Büyük Selçuklu Tarihi Dersi 6. Ünite Sorularla Öğrenelim

Hangi eser Sancar'a devlet işlerinde yol göstermek üzere kaleme alınmıştır?

Meşhur İslâm âlimi Gazzalî, Nasihatü’l-Mülûk adlı kitabını, devlet işlerinde yol göstermek üzere onun için kaleme almıştır.

Tarihi kaynaklara yansıyan bilgilere göre Sancar'ın ilk siyasi faaliyeti nedir?

Tarihi kaynaklara yansıyan bilgilere göre onun ilk siyasi faaliyeti, Horasan’da bağımsızlığını ilân eden amcası Arslan Argun’un isyanını bastırmak amacıyla ağabeyi Sultan Berkyaruk tarafından görevlendirilmesidir. Sancar henüz on yaşında bulunmasına rağmen böyle kritik bir göreve memur edilmesi; Türkmenlerin ve ordu komutanlarının Melikşah’ın oğlu olması bakımından, amcasına nispetle ona teveccüh edecekleri beklentisiyle ilgili olmalıdır.

Sancar abisi Berkiyaruk tarafından hangi bölgenin meliki ilan edilmiştir?

Sancar burada ağabeyi Berkiyaruk tarafından, merkezi Merv şehri olmak üzere, Horasan melikliğine tayin edilmiştir. Emir Kamaç ise onun atabeyliğine getirilmiştir.

Sancar’ın meliklik döneminin en önemli başarısı nedir?

Sancar’ın meliklik döneminin  en önemli başarısı,
Karahanlılar’ı ve Gazneliler’i sürekli olarak kontrol altında tutabilmiş olmasıdır.

Gazneliler'in Horasan ve İran’daki hâkimiyetlerine son veren savaş hangisidir?

Dandanakan Savaşı

Sancar'ın yeğeni Mahmud'un sultanlığını kabul etmemesinin başlıca sebepleri nelerdir?

Sancar yeğeninin yaşının küçük olmasından ötürü devlet için kaygılanmıştır. Diğer yandan yıllardır edindiği idarî
tecrübeye istinaden, saltanata her bakımdan kendisini lâyık görmüştür. Nitekim Selçuklu hanedanının yaşça en büyük ve özellikle en güçlü üyesi olan Sancar, yeğeni
Mahmud’un sultanlığını tanımamıştır.

Büyük Selçuklu Devleti’ne tâbi Irak Selçuklu hanedanı  nasıl kurulmuştur?

Sultan Sancar Mahmud’u “Sultanü’l-muazzam” (Büyük sultan) unvanıyla Irak’a tayin etmiştir. Batıda Selçuklu idaresi altında bulunan diğer eyaletleri onun idaresine bırakmıştır. Sultan Sancar veliahd ilân ettiği Mahmud’u kızı Mahmelek, o vefat ettikten sonra da diğer kızı Gevher Hatun ile evlendirmiştir. Kendisi “Sultanü’la’zam” (En büyük sultan) unvanı alan Sancar, diğer yeğenleri Mesud, Tuğrul ve Selçukşah’a da Irak-ı Acem, Azerbaycan ve Huzistan’da bazı yerler vermiştir. Irak’ta bazı yerleri, Mahmud’un bağımsız hareket etmesini engellemeye yönelik bir tedbir olarak olarak kendisine bağlamıştır. Büyük Selçuklu Devleti’nin merkezini Merv’e taşımıştır. Bu şekilde, Büyük Selçuklu Devleti’ne tâbi Irak Selçuklu hanedanı (1119-1194) kurulmuştur.

Sancar ile Mesud'u karşı karşıya getiren savaş hangisidir?

Dinever Savaşı

Sultan Sancar ile halifelik ilişkileri nasıldır?

Tuğrul Bey tarafından Büveyhoğullarının sultasından kurtarılan Halife, bağımsız siyasî bir güç olmayı beklerken Selçukluların himayesi altına girmiştir. Bunu geçici ve arızî bir durum olarak değerlendiren Halifeler, temel varlık sebebi olarak gördükleri siyasî iktidarlarını yeniden kurmak için, en başından beri büyük bir mücadele vermekteydiler. Selçuklu fetret döneminden bir toparlanma
süreci olarak yararlanan Halifeler Sancar zamanında açıkça savaşa tevessül eder oldular. Halife-Sultanlar mücadelesinin bu aşamaya gelmesinde, Selçuklu Devletinin zaafları kadar, hilafet tahtında oturan Müsterşid Billah’ın kişisel özelliklerinin de etkisi bulunmaktadır.

Sultan Mesud'un Halide Raşid Billah'ın üzerine ordu göndermesinin sebebi nedir?

Müsterşid öldürülünce yerine oğlu Raşid Billah geçmiştir. Ancak yeni Halife babasının Mesud’la yaptığı anlaşmanın yükümlülüklerini yerine getirmediği gibi, Selçuklu aleyhtarı politikaları aynen sürdürmek niyetinde idi. Sultan Mesud gönderdiği elçi vasıtasıyla kendisine biat ettiği hâlde, Bağdad’ı tahkim eden Raşid, Selçuklu şehzâdeleri ve ümerasıyla ittifak ederek sultana karşı ordu toplamaya
başlamıştır. Raşid Billah’ın en mühim kozu, yine saltanatının onaylanmasını bekleyen melikler ve onları taht kavgalarına sürükleyen atabeyleri ile devalı taraf değiştiren
gulâm ümerâ idi. Sultan Mesud, kendisine karşı 30.000 kişilik ordu toplayan Halifenin üzerine yürüyüp Bağdad’ı muhasara etmiştir. İki aya yakın süren kuşatmadan dolayı sıkıntıya düşen ve ordusu dağılan Halife de, Bağdad’ı terk edip müttefiki Zengi ile Musul’a gitmiştir.

Sultan Sancar’ın ülkesinin doğusunda ilişki içerisinde bulunduğu başlıca hâkimiyetler hangileridir?

Sultan Sancar’ın ülkesinin doğusunda ilişki içerisinde bulunduğu başlıca hâkimiyetler Karahanlılar, Gazneliler, Gurlular, Karahıtaylar Harizmşahlar ve Oğuzlardır.

Karahanlı Sultanı Mahmut Han'ın Sultan Sancar'dan yardım isteme sebebi nedir?

Kuzey Çin’de iki asra yakın (916-1125) hüküm süren,
Karahıtaylar (Kitanlar), 1128 yılında  Karahanlılarla
karşılaşmışlardır. Önce Ahmed Han tarafından yenilgiye uğratılıp, Karahanlı devleti hudutlarını korumakla görevlendirilmişlerdir. Ancak daha sonra iç çekişmeler dolayısıyla yardımına başvurulan Gürhan, bu vesile ile girdiği Balasagun şehrini ve tüm Doğu Karahanlı topraklarını istilâ etmiştir. Karahıtaylar’ın ilerleyişini durdurmak üzere, Hocend’de karşılarına çıkan Mahmud
Arslan Han yenilgiye uğraöıştır (1137). Bu sırada Han’ı meşgul eden en önemli meselelerden birisi de, Maveraünnehir’in fethinden beri, yerleşik hayata geçirilmek istenen ama geçirilemeyen Karlukların isyanlarıydı.  Mahmud Han 1137 yılında, Karahıtay, Karluk, Yağma, Kanglı ve Oğuz boylarının giderek artan baskıları karşısında Sultan Sancar’a yardım çağrısında bulunmuştur.

Harizm nedir?

Tuğrul ve Çağrı Beyler zamanında, Cend melikini yenilgiye uğratmaları üzerine doğrudan Selçuklu idaresine katılmıştı. Bölge eski dönemlerden beri ve Gazneliler zamanında da Harizmşah adı verilen valiler tarafından idare edilir ve valilik çoğunlukla babadan oğula geçerdi. Daha sonra Karahanlılarla da çekişme konusu olan Harizm’in, başlangıçta önemine binaen Selçuklu meliklerinin idaresine bırakıldığı görülmektedir.

Atsız'ın bağımsız olma mücadelesine girmesinin sebebi nedir?

Atsız, Harizm valiliğinin ilk yıllarda Sultan Sancar’a bağlı kalmıştır. Atsız, gün geçtikçe siyasî nüfuzunu; komşu
Oğuz gruplarını hizmetine almak suretiyle de askerî gücünü arttırmıştır. Atsız’ın güçlenmesinden rahatsız olanlar onun nüfuzunu kırmak için birtakım entrikalar çevirip Sancar’ın nezdindeki itibarını sarsmaya çalışmışlardır. Atsız bu yüzden Gazne seferi dönüşünde Belh’e vardıklarında, Sultan’dan izin alıp Harizm’e
gitmiştir. Sultana yakınlığı ile bilinen birçok kişinin kendi aleyhinde çalıştığının farkında olan Atsız, eninde sonunda Sultanın bundan etkileneceğini düşünerek kendisini korumak amacıyla bazı faaliyetlere girişmiştir. Bu çerçevede Cend ve Mankışlak’ı ele geçirip bağımsız olma mücadelesine girmiştir.

Hangi isyan Sancar'ın ve Büyük Selçuklu Devleti'nin sonunu hazırlamıştır?

Oğuz İsyanı. Oğuzlar’ın bir kısmı Selçuklu Devleti’nin kuruluşunda başlıca rolü oynarken; onlardan yüz yıl sonra Horasan’a göç eden başka bir Oğuz topluluğu ise, tarih sahnesinden silinmesinin sebebi olmuştur.

Oğuz isyanının sebepleri nelerdir?

İlk anlaşmazlık, sarayın mutfak nazırının bu iş için gönderdiği vergi memurunun koyunları tahsil ederken, Oğuzlara güçlük çıkarması, kanunsuz hareket etmesi, onlara karşı kimsenin söylemeye cesaret edemediği sözleri sarf etmesi ve hattâ rüşvet istemesi yüzünden çıkmıştır. Çatışma, Kamaç’ın onları sultana şikâyet etmesi üzerine
daha da büyümüştür. Oğuzlar kendilerine tayin edilen şahne Kamaç'ı tanımamış doğrudan sultana tâbi olduklarını bildirerek şahneyi kovmuşlardır. Kamaç bir ordu ile üzerlerine yürüyünce Oğuz beyleri Sultanın hazinesine hane başına 200 dirhem vererek otlaklarında eskisi gibi yaşamalarına müsaade edilmesini istemişlerdir.
Oğuzlar’ın bu teklifini kabul etmeyen Kamaç, onlarla girdiği savaşta yenilgiye uğrayıp oğlu ile birlikte hayatını kaybetmiştir.

Şahnelerin başlıca görevleri nelerdir?

Şahnelerin başlıca görevleri: Devlet ile boy beyleri
arasındaki irtibatı sağlayarak devleti onlar nezdinde temsil etmek; otlak ve su kaynaklarını tayin etmek; yerleşiklere karşı uygunsuz hareketlerde bulunmalarını önlemek ve vergilerini tahsil etmektir.

Oğuzlar Sancar'ı yenilgiye uğrattıktan sonra nasıl bir tutum sergilemiştir?

Kaynakların verdiği bilgilere göre, beklenmedik bir zafer kazanan Oğuzlar görünürde Sultan Sancar’a hürmet etmiş ve ona sultana yakışır bir şekilde davranmışlardır. Oğuzlar bakımından bu galibiyet başlangıçta Sultanı Selçuklu ümerasının nüfuzundan kurtarmak ve kendi denetim veya himayeleri altına almaktan ibaretti. Mevcut düzeni korumak ve dış müdahaleleri önlemek için siyaseten Sultan Sancar’ın hayatına dokunmamayı ve ona bir hükümdara
yakışır şekilde muamele etmeyi tercih etmişlerdi. Varlıklarını korumak için meşru sultana karşı savaşmak zorunda kalan Oğuzlar, beklemedikleri bu sonuçtan sonra kendilerini devletin başında bulmuşlardı. Ancak zamanla güçlerine mağruren hem sultana hem de ahaliye karşı siyasetlerini değiştireceklerdir.

Sultan Sancar'ın naaşı nerdedir?

Sancar 1157 yılı Nisan ayının 18. günü 71 yaşında vefat etmiştir. Naaşı sağlığında kendisi için “Ahiret evi = Dârülâhire” veya “Devlethane” adı ile inşa ettirdiği  türbesine defnedilmiştir.

Sultan Sancar devrin büyük ilim ve edebiyat adamları kimlerdir?

Sultan Sancar devrin büyük ilim ve edebiyat adamlarını daima himaye etmiştir. Enverî, Muizzî, Ferideddin Attâr,
Ömer Hayyâm ve Reşideddin Vatvât bunlardan sadece bazılarıdır.