Sanat Tarihi Dersi 6. Ünite Sorularla Öğrenelim

İslamiyet'in kabulünden önce Hun Mimarisine (MÖ 244-MS 216) ait bilinen en erken tarihli veriler nelerdir? 

Minusinsk’de kaya üzerine çizilmiş MÖ 7. yüzyıla tarihlenen dört yöne kırma çatılı, ağaç kütüklerinden yapılmış ev ve yurt tipi çadır tasvirleri bilinen en erken tarihli verilerdir. Yurt tipi çadır: Ahşap konstrüksiyonlu, yuvarlak gövdeli, konik külah biçiminde sonlanan tepesinde dumanın dışarıya çıkacağı bir deliğin yer aldığı, üzeri kalın keçelerle kaplanan, kolay sökülüp kurulabilen, Anadolu’da topak ev olarak da adlandırılan çadırlara denilmektedir. 

Genel olarak Hun Mimarisini neler temsil etmektedir ve özellikleri nelerdir? 

Genel olarak Hun mimarisini, çadırlar ve mezarlarının bulunduğu Karakol, Şibe, Katanda, Başadar, Berel, Pazırık, NoinUla, Altun-Yış, Moğalistan ve Kazakistan’da bulunan kurganlar temsil etmektedir. Kurgan: Dış görünüşü ile tümülüsleri çağrıştıran üzerleri yığma toprak ve taşlarla örtülü mezarlara kurgan denilmektedir. Arkeolojik kazılarla gün yüzüne çıkarılan Hun kurganlarından, Hunların çoğunlukla at, kişisel eşya ve silahları ile birlikte gömüldükleri anlaşılmıştır. Toprak altında kalan mezar odası bir ya da birkaç odadan oluşabilmektedir. Ahşaptan oyma bir sandukanın içerisine yerleştirilen mumyalanmış cesedin konulduğu mezar odalarının duvar, tavan ve tabanları ağaç kütüklerle oluşturulmakta bu kütükler çoğunlukla halı veya keçeyle kaplanmaktadır. Sunulan ölü hediyeleri, mezar odasının ya da bir başka odanın içerisine, at cesetleri mezar odasının dışına veya üzerine yerleştirilmekte, en son olarak da üzerlerine taş ve toprak yığılarak burada bir tepe oluşturulmaktadır. 

Göktürk Mimarisini (522-744) temsil eden yapılar ve bu yapıların en ünlüleri hangileridir? 

Göktürk Mimarisi (522-744): Göktürkler kurgan yapımını devam ettirmiş ve
hükümdarları için mezar külliyeleri inşa etmişlerdir. Külliye: İşlevleri bir birini tamamlayan, benzer üslup özellikleri taşıyan ve bir yapıyı merkez alan yapı
topluluklarına denilmektedir. Ölen hükümdar veya kahramanın anısını yâd etmek için yapılan bu anıtlara Orhun ve Yenisey Irmakları arasındaki bölgede rastlanmaktadır. En ünlüleri Kültigin (732) ve Bilge Kağan (735) ile vezir Tonyukuk (725)’a ait mezar külliyeleridir. 

Uygur Mimarisini (745-840) temsil eden yapılar ve özellikleri nelerdir? 

Uygurlar Balık veya Ordu Balık adı verilen surlarla çevrili şehir ve kaleler kurmuşlardır. Çin ve İran etkilerinin görüldüğü Uygur tapınakları genellikle dikdörtgen biçimli büyük alanlara oturan yapılar topluluğundan oluşurlar. Bu tapınaklarda bir iç avlu etrafında çoğu rahiplere tahsis edilen çeşitli işlevlere sahip mekânlar yer alır. Mekânların bazılarında Buda heykelleri bulunur. Uygur konutlarının avlulu ve kiremit kaplı kırma çatılı oldukları düşünülmektedir.

Tolunoğlu Mimarisini (868-905) temsil eden yapılar hangileridir? 

Tolunoğlu Ahmed, 870 yılında Mısır Fustat’da büyük meydanlı el Katayi şehrini kurmuş, burada bir hastane, su kemerleri, değirmen ve hamam yapılarıyla Tolunoğlu/Fustat Ulu Camii’ni (876-879) inşa ettirmiştir. Kareye yakın dikdörtgen biçimli bir alana oturan cami, sivri kemer sıralarıyla birbirinden ayrılan mihraba paralel beş sahın ve ortasında bir şadırvanın yer aldığı üç yandan ikişer revak sırasıyla çevrelenmiş büyük bir avludan oluşur.

Türk- İslam mimarisinde görülen şadırvan kavramını açıklayınız. 

Şadırvan: Cami avlularında yer alan, abdest almak için kullanılan çokgen ya da
konik çatıyla örtülü çevresi açık küçük çeşme yapılarına şadırvan denilmektedir.
Tolunoğlu/Fustat Ulu Camii’nin özgün şadırvanı 986 yılında yanmış, günümüze gelen kubbeli şadırvanı 1296 yılında Türk Memlükleri zamanında yapılmıştır.

Karahanlı Mimarisini (840-1212) temsil eden yapılar nelerdir? 

Karahanlıların ilk cami yapısı Buhara yakınlarında, Hazara kentinde inşa edilen merkezî birimli Hazar Degaron Camii (11.yy)’dir. Altı payenin taşıdığı, aynı çapta on iki kubbe ile örtülü Muğak Atari Camii (11.yy) ise plan kuruluşu açısından özellikle Osmanlı devri yapılarında görülen eş üniteli, çok kubbeli plan tipinin ilk uygulamalarındandır. Doğu ve batısından ard arda yerleştirilmiş ikişer tonozlu birim ile sınırlanan Talhatan Baba Camii (11.yy sonu-12.yy başı) mekâna hakim tromp geçişli kubbeyle örtülü mihrap önü bölümüyle dikkati çeker. Anadolu’da ilk olarak Artuklu camilerine örnek olmuştur.  Kervansaray ve türbe yapılarının ilk uygulamalarının Karahanlı Dönemi’nde İran topraklarında ortaya çıktığı düşünülmektedir. Day Hatun Kervansarayı (11. yy sonu-12. yy başı) dört yönden revaklı açık avlulu ve dört eyvanlı plan şemasındadır. Merv-Amul yolundaki Akçakale Kervansarayı (11. yy sonu) iki avlulu revaklı planı ve ikinci avluda yer verilen kapalı mekânları ile Anadolu Selçukluların karma plan tipli kervansaraylarına öncülük eder. Özbekistan’da bulunan tuğladan inşa edilmiş, kare planlı, tromp geçişli kubbe örtülü Tim Arap Ata Türbesi (978) Karahanlıların bilinen en erken tarihli türbe yapısıdır. 

Karahanlı mimarisinde ortaya çıkan türbe ve eyvan kavramları ne anlama gelmektedir? 

Türbe: Türk ve İslam dünyasında önemli bir kişinin mezarı üzerine inşa edilen genellikle kubbe örtülü anıtsal mezar yapılarına denilmektedir.
Eyvan: Üç yandan duvarla sınırlanmış, bir yönden büyük bir kemerle dışarıya ya da avluya açılan üzeri tonoz örtülü mekânlara denilmektedir. 

Kervansaray ve türbe yapılarının ilk uygulamalarının Karahanlı Dönemi’nde İran topraklarında ortaya çıktığı düşünülmektedir. Kökenleri rıbat denilen sınır boylarındaki küçük tahkimatlara bağlanan, revaklı avluları bulunan bu Kervansaraylardan, Day Hatun Kervansarayı (11. yy sonu-12. yy başı) dört yönden revaklı açık avlulu ve dört eyvanlı plan şemasındadır. 

Gazneli Mimarisinde (969-1186) görülen yapı tipleri nelerdir? 

Gazneli sanatının Türk sanatına en büyük katkısı saray mimarisinde ortaya çıkan biçim ve uygulamalardır. Leşker-i Bazar Sarayı ve Camii (11.yy) döneminin en önemli mimari örneklerindendir. Sultan Mahmut tarafından inşa edilen fakat günümüze ulaşmayan Leşkeri Bazar Sarayı (11. yy) ve Gazne Sultan III. Mesut Sarayı (1112) aynı plan şemasına sahiptir. Sultan Mahmut zamanında inşa edilen, Rıbat-ı Mahi (1019 1020) açık avlulu dört eyvanlı plan şeması ve köşelerdeki yuvarlak köşe kuleleri ile dikkat çeker. Çoğu günümüze gelemeyen Gazneli türbeleri arasında Sultan Mahmut Türbesi (11.yy) ile Aslan Cazib Türbesi (11.yy) sayılabilir.
Gazne Devleti’nin yıkılmasından sonra Hindistan’da Delhi Sultanlığı’nı kuran Kutbeddin Aybek, 1198-1199’da Delhi’de sütunlu Kutbü’l-İslam Camii ile yanındaki aşağıdan yukarıya doğru daralarak 73 m yüksekliğe ulaşan, dilimli gövdeli ve beş şerefeli Kutub Minar adıyla bilinen bir minare yaptırmıştır. Yalnız kırmızı kum taşı ve beyaz mermer malzemenin kullanıldığı bu yapılardan minare günümüze ulaşmıştır. 

Büyük Selçuklu Mimarisinde (1040-1157) görülen İran’dan Anadolu’ya kadar uzanacak olan bir mimari biçimin başlangıcı olarak kabul edilen yapıyı ve özelliklerini açıklayınız. 

Cami mimarisinde büyük bir atılımın gerçekleştirildiği bu devirde tek mekânlı kubbeli camilerin yanı sıra mihrap önünün bir kubbe ile vurgulandığı, dört eyvanlı avlulu plan şemasına sahip çok destekli büyük camiler yapılmıştır. Melikşah zamanında inşa edilen Isfahan Mescidi Cuması (1072-1092)’nin, kare alt yapıya oturan kubbe örtülü mihrap önü bölümü bir eyvanla avluya açılmaktadır. Farklı dönemlerde gerçekleştirilen ekleme
ve onarımlarla dört eyvanlı büyük bir yapıya dönüştürülen caminin, dıştan hafifçe
sivriltilmiş tromp geçişli, tuğla örgülü mihrap önü kubbesi, İran’dan Anadolu’ya kadar uzanacak olan bir mimari biçimin başlangıcı olarak kabul edilmektedir. 

Mihrap önünde bulunan kubbesi, dört eyvanlı revaklı avlusu ile bütün bu yenilikleri tek
bir yapı içerisinde toplayan Zevvare Mescidi Cuması (1135) ise Büyük Selçukluların eyvanlı cami tipinin en gelişmiş örneğidir. 

Anıtsal cami, medrese ve kervansaray yapılarının yanı sıra Büyük Selçuklu mimarisinin en önemli yapı türlerinden olan kümbet nedir ve önemli örnekleri hangileridir? 

Kümbet: Genel bir tanımlama ile kare veya çokgen gövde yapısına sahip, üzeri tonoz, kubbe ya da düz çatı ile örtülen mezar yapılarına türbe; büyük çoğunluğu çokgen gövde yapısına ve ikinci bir bodrum katına (mumyalık) sahip, birinci katlarının üzeri içten kubbe dıştan konik külah ile örtülü anıt mezar yapılarına kümbet denilmektedir. En erken tarihli kümbetler, Tuğrul Bey zamanından kalmadır. Tuğladan inşa edilmiş daire planlı Damgan Kırk Kızlar Kümbeti (1050), sekizgen planlı Kümbeti Ali (1056), yivli gövdeli Doğu Radkan (13.yy) ve Kişmar (13.yy) kümbetleri önemli örneklerdir. 

Türk Memlükleri Mimarisinde görülen (1250-1382) kasır ve maristan kavramları ne anlama gelmektedir? 

Kasır: Genellikle kent dışlarında inşa edilen hükümdarlara ait yüksek duvar ve burçlarla tahkim edilmiş korunaklı şato benzeri yapılara denilmektedir.
Maristan: İslam ülkelerinde hastane yapılarına maristan denilmektedir. 

Sultan Baybars İskenderiye’de 19. yüzyıla kadar ayakta olan Kasr ül-Ümeyr adlı bir kasır yaptırmıştır.

Babürlü Mimarisinin (1526-1858) en önemli eseri hangisidir? 

Hindistan’daki Babürlü mimarisinde Selçuklu, Timurlu ve Hint etkileri görülür. Şah Cihan’ın genç yaşta ölen karısı için yaptırmış olduğu, Agra’daki Tac Mahal (1632 54), 1983 yılında Dünya Kültür Mirası Listesi’ne girmiş çok tanınan tümüyle beyaz mermerle kaplanmış bir mezar anıtıdır. 

Anadolu Türk döneminin en erken tarihli camilerine hangileri örnek verilebilir? 

Cami mimarisinde Anadolu, başka İslam coğrafyalarında görülmeyecek farklı plan denemelerine sahne olmuş ve neredeyse Anadolu’ya özgü yeni cami plan tipleri ortaya çıkmıştır. Büyük Selçukluların inşa ettirdikleri Diyarbakır Ulu ve Siirt Ulu Camii Anadolu Türk döneminin en erken tarihli camilerini oluştururlar. Ahşap tavanlı Diyarbakır Ulu Camii (1091-1092)’nde kubbesiz olarak Şam Emeviye Camii’nin planı tekrarlanmıştır. 

1985 yılında Dünya Kültür Mirası Listesi’ne girmiş bulunan yapı hangisidir, hangi beyliğe aittir ve özellikleri nelerdir?

Mengüceklilerin 1985 yılında Dünya Kültür Mirası Listesi’ne girmiş bulunan Sivas Divriği Ulu Camii ve Şifahanesi (1228-1229) mimarileri ve eşsiz süslemeleriyle Anadolu Türk mimarisinin en kıymetli eserleri arasında yer alır. Camiyi Ahmet Şah, şifahaneyi eşi Turan Melike Sultan yaptırmıştır. Mihrap önü bölümü kubbeli Divriği Ulu Camii her biri değişik tonoz çeşitleriyle örtülü çok bölüntülü plan şemasındadır. İçerisinde Mengüceklilerin hanedan türbesi bulunan şifahane yapısı ise üç eyvanlı, kubbe örtülü kapalı avlusu bulunan kısmen iki katlı bir yapıdır. 

Türk hamamları ve Selçuklu hamamlarının özellikleri nelerdir? 

Genellikle Türk hamamları 1-soyunmalık, 2-ılıklık, 3-sıcaklık, 4-halvet odaları,
5-su deposu 6- külhân olarak isimlendirilen altı bölümden oluşurlar. Külhânda
yakılan ateşin sıcak havası ve su buharının duvarlarda ve zeminde dolaştırılmasıyla ısıtılan bu yapıların plan tipolojileri sıcaklık bölümlerinin biçimlenişine göre yapılır. Selçuklu hamamlarında 1-radial haçvari 2-dört eyvanlı ve köşe hücreli 3-münferit olmak üzere üç farklı plan tipi görülür. Mimar Kelük bin Abdullah’ın Konya’da yaptığı Sahip Ata Hamamı (1258-1279), haçvari dört eyvanlı ve köşe hücreli planı ile Selçuklu devri hamamlarının önemli örneklerindendir.

Osmanlı mimarisinin ilk dönemlerinde ortaya çıkan bir diğer önemli yapı tipi olan zaviyeli caminin özellikleri ve örnekleri hangileridir? 

Zaviyeli cami: Kuruluş yılları ile birlikte önemli örnekleri görülen bu yapı tipi, belirgin bir gelişim çizgisi içerisinde klasik döneme kadar inşa edilmiş, klasik dönemin ortalarından itibaren inşa edilmez olmuştur. İlk örneklerinden itibaren sofa olarak adlandırılan ve
çoğunlukla kubbe örtülü bir orta bölümü ve bu bölümün güneyinde yer alan bir mescit
bölümünden oluşurlar. Bu iki bölümün doğu ve batı yanlarında tabhane odaları olarak adlandırılan ikişer yan mekân bulunur. Tabhane odalarının kesin işlevleri bilinmemekle birlikte misafirhane ve toplantı salonu olarak kullanıldıkları düşünülmektedir. Osmanlı mimarisinin ilk dönemlerinde ortaya çıkan önemli yapı tipi olan zaviyeli cami, ters T planlı ya da imaret olarak adlandırılan çok işlevli cami yapılardır. Benzer planlı İznik Orhangazi İmareti (1325) ile Bilecik Orhangazi İmareti (14. yy) bu tipin ilk; Çelebi Mehmet zamanında külliye olarak inşa edilen Bursa Yeşil Camii, en gelişmiş örneğidir. 

Osmanlı mimarisinde görülen baldaken ne anlama gelmektedir? 

Baldaken: Kare ya da çokgen biçimli bir alanın köşelerinde bulunan sütun ya da payelerle taşınan dışarıya açık kemerle oluşturulmuş, üstü piramidal çatı ya da kubbe örtülü yapılara denilmektedir. Osmanlı türbeleri tek katlı ve çoğunlukla çokgen planlı ve dıştan kiremit kaplı kubbe örtülüdür. Erken dönemde dört ayak üzerine oturan kemerlerle taşınan kubbe örtülü, yanları açık baldaken tipli türbelerin yanı sıra eyvanlı türbeler de inşa edilmiştir. 

Geç Dönem (1718-1923) Osmanlı mimarisinin saray yapıları hangileridir? 

Geç devir saraylarından bölge valisi İshak Paşa’nın Doğubeyazıt’ta inşa ettirdiği,
İstanbul’dan gelen Rokoko etkileri ile Selçuklu mimari üslubunun uygulandığı İshak Paşa Sarayı (1784) 360 odası, mutfak, cami, asker koğuşları, harem dairesi ve avluları ile dikkati çeker. Sultan Abdülmecid’in, Karabet ve Nikolas Balyan adlı iki mimara yaptırdığı Dolmabahçe Sarayı (1853), Sultan Abdülaziz’in 1865 yılında yaptırdığı Beylerbeyi Sarayı (1865), Sarkis Balyan’a yaptırılan Çırağan Sarayı (1871) ve II. Abdülhamit’in Yıldız Sarayı’na eklettiği köşkler 19. yüzyılda İstanbul’da inşa edilen Avrupa tarzındaki saray yapılarını oluştururlar. 

1914 ve kuşağının ardından Batı resminde görülen çeşitli akımların Türk sanatına girmesiyle eserleriyle Türk resim tarihinde yerlerini alan önemli sanatçılar hangileridir? 

1914 kuşağının ardından, 1928 yılında kurulan Müstakil Ressamlar ve Heykeltıraşlar
Birliği ile Ekspresyonizm, Kübizm ve Konstrüktivizm gibi Batı resminde görülen çeşitli akımlar Türk Resim sanatına girer. Bu dönemle birlikte Turgut Zaim (1906- 1974), Zeki Kocamemi (1902-1959), Nuri İyem (1915-2005), Nurullah Berk (1906-1982), Abidin Dino (1913-1993), Neşet Günal (1923- 2002), Bedri Rahmi Eyupoğlu (1911-1975) gibi önemli sanatçılar Türk Resim tarihinde yerlerini alırlar.