Osmanlı Tarihi (1789-1876) Dersi 2. Ünite Sorularla Öğrenelim

18. yüzyılın son çeyreğinde Osmanlı’nın Fransa ile yakınlaşmasının temel nedeni nedir?

Osmanlı devlet adamları Batı’da olduğu gibi ordudan başlamak üzere modernleşme yapılmasının gereğini kavradılar. Ancak böyle bir modernleşme barış or­tamında ve yabancı bir devletin yardımlarıyla mümkün olabilirdi. Bu nedenle Osmanlı Devleti dış politikasını Fransız dostluğu üzerine bina etti.

Avrupa kıtası dışında uluslararası sularda devam etmesi nedeniyle ilk dünya savaşı olarak kabul edilen gelişme hangisidir?

Sömürgecilik ve deniz yollarını kontrol savaşı olan Yedi Yıl Savaşları’dır (1756-1763).

Mısır’da Fransız çıkarlarına zarar veren Kölemen (Memlûk) beyleri kimlerdir?

Kölemen beyleri: Memlûkler, 1250 ila 1517 yıllarında Mısır ve çevresinde hüküm süren bir Türk devleti idi. Bu devletin Kafkasya kökenli kölelerden tertip ettiği ve özel eğitim verdiği muhafız birliklerine mensup kişiler zamanla farklı bölgelerde güçlenmiş ve nüfuz kazanmıştı.

Napoleon 2 Temmuz 1798’de İskenderiye’yi işgal ettikten sonra, şehrin ileri gelenlerine “Ben yurdunuzu yağmalamaya ve yahut Osmanlı Devleti’nin elinden almaya gelmedim. Maksadım, memleketi kölemenlerin zulmünden kurtarmak ve Fransızlara ettikleri hakaretlerin intikamını almaktır” şeklindeki beyanıyla neyi planlamıştır?

Napoleon, işgal bölgelerinde Osmanlı Devleti’nin dostu bir ülkenin komutanı algısını işleyerek tepkileri kırmayı planlamıştır.

Napoleon, Mısır seferinde nasıl bir algı operasyonu yürütmüştür?

Napoleon, Mısır seferinde ilk olarak Malta Adası’nı işgal edip hapisha­nelerdeki Müslümanları serbest bırakarak kendini ve Fransa’yı Osmanlı Devleti ve İslam dostu olarak göstermek istemişti. Napoleon, Mısır’da İskenderiye ve Kahire’yi işgalden sonra bir adım daha ileri giderek kendisini ve tüm Fransız halkını Osmanlı Devleti’nin dostu, hatta aynı dinin mensubu gibi takdim etmiştir. Kahire’yi işgalden sonra Kahire Kalesi’nde III. Selim adına para bastırmış, camilerde yapılan mutat ibadetlerde Osmanlı ve Fransız ordusu için dua edilmesini istemiştir. Bu algı operasyonu Napoleon’un Mısır’ı fiili olarak işgal ve sömürgeleştirme projesinin doğal bir parçasıydı.

III. Selim döneminde Erzurum Valisi olan Yusuf Ziya Paşa kimdir?

Yusuf Ziya Paşa: 1798 yılından 1805 yılına kadar 6 sene 7 ay 25 gün sadaret hizmetinde kalan Yusuf Ziya Paşa, aslen Gürcü olup İmrahor Mustafa Paşa’nın kölelerinden biridir. Halil Hamid Paşa’nın maiyetine girip paşanın silahtarı, 1798’de de vezaret rütbesi verilerek Erzurum Valisi oldu. Bu görevi sırasında da sadarete atandı.

III. Selim döneminde ilmiye ricalinden İbrahim İsmet Bey kimdir?

İbrahim İsmet Bey: I. Abdülhamid devri Eğriboz muhafızı Raif İsmail Paşa’nın oğlu, Tanzimat devri şeyhülislamlarından Arif Hikmet Beyefendi’nin babası olup III. Selim’in reformcu devlet ricalinden idi. Kadıaskerlik ve Nakibüleşraflık hizmeti de yapan İbrahim İsmet Bey mükâleme meclisi üyesi olarak yabancı elçilerle uluslararası meseleleri ve ittifak şartlarını da görüşmekteydi.

Rusya ile yapılmış ilk dostluk antlaşması hangisidir?

Osmanlı Devleti Napoleon ile yalnız başına yapılacak bir savaşı kazanamayacağını biliyordu. Bu yüzden de ittifak teklif eden Rusya ve İngiltere ile anlaşmak ve onların savaş gücünden de yararlanmak istiyordu. İbrahim İsmet Bey ve Rus elçi Vasili Tamara biri açık diğeri gizli iki antlaşmayı imza ettiler. Açık olan antlaşma 14 maddeden ibaretti ve antlaşmanın özü karşılıklı olarak toprak bütünlüklerini garanti altına almaktı. Nitekim bu düşünce 23 Aralık 1798 tarihli antlaşmada “Bir tarafın dostu taraf-ı ahirin dostu ve kezalik bir cânibin düşmanı cânib-i ahirin düşmanı ola” şeklinde ifade edilmişti. Bu ittifak anlaşmasına kadar Osmanlı Devle­ti, uluslararası ilişkilerde kendi başına hareket etmeyi genel bir prensip olarak uygulamıştı. Ancak bu antlaşmayla Avrupa devletlerinin benimsediği ittifaklar sistemine dâhil oldu. Bu antlaşma Rusya ile yapılmış ilk dostluk antlaşması idi.

Rusya ile yapılmış ilk dostluk antlaşmasının Rusya’ya en önemli faydası ne olmuştur?

Rus donanması ilk kez boğazlardan geçerek Akdeniz’e ulaştı ve Akdeniz’de ticaret yapma imtiyazı elde etti.

III. Selim döneminde Mısır Seraskerliğine atanan Cezzar Ahmed Paşa kimdir?

Cezzar Ahmed Paşa: Aslen Bosnalı olan Ahmed Paşa, Hekimoğlu Ali Paşa’nın maiyetindendi. Ali Paşa ile Mısır’a gitmiş, paşanın geri dönmesi üzerine orada kalarak Kahire’de Abdullah Bey’in hizmetine girmiştir. Cidde bölgesinde bedevilere karşı savaştı. Abdullah Bey’in ölümünden sonra onun yerine geçirildi ve 70 kadar bedeviyi öldürdü. Bunun üzerine kendisine deve kasabı anlamında “Cezzar” lakabı verildi. Mısır, Arabistan ve Suriye bölgesinde pek çok olayın ve savaşın baş aktörlerinden biri oldu.

Fransa’nın Mısır seferinin sonuçları neler olmuştur?

Fransa, Mısır seferi sonunda Mısır’ı Fransız hâkimiyetine sokamadı, Akdeniz’i bir Fransız gölü hâline getiremedi ve iddia ettiği gibi İngiltere’nin sömürge yollarını veya sömürgeleri­ni elde edemedi. Fransa, bir tek Mısır tarihi ve maddi kültür varlıkları üzerine önemli çalış­malar yapmada başarı sağladı. İngiltere ise Napoleon’un İngiliz sömürge imparatorluğunu tehdit eden pozisyonunu sonuçsuz bıraktı. İngiltere, Akdeniz’de Cebelütarık boğazından sonra Akdeniz’de stratejik bakımdan çok önemli bir ada olan Malta’ya da yerleşti. İngiltere, İskenderiye’de Abukır Deniz Zaferi ile Fransa’nın deniz gücüne önemli bir darbe vurdu. 

Rusya da Osmanlı Devleti üzerinde siyasi nüfuz ve hâkimiyet tesis edebileceğini dü­şünmeye başladı. Osmanlı Devleti ile yaptığı ittifak antlaşmasıyla Rus donanmasının sa­vaş boyunca boğazlardan geçişini temin etti. Öyle ki Rus gemileri ilk defa Osmanlı bo­ğazlarını kullanarak Akdeniz’e geçti. Osmanlı Devleti’ne gelince Fransa’nın Mısır seferi sırasında ordunun ne derece zayıf olduğunu anladı. Ancak Akka savunmasında Nizam-ı Cedid askerlerinin başarısı ve askeri reform ihtiyacı bir kez daha görüldü. Sayı bakımın­dan çok fazla olan Osmanlı ordusu Fransız ordusuna birçok kez yenildi. Osmanlı Devleti, topraklarını tek başına koruyamayacağını anladı. Bu yüzden de “muvazene” politikasını benimsedi.

1802 yılında imzalanan Emiens Antlaşması, kaç yıl barış getirmiştir?

1802 yılında imzalanan Emiens Antlaşması, Avrupa’ya ancak 1 yıllık bir barış getirdi. İngiltere’nin Malta Adası’nı boşaltmaması yüzünden İngiltere ile Fransa arasında yeniden savaş başladı. 2 Aralık 1804 yılında Napoleon, konsüllük yerine imparatorluk rejimini kurarak kendini imparator ilan etti. Fransa’daki bu rejim değişikliği Rusya, Avusturya ve Prusya’da endişeye neden oldu. İngiltere bu durumdan faydalanarak Fransa’ya karşı İngiltere, Rusya, Avusturya, İsveç ve Napoli’yi içine alan bir ittifak antlaşması imzaladı. Osmanlı Devleti ise Fransa ile dostluk antlaşması imzaladığı için Fransa’daki bu rejim değişikliğini tanımak istedi. Ancak Mısır meselesinde Osmanlı Devleti ile ittifak yapmış olan İngiltere ve Rusya buna itiraz ederek Fransa’daki rejimi tanımamasını talep ettiler. Hatta Osmanlı Devleti’nin bu rejimi tanıması hâlinde kendileriyle olan ittifakın feshedil­miş sayılacağı tehdidini savurdular.

III. Selim döneminde Paris’e fevkalade elçi olarak gönderilen Muhib Efendi kimdir?

Muhib Efendi: Osmanlı Devleti’nin üçüncü Paris büyükelçisi olan Muhib Efendi, Divan Kalemi’nde yetişti. 1790 yılında Mükâleme Meclisi kâtip yardımcılığı, ardından da 1806-1811 yıllarında Paris elçiliği görevinde bulundu.

Osmanlı Devleti’nde Sadaret Kaymakamı ne iş yapardı?

Sadaret Kaymakamı: Sadrazamlar sefere gittiklerinde yerlerine bıraktıkları vezir derecesindeki vekil. Eğer padişah da seferde veya bir vesileyle İstanbul dışında ise bu vekile Asitane kaymakamı ya da İstanbul kaymakamı denirdi.

İlk Vahhabi isyanı nasıl bastırılmıştır?

Kavala Ayanı Hüseyin Ağa’nın yeğeni Mehmed Ali Paşa, ordunun başında İskenderiye üzerine hareket etti. Bu sırada Osmanlı Devleti’nde taht değişikliği oldu. Fransa ile Rusya’nın Tilsit’de görüşerek ittifak ant­laşması imzaladıkları anlaşıldı. Bu gelişme üzerine İngilizler de Mehmed Ali Paşa ile görü­şerek 14 Eylül 1807 tarihinde İskenderiye’yi tahliye etti. Bunun üzerine Mısır gümrüklerinin geliri de Mehmed Ali Paşa’ya bırakıldı. Mehmed Ali Paşa, II. Mahmud’un emriyle 1811- 1813 yıllarında Mekke, Medine ve Taif’i kurtardı. Bir yıl sonra da Suud ibni Abdülaziz’in ölümü ve çocuklarının tutuklanıp idam edilmesiyle ilk Vahhabi isyanı tamamen bitirildi.

III. Selim ve onun reformcu ekibinin yenileşme hareketi ilk olarak hangi kurumdan başlamıştır?

Ordudan başlamıştır.

Nizam-ı Cedid’e karşı ilk isyan olan Edirne Vakası’nın gerçek sebebi nedir?

İsyanın sebebi, esasında Anadolu’da kurulmuş olan Nizam-ı Cedid ve talimli askerden Rumeli’deki ayanın korkmasıydı. Şayet talimli asker gelirse ayanların bu bölgedeki hukuk dışı uygulamalarını icra etmeleri ve nüfuzlarını sürdürmeleri mümkün olmayacaktı. Bir diğer neden de yeniçerilerdi, onlar da yeni orduya karşıydılar.

III. Selim’in yeniliklerine muhalefet eden kişilerden başı çekenler kimlerdir?

Ayanlar, yeniçeriler ve şeyhülislam, III. Selim’in yeniliklerine muhalefet eden kişilerdendi.

III. Selim’i meşum sona götüren sebepleri sıralayınız.

III. Selim’in yeni talimli ve düzenli ordusu, artık işlevini yitiren ve demode olan Yeniçeri ordusu mensuplarını rahatsız etti. Yeni ordu ve düzenin finansmanı gayesiyle tesis edilen İrad-ı Cedid hazinesi için yeni vergilerin konulması birtakım çevrelerin sızlanmasına se­bep oldu. Nizam-ı Cedid ordusu talim ve terbiyesinin yanı sıra resmi kıyafetleriyle de far­lılık arz ediyordu. Yeni düzene muhalif olanlar muhafazakârlık saikıyla bu kıyafetleri kâfir taklidi sayarak eleştirilerine yeni bir boyut daha kattı. III. Selim’in saltanatında ikbal ve iktidar sahibi olamayacaklarını düşünen bir kesim de yeni düzene muhalif oldu. Nizam-ı Cedid ordusunun sayısının artması hâlinde Yeniçerilere ulufe verilmeyeceği hatta ilga edi­leceği algısı kemikleşmiş eski düzen mensuplarını rahatsız etti. İktidarda olan yenilikçi devlet adamlarının ihtişamlı yaşamlarına mukabil halkın geçin sıkıntısının arması ve pa­halılık III. Selim ve reformcu ekibinin İstanbul’da kamuoyu desteğini zayıflattı. 

Öte yandan padişahın iyi niyetli oluşu başta yeniçeriler olmak üzere muhalif çevreler­de cezalandırılma korkusu bırakmadı. İkinci Edirne vakasında IV. Mustafa’nın dahli oldu­ğu hâlde III. Selim’in buna sessiz kalması muhalif cepheyi iyice şımarttı.

Kabakçı Mustafa İsyanı patlak verdiğinde III. Selim’in, İstanbul’da bulunan 13.000 Nizam-ı Cedid askerini bu âsiler üzerine sevk etmemesinin nedeni nedir?

Şehzade Mustafa’nın adamları da isyan güruhunun içine girdi ve hem bunları hem de halkı kışkırtma­ya çalıştı. Kabakçı Mustafa’nın isyan hareketi artarak Tophane’ye geldi. III. Selim’e sadık bulunan Topçubaşı âsileri dağıtmaya hazırlanırken sadaret kethüdası ile sekbanbaşı “karşı gelmesinler, bu iş cümlenin ittifakı iledir.” haberini gönderdiler. Bunun üzerine topçu ocağı da kazan kaldırıp bu âsilere katıldı. III. Selim, İstanbul’da bulunan 13.000 Nizam-ı Cedid askerini bu âsiler üzerine sevk edebilirdi. Ancak yapmadı, çünkü böyle bir kardeş kavgasının olmasını is­temiyordu.

III. Selim, “Serhadler boş kalırsa, Ruslar Çatalca’ya kadar iner.” sözünü ne zaman ve ne amaçla söylemiştir?

Kabakçı Mustafa İsyanı sırasında padişahın yakın kurenası seferde olan sadrazamı ve orduyu geri çağırmasını teklif ettiler. III. Selim, “Serhadler boş kalırsa, Ruslar Çatalcaya kadar iner.” diyerek bu teklifi reddetti. III. Selim, tahtı ve hayatı tehlikede olmasına rağmen hâlâ ülkesinin menfaatlerini düşünmüştür.