Tibbi Cihaz Ve Malzemeler Dersi 1. Ünite Özet

Giriş

Bünyesinde deneysel çalışmalar, testler, analiz ve araştırmalar yürütme ve gözlemleme olanağı sağlayan yere laboratuvar denir. Hastalığın tanısı, önlenmesi ve tedavisine yönelik bilgi sağlamak veya bir insanın sağlık durumunu değerlendirmek amacıyla insan vücudundan alınan materyallere ilişkin biyolojik, mikrobiyolojik, immünolojik, kimyasal, immünohematolojik, hematolojik, biyofiziksel, sitolojik, patolojik ve diğer analizleri yapabilen ayrıca sonuçların yorumlanması ile ileri uygun araştırmaya yönelik tavsiye dahil bütün laboratuvar araştırmalarını kapsayan laboratuvarlarda tıbbi laboratuvar kapsamında değerlendirilir.

Laboratuvarda Sıkça Karşılaşabilecek Tehlikeler ve Önlemler

Laboratuvarlar pek çok farklı analizin değişik deneysel yöntemler kullanılarak yapıldığı mekanlardır. Bu mekanlarda hem çalışanların hem de çalışılan numunenin güvenliğini sağlamak ayrıca analiz sonuçlarının güvenilirliğini yükseltmek için dikkat edilmesi gereken hususlar aşağıda verilmiştir:

1. İdari bölüm ile analizlerin yapıldığı laboratuvar bölümleri ayrı birimler halinde planlanmalıdır.
2. Laboratuvarlar yapılan analizin özelliğine uygun bir şekilde planlanmalı ve çalışmalıdır.
3. Personel için yeteri kadar soyunma dolabı bulundurulmalı, kadın ve erkek personel için soyunma odaları ve sosyal alan düşünülmelidir. Laboratuvara çanta, palto vb. gereksiz malzeme getirilmemelidir.
4. Laboratuvarlar özel çevre koşulları gerektiren analizlerde; bu koşulları kontrol etmeye yarayan aletler ile donatılmış olarak ayrı bölümler halinde planlanmalıdır.
5. Laboratuvarlar toz, nem, buhar, titreşim, elektromanyetik etkenler ve zararlı canlılar gibi olumsuz etmenlerden korunmalıdır. Çalışma alanları 20 ^o C sıcaklıkta sabit tutulmalıdır.
6. Analiz yapılan bölümler, personelin rahat hareket etmesine olanak sağlayacak genişlikte planlanmalıdır.
7. Boru sistemleri, radyatörler, aydınlatma sistemleri ile diğer servis noktaları kolay temizlenecek biçimde tasarlanmalı, duvarlar, taban ve tavanlar kolay temizlenir ve gerektiğinde dezenfekte edilir özellikte olmalıdır.
8. Aydınlatma, ısıtma ve havalandırma sistemleri yapılacak analizleri doğrudan veya dolaylı olarak etkilemeyecek nitelikte olmalıdır.
9. Laboratuvarda ilk yardım için gerekli ilaç ve malzeme bulunan bir dolap ve ilk yardım talimatı bulunmalıdır.
10. Laboratuvarda yangına karşı gerekli önlemler alınmalı, bu konuda itfaiyeden uygunluk belgesi alınmalıdır.
11. Laboratuvar binasının çevresinde kirliliğe yol açacak çöp, atık yığınları, su birikintisi ve patojen mikroorganizmaların yerleşmesine uygun ortamlar bulunmamalıdır.
12. Personelin iş güvenliği için uygun giysi ve donanım kullanması sağlanmalıdır. Laboratuvarda mutlaka laboratuvar önlüğü ile çalışılmalıdır. Laboratuvar önlüğü yanmayan kumaştan, normal uzunlukta ve uygun bedende olmalıdır.
13. Uzun saçlar toplanmalı veya yanmaz bone içine alınmalıdır. Ayakkabılar laboratuvarda çalışmaya uygun olmalı, burnu açık ayakkabı giyilmemelidir.
14. Tuvaletler laboratuvar bölümlerine açılmamalıdır.
15. Laboratuvarda herhangi bir şey yenilip içilmemeli, çalışırken eller yüze sürülmemeli, ağza herhangi bir şey alınmamalıdır.
16. Laboratuvarın her bölümünde temizlik, dezenfeksiyon işlemleri yazılı talimatlara göre periyodik olarak yapılmalı, kayıtları tutulmalıdır.
17. Çalışan personelin periyodik sağlık kontrolleri yapılmalı, bulaşıcı bir hastalığı olan veya taşıyıcı olduğu belirlenen personel çalıştırılmamalıdır.
18. Kullanıldıktan sonra her bir malzeme, alet veya cihaz belli ve yöntemine uygun biçimde temizlenerek yerlerine kaldırılmalıdır.
19. Laboratuvarların giriş çıkışı denetlenmeli ve analiz yapılan bölümlere çalışanlar dışında kişilerin girmeleri engellenmelidir.
20. Laboratuvarın faaliyet gösterdiği konulara göre ortaya çıkan atıklar doğrudan alıcı ortama verilmemeli, tekniğine ve mevzuata uygun biçimde etkisiz hale getirilmelidir.
21. Atılacak katı maddeler çöp kutusuna atılmalıdır. İşi bitmiş, içinde sıvı bulunan beher, erlenmayer, tüp gibi temizlenecek cam kaplar da lavaboya konulmalı, masa üzerinde bırakılmamalıdır.
22. Tıbbi atık kapsamına giren atıklar tıbbi atık talimatlarına uygun olarak atılmalıdır.
23. Su, gaz muslukları ve elektrik düğmeleri, çalışılmadığı hallerde kapatılmalıdır.
24. Çalışmalarda dikkat ve itina ön planda tutulmalıdır.
25. Laboratuvarda meydana gelen her türlü olay, laboratuvarı yönetenlere anında haber verilmelidir.
26. Laboratuvarı yönetenlerin izni olmadan hiçbir madde ve malzeme laboratuvardan dışarı çıkarılmamalıdır.
27. Katı haldeki maddeler şişelerden daima temiz bir spatül veya kaşıkla alınmalıdır. Aynı kaşık temizlenmeden başka bir madde içine sokulmamalıdır.
28. Şişe kapakları hiçbir zaman alt tarafları ile masa üzerine konulmamalıdır. Aksi taktirde, kapak yabancı maddelerle kirleneceği için tekrar şişeye yerleştirilince bu yabancı maddeler şişe içindeki saf madde veya çözelti ile temas edip, onu bozabilir.
29. Kapaklı ve tıpa ile kapatılmış kaplardaki madde kesinlikle ısıtılmamalı, üzerinde ateşe dayanıklı işareti taşımayan kaplarda ısıtma ve kaynatma yapılmamalıdır.
30. Şişelerden sıvı akıtılırken etiket tarafı yukarı gelecek şekilde tutulmalıdır. Aksi halde şişenin ağzından akan damlalar etiketi ve üzerindeki yazıyı bozar.
31. Kimyasal maddeler gelişigüzel birbirine karıştırılmamalıdır.
32. Çözelti konulan şişelerin etiketlenmesi yanlışlıklara meydan verilmemesi için gereklidir.
33. Kimyasal maddeler risk gruplarına ve saklama koşullarına göre, havalandırma sistemli ayrı oda, dolap veya depolarda bulundurulmalıdır. Kimyasal maddelerin bulunduğu yer kilitli olmalı, anahtarı depo sorumlusunda olmalıdır.
34. Laboratuvarda yapılacak işler başlangıçta planlanalı ve zamanlamaya dikkat edilmelidir.
35. Organik çözücüler, uçucu sıvılar ya da kirletici toksik maddeler lavaboya dökülmemelidir.
36. Tartım veya titrasyon sonuçları küçük kağıtlara yazılmamalıdır. Bu kağıtlar kaybolabilir ve analizin tekrarlanması zorunluluğu ortaya çıkabilir.
37. Laboratuvarda çalışmalar için özel bir defter tutulmalıdır. Yapılan çalışma ve gözlemler mutlaka kaydedilmelidir.
38. Ecza dolabında neler bulunduğu, yangın söndürme cihazının nasıl çalıştığı bilinmelidir. Bu konuda eğitim yapılmalıdır.
39. Etiketsiz bir şişeye veya kaba, kimyasal madde konulmaz. Ayrıca boş kaba kimyasal bir madde koyunca hemen etiketi yapıştırılmalıdır, bütün şişeler etiketli olmalıdır. Üzerinde etiketi olmayan şişelerdeki kimyasal maddeler, deneylerde kesinlikle kullanılmamalıdır.
40. Tüp içinde bulunan bir sıvı ısıtılacağı zaman tüp, üst kısımdan aşağıya doğru yavaş yavaş ısıtılmalı ve tüp çok hafif şekilde devamlı sallanmalıdır. Tüpün ağzı kendinize veya yanınızda çalışan kişiye doğru tutulmamalı ve asla üzerine eğilip yukarıdan aşağıya doğru bakılmamalıdır. Yüze sıçrayabilir.
41. Zehirli ve yakıcı çözeltiler, pipetten ağız yolu ile çekilmemelidir. Bu işlem için vakum ya da puar kullanılmalıdır.
42. Genel olarak toksik olmadığı bilinen kimyasal maddeler bile, ağıza alınıp tadına bakılmamalıdır.
43. Benzin, eter ve karbonsülfür gibi çok uçucu maddeler ne kadar uzakta olursa olsun açık alev bulunan laboratuvarda kullanılmamalıdır. Eter buharları 5 metre ve hatta daha uzaktaki alevden yanabilir ve yanan buhar ateşi taşıyabilir.
44. Sülfürik asit, nitrik asit, hidroklorik asit, hidroflorik asit gibi asitlerle bromür, hidrojen sülfür, hidrojen siyanür, klorür gibi zehirli gazlar içeren maddeler ile çeker ocakta çalışılmalıdır.
45. Tüm asitler ve alkaliler sulandırılırken daima suyun üzerine ve yavaş yavaş dökülmelidir.
46. Termometre kırıklarının civalı kısımları ya da civa artıkları asla çöpe ya da lavaboya atılmamalı, toprağa gömülmelidir.
47. Elektrikle uğraşırken eller ve basılan yer kuru olmalı, metal olmamalı, elektrik fişleri kordondan çekilerek çıkarılmamalıdır. Gerektiğinde bazı işlemleri hemen yapabilmek için gerektiği kadar elektrik bilgisi edinilmeli, büyük onarımlar mutlaka ehliyetli teknisyenlere yaptırılmalıdır.
48. Laboratuvarda, özellikle kilitlenmiş bir yerde yalnız çalışılmamalıdır. Her türlü olasılığa karşı, tek başına çalışan kişi yapacağı işleri bir başkasına önceden anlatmalı ve sürekli haber vermelidir.
49. Kimyasallar taşınırken iki el kullanılmalı, bir el kapaktan sıkıca tutarken, diğeri ile şişenin altından desteklenmelidir.
50. Desikatör taşınırken mutlaka kapak ve ana kısım birlikte tutulmalıdır.
51. Laboratuvar terk edilirken bulaşıklar yıkanmalı, tüm kimyasallar güvenlik altına alınmalı, gaz muslukları ana musluktan kapatılmalıdır.
52. Gözler, hassas terazide tartma gibi işlemler dışında daima korunmalıdır. Emniyet gözlükleri takmak yararlıdır.
53. Asit, baz gibi aşındırıcı yakıcı maddeler deriye damladığı veya sıçradığı hallerde derhal bol miktarda su ile yıkanmalıdır.
54. İçinde kültür bulunan tüp, petri kutusu gibi malzeme açık olarak masa üzerine bırakılmamalı, tüpler önlük cebinde taşınmamalı, masa üzerine gelişigüzel konulmamalıdır. Tüpler tüplükte tutulmalıdır.
55. Çalışırken laboratuvar kapı ve pencereleri kapalı tutulmalı, mikroorganizma veya sporlarını etrafa yayacak gereksiz ve ani hareketlerden sakınılmalıdır.
56. Kültürlerin yere veya masaya dökülmesi veya kültür kaplarının kırılması halinde durum hemen laboratuvar yöneticisine bildirilmeli ve dökülen kültürün üzeri anında uygun bir dezenfektan çözeltisi ile kaplanarak (örneğin %10’luk hipoklorit çözeltisi) 1530 dakika bekletilmeli ve daha sonra temizlenmelidir.
57. Öze uçları her kullanımdan önce ve sonra Bunzen beki alevinde usulüne uygun şekilde yakılarak sterilize edilmelidir.
58. 58. Kültürün yutulmaması için tüm önlemler alınmalı kültür yutulursa anında laboratuvar yöneticisine haber verilmelidir.
59. Mikrobiyolojik çalışmalarda steril olduğundan kuşku duyulan malzeme kullanılmamalıdır.
60. Etil alkol gibi yanıcı, tutuşucu maddeler Bunzen beki alevi çevresinden uzak tutulmalıdır.
61. Ellerde kesik, yara ve benzeri durumlar varsa bunların üzeri ancak su geçirmez bir bantla kapatıldıktan sonra çalışılmalı, aksi takdirde çalışılmamalı ve son durum sorumluya iletilmelidir.
62. Mikroskobun objektif ve oküler kısmı her kullanımdan önce ve sonra ince mercek kağıdı ile veya bir tülbent yardımıyla dikkatlice merceğe zarar vermeden temizlenmelidir.
63. Çalışma bittikten sonra kirli malzemeler kendilerine ait kaplara konulmalıdır. Örneğin; kullanılmış pipetler, lam ve lamel hemen, içinde dezenfektan çözeltisi bulunan özel kaplara aktarılmalıdır.
64. Laboratuvardan çıkmadan önce mikroskop lambaları kapatılmalıdır. Gereksiz ışıklar söndürülmelidir.
65. Çalışma bittikten sonra eller sabunlu su ve gerektiğinde antiseptik bir sıvı ile yıkanmalıdır.
66. Kültür ve benzeri materyal laboratuvardan dışarı çıkarılmamalıdır.
67. Tüm deney sonuçları için gizlilik esasına uyulmalıdır.
68. En yakın sağlık kuruluşunun ve cankurtaran telefonları görülen yere asılmalıdır.
69. Mümkünse laboratuvarda tek başına çalışılmamalıdır.

Bazı Laboratuvar Araç ve Gereçleri

Amyant tel: Cam malzemenin ısıdan zarar görmemesi için kullanılır.

Baget (cam çubuk): İçi dolu cam çubuklardır. Karıştırma amaçlı kullanılırlar.

Balon ve balon joje: Alt kısımları yuvarlak ve şişkin, boyun kısımları dar, farklı hacimlerdeki cam kaplardır. Balon jojenin boyun kısmında hacim çizgisi bulunur.

Beher: Silindir şeklinde, üst kenarında akıtmayı kolaylaştırmak için oluk bulunan, altları düz, farklı hacimlere sahip, pyrex camdan veya plastikten yapılmış kaplardır.

Bistüri: İncelenen materyallerin çok küçük parçalara ayrılması ya da kesit alma işlemlerinde kullanılan çok keskin bir tür bıçaktır. Steril olarak özel kılıflar içinde bulunur.

Bunzen beki: Gazı (doğal veya bütan) aleve çeviren, tabanında metal disk bulunan, metal boru şeklindeki yapıdır. Isıtma amaçlı kullanılır.

Büret: Uç kısmında musluk bulunan titrasyonda kullanılan bir çeşit pipettir. Kapasitesi 2 ml veya daha az olanlara mikrobüret denir. Bunların derecelendirmeleri 0.01 ml veya daha küçüktür.

Damlalık: Sıvıların küçük hacimlerde (1-2 ml gibi) kullanılacağı durumlarda tercih edilen ve cam veya plastikten yapılmış malzemedir.

Deney tüpü: İçinde çeşitli kalitatif kimyasal analizlerin yapılabildiği, uzun, içi boş, silindir şeklinde malzemelerdir. Süspansiyon halindeki karışımlardan katı maddenin çöktürülüp alınması işleminde kullanılan, ucu sivri tüplere ise santrifüj tüpü denir.

Desikatör: Kurutma, ısınmış materyalin nem çekmeden soğutulması ve olduğu gibi saklanması için kullanılan büyük veya küçük hacimli olan cam kaplardır. Metal veya polietilenden yapılmış olanları da vardır. Tabanında nem çekici maddeler vardır.

Ependorf tüp: 1.5-2 ml hacimli plastikten yapılmış, ağzı kapaklı tüplerdir.

Ependorf tüp: 1.5-2 ml hacimli plastikten yapılmış, ağzı kapaklı tüplerdir.

Falkon tüpü: Plastikten yapılmış, genellikle santrifüje dayanıklı, üzeri ölçeklendirilmiş, ağzı kapaklı tüplerdir.

Havan ve tokmağı: Dövülerek ince partiküllere dönüştürmek, çözünmeyi sağlamak amacı ile cilasız porselen, cam veya çelik gibi çeşitli maddelerden yapılmışlardır.

Lanset: Kan almak amacıyla parmakta delik açmak için kullanılan bir kullanımlık steril iğnelerdir.

Magnetik Balık: Plastik ile kaplanmış mıknatıs özelliğinde küçük farklı boyutlarda ve biçimlerde olabilen çubuklar. Kimyasal reaksiyonlarda karıştırma amacıyla kullanılırlar ve reaksiyon hacmine göre değişik boyutlarda tercih edilir.

Mezür (dereceli silindir): Farklı hacimlerde, ağız kısımlarında oluk bulunan üzeri derecelendirilmiş, plastik veya cam silindirlerdir.

Mikropipet: Mikrolitre hacimdeki çözeltileri çekebilmek için kullanılan ayarlanabilir pipetlerdir. Tek bir pipet ucunun takılabildiği tek kanallı modelleri yanında aynı anda 5,8,12 vb. ucun aynı anda kullanılabildiği çok kanallı modelleri de mevcuttur.

Öze: Mikrobiyolojik çalışmalarda, tüp veya petri kapları gibi malzemelerin içindeki besi yerlerine bakteri ve bunun gibi organizmaların ekimi için kullanılan uç kısmında halka bulunan metalden yapılmış malzemedir. Her kullanımdan önce alevden geçirilerek steril edilir.

Parafilm: Beher, erlen, balon joje gibi içinde çözelti bulunan kapların ağızlarını kapatmak ve çözeltilerin hava ile temaslarını tamamen kesmek için kullanılan esnek plastikten yapılmış rulo halindeki ince tabakalardır.

Pastör pipeti: 5 mm çaplı, yaklaşık 20 cm uzunluğunda ucu normal pipet gibi sivri olan plastikten yapılmış damlalık şeklindedir.

Petri kabı: Farklı büyüklüklerde olan cam veya özel plastikten yapılmış malzemelerdir. İçlerine besiyeri dökülerek bakteri vb. organizmaların kültürleri yapılır. Bir tabak ve üzerine kapanan bir kapaktan oluşur.

Pipet: Sıvı haldeki maddeleri belli hacimlerde çekmeye yarayan cam borulardır. Cam pipetler, mikropipet, semiotomatik pipetler ve dispensırlar olmak üzere farklı tipleri vardır.

Puar: Yumuşak plastikten yapılmış, üç çıkışlı malzemedir. Normalde bütün sıvıların ve özellikle eter, asit vb. zararlı sıvıların çekilmesinde kullanılır. Böylece sıvıların ağız yoluyla çekilmesinde doğabilecek zararların önüne geçilmiş olur.

Şale: Dörtgen prizma biçiminde, camdan yapılmış kapaklı kaplardır. İçlerinde lamların uzun ya da kısa kenarı üzerinde dik durmasını sağlayacak yuvalar açılmıştır (dikey ya da yatay şale). Preparatların boya, tampon, çözelti ve benzeri sıvılar içerisinde muamele edilmesi için geliştirilmiştir.

Bazı Laboratuvar Cihazları

Biyogüvenlik Kabinleri: Biyogüvenlik kabinleri (BGK), özellikle çalışan personel ve çevreyi enfeksiyöz aerosol ve sıçramalardan korumaya yönelik tasarlanan hava akımı düzenlenmiş cihazlardır. Bu cihazların en önemli iki özelliği amaca yönelik kontrollü hava akımı sağlaması ve hava içindeki mikroskobik partikülleri elimine etmesidir.

Çeker ocak: Zararlı kimyasalların buharlarının uzaklaştırılması ve laboratuvarın havalandırılması için kullanılan; ön kısmı aşağı-yukarı yönlerde hareket ettirilebilen camla kapatılmış laboratuvar gerecidir. Üst kısmından laboratuvar havalandırmasına bağlanmıştır. Böylece içerisindeki tehlikeli maddelerin buharları laboratuvar ortamına değil, havalandırma sistemine yönlenir.

Deiyonize su cihazı: Şebeke suyunu iyonlarından arındıran böylelikle laboratuvardaki çalışmalarda kullanılacak suyun standardize olmasını sağlayan cihazdır.

Elektroforez sistemi: Farklı maddeleri (protein, DNA, enzim vs.) birbirinden ayırabilmek için kullanılan hareketli ve hareketsiz ortamdan oluşmuş sistemlerdir.

Etüv: Sıcaklık ve zaman ayarlamalı kapaklı dolaplardır. Çeşitli deneylerde sabit sıcaklık sağlamada kullanılır. İnkübasyon ortamı olarak kullanılırlar.

Homojenizatör: Çeşitli maddeleri (doku parçaları gibi) dönme ya da sonik kuvvetler ile homojen hale getirmeye yarayan cihazlardır. Farklı kullanımlar için farklı boyutta probları mevcuttur.

Mikrotom: Doku ve parçalarını muntazam ince dilimlere (mikron, mm) kesmek için kullanılan mekanik aletlerdir.

Otoanalizörler: Kan, serum, plazma, idrar gibi biyolojik maddelerin içinde bulunan organik ve inorganik maddeleri çeşitli parametreler kullanarak otomatik olarak analiz eden cihazlara otoanalizör denir. Kabaca otoanalizörler numune ve reaktifleri uygun ölçülerde alıp karıştıran, belirli süre ve ısılarda inkübe eden, gereken noktalarda optik okuma yaparak sonuçta ilgili analize ait sonucu kullanıcıya rapor halinde sunan cihazlardır.

Spektrofotometre: Çözeltinin içinden geçebilen (çözelti tarafından absorblanmayan) ışığın yoğunluğu tespit ederek çözelti içeriğindeki aranan maddenin miktarı hakkında kantitatif bilgi verir.