Sosyolojide Araştırma Yöntem ve Teknikleri Dersi 3. Ünite Özet

Nicel ve Nitel Araştırma Yöntemlerinin Temel Özellikleri

Nicelik, bir şeyin sayılabilen, ölçülebilen veya azalıp çoğalabilen durumu, çokluk, miktar anlamına; nicel ise nicelikle ilgili olan anlamına gelir.

Nitelik ise bir şeyin nasıl olduğunu belirten, onu başka şeylerden ayıran, bireyin, nesne veya yaşantının bir yönünü ötekilerden ayırt etmeye yarayan özellik, vasıf ya da durumu ifade eden bir kavramdır. Nitel ise nitelik bakımından, nitelikle ilgili, niteleyici anlamına gelir.

Nicel araştırma yönteminin temel özellikleri şu şekilde sıralanmaktadır:

• Pozitivist bilim anlayışına dayanır. Bu anlayışa göre toplumsal olgular gözlemlenebilir, ölçülebilir, kültüre ve zamana bağlı olarak değişmeyen, evrensel ve durağan olgulardır.
• Araştırmanın aşamaları sırasıyla şu şekildedir:

1. Araştırma konusunun belirlenmesi,
2. Araştırma hipotezi ya da hipotezlerinin kurulması,
3. Veri toplama tekniklerinin belirlenmesi
4. Araştırmanın örnekleminin seçilmesi
5. Örneklemden veri toplanması,
6. Toplanan verilerin istatistiksel olarak çözümlenerek araştırma hipotezlerinin sınanması,
7. Bulguların yorumlanması,
8. Araştırma raporunun yazılması.

• Araştırmalarda tümdengelim ilkesi geçerlidir. Toplumsal olgu ve olaylar parçalarına ayrılır, bu parçalardan elde edilen bilgi bütüne genellenir.
• Genelleme yapabilmek için seçilen örneklemin evreni temsil etmesi son derece önemlidir. Aksi takdirde sosyal gerçeklik yanlış yansıtılmış olacaktır.
• Değişkenler arasındaki nedensel ilişkileri etkileyebilecek çevresel koşullar kontrol altında tutulur ve toplumsal olgular kontrollü bir ortamda incelenir. Böylece hipotezde yer almayan değişkenlerin incelenen olgu veya olayı etkileme olasılığı azaltılmış olur.
• Güvenirlik son derece önemlidir. Güvenirlik, araştırma tekrarlandığında benzer bulguların elde edilme derecesidir. Araştırmanın ortaya koymaya çalıştığı toplumsal kanunların evrensel olarak geçerli olması gerektiği için bulgular, aynı konuda yapılan başka araştırmalar tarafından tekrarlandığı takdirde doğru kabul edilir.
• Araştırma başladıktan sonra araştırma sürecinde, kullanılan tekniklerde, veri toplama araçlarında hiçbir değişiklik yapılmaz.
• Araştırmacının rolü, standartlaştırılmış ölçüm araçlarını kullanarak sayısal olarak ifade edilebilecek verileri toplamak ve bu verileri istatistiksel olarak çözümleyerek sonuçları açıklamakla sınırlıdır. Bu nedenle araştırmacı araştırmaya katılan kişilerle etkileşime girmez.
• Nicel araştırma yönteminde veriler sayısal olarak işlenir. Toplumsal olarak özü itibari ile sayısal özellikler taşımayan verilerde sayısal olarak ifade edilebilmektedir. Bulgular değişkenler arasındaki istatistiksel olarak anlamlı olan ilişkilerin varlığının, yönünün ve şiddetinin ortaya konması ve açıklanması yoluyla sunulur.

Nitel araştırma yönteminin temel özellikleri:

Nitel araştırma derinlemesine bilgi toplamayı amaçlamaktadır. Bu sebeple toplumsal olgular arasında nedensellik ilişkisi kurmayı amaçlar. Nicel araştırmaların temelinde ne, nerede, ne kadar gibi sorular yatarken, nitel araştırmaların temelinde neden, nasıl gibi derinlemesine bilgiyi bulmaya çalışan sorular yatmaktadır. Nitel araştırma yönteminin temel özelliklerine bakarsak;

• Yorumlayıcı yaklaşıma dayanır. Yorumlayıcı yaklaşım toplumsal olguların, insanların anlam dünyasında, birbirleri ile girdikleri karşılıklı etkileşim sürecinde inşa edildiğini varsayar. Nitel araştırmalarda neden ve nasıl sorularına yanıt aranır.
• Nitel araştırmalar olgular arasında nedensellik ilişkisi kurmayı amaçlamaz. Çünkü toplumsal olgular etkileşim içindeki toplumsal aktörlerin amaçlı eylemleri ile yaratılan, değişken, karmaşık ve belirsiz olgulardır, bu nedenle genellenemez ve tahmin edilemezler.
• Yorumlayıcı yaklaşıma göre, toplumsal olgu ve olaylar arasındaki ilişkiler net sınırlarla belirlenemeyecek kadar karmaşıktır. Nitel araştırmalarda parçalara değil bütüne odaklanılır ve toplumsal olgular, olaylar ve eylemler tümevarımsal bir yaklaşımla incelenir.
• Önceden belirlenmiş bir teori ya da hipotez ile başlamaz. Bu nedenle araştırma süreci önceden ayrıntılı şekilde belirlenmez, toplanan verilerin gösterdiği özelliklere göre araştırma probleminde ya da yöntemde değişiklik yapılabilir. Dolayısıyla araştırma süreci esnektir.
• İncelenen sürece müdahale edilmez, çevresel koşullar kontrol altında tutulmaya çalışılmaz. Toplum, dinamikleri ve kendi doğal akışında incelenir.
• Toplumsal olguların içinde bulundukları bağlam çerçevesinde birbirinden farklı şekilde biçimlendikleri varsayıldığı için elde edilen bulgular başka ortamlara genellenmez. Bu nedenle nicel araştırmalara oranla daha küçük örneklem gruplarıyla çalışılır.
• Aynı konuda yapılacak benzer nitel araştırmaların birbirlerinin bulgularını tekrarlamaları beklenmez. Yapılan yorum ya da geliştirilen teori, çalışılan kişilere anlamlı geliyorsa ve diğer kişilerin de onları derin bir şekilde anlamasını sağlayabiliyorsa doğru kabul edilir.
• Araştırmacının kendisi veri toplama aracıdır. Bu araştırma yönteminde ve ağırlıklı olarak açık uçlu sorular sorulur. Bu da standart bir ölçüm aracının söz konusu olmadığı, dinamik bir araştırma sürecinin olduğu anlamına gelmektedir.
• Elde edilen veriler analiz edilirken istatistiksel yollar kullanılabilir ancak elde edilen bulgular sayılara indirgenmez ve sayısal göstergelerle ifade edilmez.

Nitel araştırmanın dayandığı yorumlayıcı yaklaşım içerisinde birey terimi yerine sosyal aktör ya da özne terimi tercih edilir. Sosyal eylemde bulunan, bilinçleri ve diğer insan ve gruplarla kurdukları etkileşim aracılığıyla sosyal dünyayı inşa eden ve değiştiren birey ya da gruplar sosyal aktörler olarak adlandırılır.

Nicel ve nitel araştırma yöntemlerinin karşılaştırılması iki yöntemin kendine özgü güçlü ve zayıf yönlerinin anlaşılması açısından önemlidir. Nicel yöntemin en güçlü yönleri şu şekilde sıralanabilir:

• Toplumun bütününde görülen özelliklerin, toplumda bir bütün olarak var olan yapı ve desenlerin incelenmesinde güçlüdür.
• Araştırmalar tekrar edilebilir niteliktedir.
• Veriler standartlaştırılmış ölçüm araçları ile toplanır, nesnellik sağlanır.
• Veri toplama ve veri analizi süreçleri daha kısa sürede tamamlanabilir.

Nicel yöntemin eleştirilen yönleri şöyle özetlenebilir:

• İnsan davranışını, bu davranışı oluşturan sosyal ve kültürel bağlamdan soyutlaması,
• İnsan yaşamını sayılara ve soyut formüllere indirgemesi,
• Teori ve hipotezde yer verilmemiş olan değişkenlerin etkisini göz ardı etmesi,
• Bireylerin etkileşimi sonucunda meydana gelen değişimleri görememesi,
• Konu seçiminde ve bulguların yorumlanmasında araştırmacının değer yargılarından arınması mümkün olmadığı halde nesnelliği bir şart olarak görmesi,

Nitel yöntemin en güçlü yönleri şu şekilde sıralanabilir:

• İnsan davranışının ve sosyal yaşamdaki değişim sürecinin kendi bağlamı içinde anlaşılmasını sağlayacak detaylı veriler sunar.
• İnsanların karmaşık veya çelişkili tutumlarını incelemek veya araştırma konusu üzerindeki etkisi ilk anda görülemeyen faktörlerin etkilerini fark etmek açısından avantajlıdır.

Nitel yönteme getirilen başlıca eleştiriler şunlardır:

• Fazla öznel ve göreceli olması nedeniyle sonuçların araştırmacıya bağlı olarak değişmesi,
• Sosyal olguları etkileyen ama sosyal aktörlerin bilgileri dışında işleyen süreçleri göz ardı etmesi,
• Veri toplama ve çözümleme süreçlerinin çok fazla emek ve zaman gerektirmesi,
• Elde edilen verilerin araştırma evrenine genellenememesi.

Nicel ve nitel araştırmalar ilgili tabloda (S:74, Tablo 3.1) temel özellikleri açısından karşılaştırılmaktadır.

Araştırma Teknikleri

Verileri toplamak için kullanılan araçlar, diğer bir deyişle veri toplama teknikleri, nicel ve nitel araştırmalarda birbirinden farklılık gösterir.

Nicel araştırmalarda kullanılan araştırma teknikleri standartlaştırılmış veri toplama araçlarının kullanıldığı, araştırmacının araştırma sürecinin dışında düşünüldüğü tekniklerdir. Deney, yarı deney, yapılandırılmış (denetimli) gözlem, anket ve yapılandırılmış görüşme olarak sıralanabilir. Tarama olarak da adlandırılan survey de nicel araştırmalarda sıklıkla kullanılan bir araştırma desenidir.

Deney: Değişkenler arasındaki ilişkilerin önceden belirlenen hipotezlerin sınanması amacıyla kontrollü bir ortamda incelenmesine deney adı verilir. Bu yöntemde etkisi incelen değişkene bağımsız değişken, bağımsız değişkene tepki olarak değiştiği gözlenen değişkene ise Bağımlı değişken adı verilir. Deneyde, özellikleri birbirine denk olan iki gruptan biri bağımsız değişkene tabi tutulmaz (kontrol grubu), diğer grup ise bağımsız değişkene tabi tutulur (deney grubu) ve sonuçlar karşılaştırılarak neden sonuç ilişkisi ortaya konmaya çalışılır. Deneyin en güçlü yönü, neden sonuç ilişkilerinin varlığını ve yönünü ortaya çıkarması ve dış etkileri kontrol altında tutmasıdır. Zayıf yönleri ise sonuçlarının genellenmesinin zorluğu, deneklerin normalde gösterecekleri davranışlardan daha farklı davranışlar sergileyebilmeleri ve insanların düşünce ve davranışlarını etkileyen sosyal kurumların laboratuvar ortamında yeniden yaratılmasının mümkün olmamasıdır.

Yarı-Deney: Deneylerin laboratuvar ortamında yapılmadığı, dış faktörlerin tamamen kontrol edilmediği hipotez sınama ve genelleme amacı taşıyan çalışmalardır. Deney koşullarını sağlamanın zor olduğu durumlarda kullanılır.

Yapılandırılmış (Denetimli, Sistematik) Gözlem: Gözlem, gündelik hayatta meydana gelen toplumsal eylemlerin doğrudan izlenmesi olarak tanımlanabilir. Yapılandırılmış gözlem, araştırmacının belirlenmiş bir takım kural ve prosedürler çerçevesinde katılımcılarla etkileşime girmeden veri topladığı gözlem tekniğidir. Bu teknikle, görüşmeler veya anketlerle elde etmenin mümkün olmadığı veriler elde edilmeye çalışılır. Bu gözlem tekniğinin yapılandırılmış olarak adlandırılmasının nedeni, gözlem sırasında bir gözlem çizelgesinin kullanılmasıdır. Gözlem çizelgesinde neyin gözlemleneceği, gözlemde nelere dikkat edilmesi gerektiği ve gözlemin nasıl kaydedilmesi gerektiği açık bir şekilde belirtilmiştir. Gözlemcilerin kayıtlarının birbirleri ile ne kadar tutarlı olduğu “gözlemciler arası uyum” kavramı ile ifade edilir. Gözlemciler arası uyumun derecesini saptamak için Küçük/Büyük Endeksi (S/L) ve Oran Uyum Endeksi (PAI) kullanılır.

Anket: Kısa sürede geniş bir örneklemden yüzeysel veriler elde etmek için kullanılan, önceden hazırlanmış soruların katılımcılara postayla ya da internet üzerinden gönderilmesi veya telefonla ya da yüzyüze sorulmasını içeren bir veri toplama tekniğidir. Sorulacak soruların ve cevap kategorilerinin yazılı olduğu forma anket formu ya da soru kağıdı denir.

Anket formlarında yer alan soru tipleri içeriklerine göre olgusal sorular, davranış soruları, tutum ve görüş soruları ve bilgi soruları; amaçları açısından eleme soruları, sondaj soruları ve sınama (kontrol) soruları; biçim açısından ise kapalı uçlu ve açık uçlu sorular olmak üzere sınıflara ayrılırlar. İçerik ve biçimlerine göre soru tipi örnekleri için ilgili tabloyu inceleyiniz (S:82,Tablo 3.2).

Anket formunda yer alan sorular hazırlanırken dikkat edilmesi gereken noktalardan bazıları şunlardır:

• Kullanılan dil basit olmalı, sorular herkesin anlayabileceği basit ifadelerle sorulmalıdır.
• Soruların mümkün olduğunca kısa, açık ve net olmasına özen gösterilmeli ve her bir soruda sadece bir öğe ölçülmeye çalışılmalıdır.
• Kapalı uçlu sorularda cevap kategorilerinin birbirlerini dışlayan kategoriler olmasına ve katılımcının durumunu içeren bir kategorinin şıklar arasında yer almasına dikkat edilmelidir.
• Cevap kategorileri katılımcının soruyu cevaplamasını zorlaştıracak kadar çok sayıda olmamalıdır.

Hazırlanan anket formu, örneklem üzerinde uygulanmadan önce soruların anlaşılıp anlaşılmadığını, istenen özellikleri ölçüp ölçmediğini ve anket formunda düzeltilmesi gereken hatalar olup olmadığını görmek için daha küçük bir grup üzerinde uygulanır. Bu ön çalışmaya pilot çalışma adı verilir. Anket formunun örnekleme uygulanması sırasında dikkat edilmesi gereken bazı noktalar şu şekildedir:

• Araştırmacı katılımcıya öncelikle kendini tanıtmalıdır.
• Anketin amacı araştırmacıya açıkça bildirilmeli, tekrarlı ölçüm gerekmediği sürece katılımcıdan kişisel bilgiler istenmemeli, katılımcıdan elde edilen bilgilerin bilimsel amaçlar dışında kullanılmayacağı, başka kişi ve kurumlarla paylaşılmayacağı ifade edilmeli ve araştırmaya katılmak istemeyen kişiler zorlanmamalıdır.
• Sorular objektif bir şekilde sorulmalı, katılımcılar yönlendirilmemelidir.
• Katılımcı soruya cevap vermek istemiyorsa zorlanmamalı, katılımcının “bilmiyorum” ya da “fikrim yok” gibi kategorileri tercih etmesi engellenmemelidir.
• Araştırmacı, katılımcının sözel olmayan ifadelerinin (jest, mimik, vücut dili vb.) de farkında olmalı, gerekirse soruları tekrarlamalı ya da açıklamalıdır.

Anket tekniğinin en önemli avantajı, verilerin büyük örneklem gruplarından hızlı bir şekilde ve düşük maliyetle toplanmasıdır. Anketler posta yoluyla, telefonla, internet üzerinden veya yüz yüze uygulanılabilmektedir. En önemli dezavantajları ise,

• Postayla yollanan anketlerde cevaplama oranının düşük kalabilmesi,
• Yüz yüze uygulanmayan anketlerde okuryazar olmayanların araştırma kapsamı dışında kalması,
• Örneklem büyüdükçe maliyetin artması,
• Çevrenin katılımcılar üzerindeki etkisinin kontrol edilememesi ve
• Cevapların detaylandırılmasına uygun olmamasıdır.

Survey (Tarama): Bir araştırmanın survey niteliği kazanması için:

• Araştırma evrenini temsil edecek bir örnekleme sahip olması,
• Verilerin standart bir veri toplama aracı ile sistemli bir şekilde toplanması,
• Verilerin istatistiksel olarak analiz edilmesi gerekir.

Surveyler aynı değişken hakkında çok sayıda kaynaktan bilgi toplanmasını içeren araştırmalardır. En sık başvurulan veri toplama tekniği ankettir.

Yapılandırılmış görüşme: Araştırmacının standart bir görüşme formunu izleyerek görüşmecilere önceden belirlenmiş soruları yüz yüze sorduğu görüşme türüdür. Araştırmacının görüşmeyi kaydederken katılımcının söylediklerini tam olarak aktarıldığı gibi kaydetmesi gerekir.

Nitel araştırmalarda kullanılan araştırma teknikleri ise derinlemesine görüşme, odak grup görüşmesi, yapılandırılmamış (denetimsiz) gözlem, yarıyapılandırılmış gözlem, örnek olay incelemesi (vaka çalışması), doküman incelemesi, yaşam öyküsü, sözlü tarih ve gömülü teori (grounded theory) olarak sıralanabilir.

Derinlemesine Görüşme: Araştırma problemine ilişkin yüzeysel bilgilerden çok, kişilerin düşünce, görüş ve deneyimleriyle ilgili bilgi toplanmak istendiğinde kullanılır. Az sayıda insanla görüşülerek çok detaylı bilgi elde edilmeye çalışılır. Derinlemesine görüşmelerde açık uçlu sorular sorulur ya da katılımcının kendiliğinden konuşması sağlanır. Böylece görüşmecinin istediğini açık şekilde söyleyeceği rahat bir ortam oluşturmak amaçlanır.

Odak Grup Görüşmesi: Belirli kriterlere göre seçilerek önceden belirlenmiş bir konuyu tartışmak üzere bir araya gelmiş olan yaklaşık 6-12 kişilik bir grup insanla, nitel bir anlayışla yapılan görüşmedir. Katılımcılar görüşmeye grup olarak katılırlar. Gruba dâhil olan kişiler, araştırmacı açısından önem taşıyan bir şekilde birbirleriyle bazı açılardan benzerlik gösterirler, yani grup homojendir. Odak grup görüşmesi, grup normlarını, grup normları hakkındaki görüşleri, belirli bir popülasyondaki çeşitliliği öğrenmek açısından faydalı bir tekniktir. Reklamcılık, pazarlama ve siyaset gibi alanlarda sıklıkla kullanılır çünkü bu alanlarda yapılan araştırmaların birçoğunda, geniş kitleleri ikna edebilecek fikirlerin ya da ifadelerin neler olduğu ortaya konmaya çalışılır.

Yapılandırılmamış (Denetimsiz) Gözlem: Gözlem çizelgesi gibi standart bir veri toplama aracının kullanılmadığı betimleyici ve keşfedici araştırmalarda kullanılan gözlemdir. Gözlemci, gözlemlediği davranışlara olduğu kadar, davranışın içinde gerçekleştiği bağlama da odaklanır ve böylece davranışın nedenini de anlamaya çalışır. Yapılandırılmamış gözlem katılımsız ve katılımcı olmak üzere ikiye ayrılır. Katılımsız gözlemde araştırmacı gözlemlediği kültürün dışında kalarak tamamen gözlemci rolünü üstlenir. Katılımcı gözlemde ise araştırmacı gözlemlediği topluluğa belirli bir ölçüde dâhil olur.

Yarı-Yapılandırılmış Gözlem: Bir veri toplama aracı kullanılan, yapılandırılmamış çalışmalarda elde edilen verilerin doğal ortamda sınanmasına yönelik gözlem türüdür. Gözlemci, doğal ortamı gözlemler ve önceki çalışmalarda ortaya çıkan davranışların tekrar görülmesi durumunda bu davranışları veri toplama aracına işler.

Örnek Olay İncelemesi (Vaka Çalışması): Bir sosyal olgu ya da olayın bütüncül olarak anlaşılabilmesini sağlamak amacıyla, olay ya da olguyla ilgili bütün değişkenlerin karşılıklı etkileşiminin incelendiği bir araştırma deseni olan örnek olay incelemesinde; örnek olay, ilgilenilen durum bir birey olabileceği gibi bir grup ya da bir kurum da olabilir.

Yaşam Öyküsü Görüşmesi: Katılımcının yaşadığı hayatı, bu hayattan hatırında kalanları, hayatı hakkında diğer insanların bilmesini istediği şeyleri, bir görüşme esnasında ve mümkün olduğunca bütünüyle ve dürüst bir şekilde anlatması şeklinde tanımlanır. Genellikle aile yapısı, aile üyeleri, akrabalar, arkadaşlar ve komşular hakkındaki anılar, işle ilgili düşünceler ve duygular, evlilik gibi konuları içerir.

Sözlü Tarih Görüşmesi: İnsanların yaşamı hakkındaki biyografik verilerin toplandığı bir tekniktir. Yaşam öyküsü görüşmelerine benzer ancak görüşmeye konu olan kısım yaşamın tamamını kapsamaz, araştırma konusunu oluşturan olgunun tarihsel sınırları içinde kalır.

Doküman İncelemesi: Araştırma konusu hakkında bilgi içeren yazılı materyallerin çözümlenmesidir. İncelenecek dokümanlar arasında kitaplar, gazete ve dergiler, raporlar, kayıtlar, yazışmalar, yönergeler, tutanaklar, günlükler, hatıratlar ve özel mektuplar bulunur.

Yazılı dokümanların incelenmesinde içerik analizi ve eleştirel söylem analizi kullanılır. İçerik analizi, incelenen dokümandaki ifadelerin belirli özelliklerini sistematik ve nicel bir yolla tanımlama, nitelendirme ve bu yolla metne ilişkin bazı çıkarsamalarda bulunma çabasıdır. Eleştirel söylem analizinde ise verilerin içinde ilk bakışta görülmeyen, saklı gerçeklerin ortaya konması amaçlanır.

Gömülü (Grounded) Teori: Toplumsal araştırmaları önceden belirlenmiş teoriler üzerinde temellendirme baskısına karşı geliştirilmiştir. Bu yöntemde veriler toplanırken bir yandan da çözümlemeler yapılarak, verilere uygun bir teorik açıklama getirilmeye çalışılır. Nitel verilerin analizinde tümevarım, tümdengelim ve doğrulama tekniklerinin aynı anda kullanıldığı son derece gelişkin bir dizi prosedürden oluşur.

Yöntemsel Çoğulculuk

Sosyolojide nicel ve nitel yöntem yönteme ait veri toplama ve veri analizi tekniklerinin birlikte kullanılmaları oldukça yaygındır. Çok sayıda araştırmacı, nicel veya nitel yöntemlerden birini benimsemekte ancak bulgularını desteklemek için diğer yöntemin veri toplama tekniklerini de kullanmaktadır. Her iki yöntemden de faydalanma yöntemsel çoğulculuk, nirengi ya da üçgenleme olarak adlandırılmaktadır. İki yöntemi bir arada kullanmanın yolları şunlardır:

1. Nicel veriler nitel çalışmalarla elde edilmiş verilerin, nitel veriler de nicel çalışmalarla elde edilmiş verilerin doğruluğunun kontrol edilmesi amacıyla kullanılabilirler.
2. Nitel yöntem, daha sonra nicel yöntemle sınanmak üzere hipotez geliştirilmesi amacıyla kullanılabilir.
3. Nitel yöntemle yapılacak çalışmalarda kimlerin incelenmesi gerektiğinin belirlenmesinde faydalı olabilir.
4. Nitel yöntem, nicel araştırmalar sonucunda birbirleriyle istatistiksel olarak ilişkili oldukları ortaya çıkan bazı değişkenlerin neden ilişkili olduğunu göstermek amacıyla kullanılabilir.
5. Çalışılan sosyal grup hakkında daha bütüncül bir görüşe sahip olabilmek için eşzamanlı iki araştırma yapılabilir. Araştırma konusunun genel özellikleri için nicel, özgül özellikleri için nitel yöntem kullanılabilir.