlarımız Fergane kadınlarıyla karşılaştırılamayacak derecede ileri seviyededir." diyerek bu durumun bir gerileme olduğunu dile getirmektedir. Zira 400-500 sene önce Türkistan kadınları sosyal hayatın içinde aktif olarak görülebiliyorlardı.


4. Soru

İlk kuşak Ceditçilerin önde gelen isimleri kimlerdir?

Cevap

Mahmud Hoca Behbûdi, Münevver Karî, ve Abdurrauf Fıtrat.


5. Soru

Abdurrauf Fıtrat ve Osman Hoca tarafından İstanbul'da kurulan ve Buhara ve Türkistan'dan İstanbul'a öğrenci getirmeyi amaçlayan hayır cemiyetinin adı nedir?

Cevap

Ekim 1909’da, İstanbul’da Abdurrauf Fıtrat ve Osman Hoca, “Buhara’da Ta’mîmi Maârif Cemiyeti” adında bir hayır cemiyeti (derneği) kurdular. Türkistan’da ve özellikle Buhara’da eğitimi yaygınlaştırmayı ve okullar kurmayı amaçlayan bu dernek, 1910-14 yılları arasında yüzden fazla öğrenciyi tahsil için İstanbul’a getirmeyi başardı.


6. Soru

İttihat ve Terakki örgütlenmesinden etkilenen Buharalı genç aydınların Buhara'da kurdukları derneğin adı ve işlevi nedir?

Cevap

İttihat ve Terakkinin örgütlenme tarzındaki gizlilikten etkilenen Buharalı genç aydınlar kendi ülkelerinde benzeri bir yapılanmaya gittiler ve Aralık 1910’da Buhara’da “Terbiye-i Etfal” (Çocukların Eğitilmesi) adında gizli bir dernek kurdular. Dernek sadece ilmi işlerle uğraşacak, siyasete karışmayacak, asıl işi İstanbul’a öğrenci göndermek olacaktı.


7. Soru

Tatarların Türkistan üzerindeki gayretlerinden endişelenen Çarlık Rusya yönetimi ne gibi önlemler almıştır?

Cevap

1886’da Hıristiyan olmayanların Orta Asya’da mülk edinmelerini yasakladı. 1911 yılında ise Müslüman okullarındaki öğretmenlerin öğrencilerle aynı milliyetten olması şartını getirildi. Bu yolla Özbek, Kazak ve Tacik çocuklarının Tatar öğretmenler tarafından eğitilmesinin önü alınmak istendi. Daha sonra ise Tatarların Türkistanlı öğrenciler için okul açmaları yasaklandı.


8. Soru

Türkistandaki uyanışa etki eden faktörler kaç ana başlık altında incelenebilir? Bunlar nelerdir?

Cevap

Uyanışa etki eden faktörler temel olarak dört ana başlık altında incelenebilir:

  • Usûl-i cedit mekteplerinin etkileri,
  • Türkistan yerel basınının gelişmesi,
  • Buharalı ve Türkistanlı Ceditçilerin faaliyetleri,
  • 1917 ihtilallerinin tesirleri.

9. Soru

İlk kuşak Ceditçiler ile ikinci kuşak Ceditçiler arasındaki en bariz fark nedir?

Cevap

İlk nesil Ceditçiler eğitimlerini medreseden almışlardı ve daha çok Fars kültürünün etkisindeydiler. Onlardaki Rus tesirleri yüzeyseldi. İkinci nesil Ceditçiler ise medrese eğitiminin yanında Rus okullarında da eğitim görmüşler ve daha fazla Rus etkisine maruz kalmışlardı. Eski kurumları ve geleneksel uygulamaları daha sert bir şekilde eleştiriyorlardı.


10. Soru

Buhara ve Türkistan vilayetinde çıkarılan belli başlı Türkçe yayınlar hangileridir?

Cevap

Turan, Semerkand, Sada-i Türkistan gibi Türkçe yayın yapan gazeteler dönemin aydınları tarafından çıkarılmıştır.


11. Soru

Daha önce Türkistan davasını destekleyen İnkılapçı sosyalistler (SR) ile Şura-yı İslam derneği altında örgütlenen Ceditçiler arasındaki anlaşmazlık konusu nedir?

Cevap

Önceki yıllarda Türkistanlıların davasını destekleyen inkılâpçı sosyalistler (SR’ler) ise Rus göçü ve toprak meselesinde Rus köylüsünün tarafını tuttular ve bu tutumlarıyla Müslümanları kendilerinden soğuttular.


12. Soru

Buhara Halk Cumhuriyeti'ni kurmak için Bolşeviklerin desteğini alan içlerinde Feyzullah Hoca ve Osman Hoca'nın da bulunduğu Genç Buharalılar, emellerine ulaştıktan sonra neden Bolşeviklere karşı mücadele içine girmişlerdir?

Cevap

Genç Buharalılar, daha ilk günlerde bile Ruslar tarafından kullanılacaklarını anladılar. Bu durumdan kurtulmak için işbirliği içinde oldukları Rusların etkisinden sıyrılmak ve durumlarını güçlendirmek zorundaydılar. Bir taraftan Emir’i takip ederek onun tamamen çekip gitmesini sağlamaya çalışırken, diğer yandan Basmacıları yanlarına çekerek Buhara’yı askeri bakımdan güçlendirmek ve fırsat olduğunda Kızıl Orduyu Buhara’dan çıkarmak istiyorlardı.


13. Soru

Buhara Emiri Hokand'da kurulan özerk hükümetin Bolşeviklere karşı talep ettiği yardıma neden kayıtsız kalmıştır? 

Cevap

Buhara Emiri Ceditçilere düşman olduğundan ve Rusya’yı kızdırmaktan çekindiğinden dolayı yardıma yanaşmadı.


14. Soru

Türkistan'a değişim rüzgarlarını getiren Kırımlı ünlü pedagog kimdir? Onun değişime katkısı ne ile olmuştur?

Cevap

Türkistan’a değişim rüzgârları 1890’larda Kırım ve Kazan’dan geldi. Kırımlı pedagog İsmail Gaspıralı öncülüğünde açılan usûl-i cedit okulları Türkistanlılar için model oluşturmuştur.


15. Soru

Buhara'da yeni metotla eğitim verecek okulların (Usûl-i Cedit) açılmasına en çok karşı koyan kesim hangisidir?

Cevap

Gıyas Mahdum ve Müftü Abdurrezzak'ın da aralarında olduğu Buhara'nın nüfuzlu ulemaları yeni okullara karşı büyük bir direniş gösterdiler.


16. Soru

Taşken'te yayınlanmaya başlayan ilk Türkçe gazeteler neden kısa ömürlü olmuşlardır?

Cevap

Görüldüğü gibi, ilk gazeteler hep kısa ömürlü oldular; söylemek istediklerini bir çırpıda söyledikten sonra hükümet müdahalesiyle kapandılar. Bazen de okuyucu yokluğu veya maddi zorluklar sebebiyle kapanmak zorundan kaldılar. Dolayısıyla gazete çıkarılmasıyla ilgili bir serbestiden bahsedilmesine rağmen, Rus hükümetinin gazeteler üzerindeki denetimini de görmekteyiz.


17. Soru

Sovyet Rusya Genç Hivelileri destekleyerek kurulmasına öncülük ettiği Harezm Halk Cumhuriyeti'ni kaç yılında ortadan kaldırmıştır?

Cevap

1924’te Sovyet Rusya, Harezm Halk Cumhuriyetini ortadan kaldırıp topraklarının büyük bir kısmı Özbekistan’a, geri kalanı Türkmenistan’a bağladı.


18. Soru

Hangi medreselerde eğitim alan Türkistanlı gençlerin Türkistan modernleşmesi için ön ayak oldukları söylenebilir?

Cevap

Buhara medreseleri Tatar gençleri için bir bilgi kaynağı oldu. Bu tarihten sonra ise Rusyalı Tatarlar Türkistanlı dindaşlarını aydınlatma görevini üstlendiler. Türkistan gençlerinden bazıları modern tarzda eğitim veren Orenburg’daki Hüseyniye Medresesi ile Ufa’daki Âliye Medresesinde okumaya başladılar.


19. Soru

İkinci kuşak Ceditçiler'in (Genç kuşak Ceditçiler) önde gelen isimleri kimlerdir?

Cevap

Hamza Hakimzade Niyazi, Abdullah Kadiri, Çolpan (Abdülhamid Süleyman) ve Feyzullah Hocaev.


20. Soru

1917 Şubat Devrimi sonrası Türkistanlıların yerel yönetimle ilgili tartıştıkları yönetim şekli nedir?

Cevap

Türkistanlı aydınlar, 4-8 Nisan’da Taşkent’te bir kongre yaparak Rusya’nın yeni yönetiminin nasıl şekillenmesi gerektiği konusunu tartıştılar. Aydınlardan bir kısmı (Çokayoğlu ve Şâhiahmedov) üniter ve demokratik bir Rusya içinde kültürel özerklikten yana tavır aldılar. Mahmud Hoca Behbudî, Zeki Velidî ve arkadaşları ise federasyonu savundular.


Yukarı Git

Sosyal Medya'da Paylaş

Facebook Twitter Google Pinterest Whatsapp Email