Tıp Terimleri Dersi 7. Ünite Sorularla Öğrenelim

İlaç nedir?

İlaç, fizyolojik sistemler ya da patolojik durumları hasta yararı için değiştirmek, tedavi etmek, korumak veya incelemek için kullanılan maddedir.

Dünya Sağlık Örgütü'ne göre ilaç ilk olarak nasıl tanımlanmıştır?

Dünya Sağlık Örgütü ilk olarak ilacı “alıcının yararına olmak üzere, fizyolojik sistemler veya patolojik durumları değiştirmek veya incelemek amacıyla kullanılan veya bu amaçla hazırlanan madde veya ürünlerdir” şeklinde tanımlamıştır.

Farmakoloji nedir?

Farmakoloji (pharmaco-logy) ilaç bilimidir. İlaçların ya da ilaç olabilme özelliği taşıyan maddelerin biyolojik sistemler üzerindeki etkilerini inceler.

Bir hastalığı tedavi etmek ve/veya önlemek, bir teşhis yapmak veya bir fizyolojik fonksiyonu düzeltmek, düzenlemek veya değiştirmek amacıyla, insana uygulanan doğal ve/veya sentetik kaynaklı etkin madde veya maddeler kombinasyonu beşeri tıbbi (ürün) ilaçtır.

Farmakopeye uygun olarak eczane ortamında hazırlanan ve doğrudan hastaya sunulmak üzere üretilen tıbbi ürünlere verilen addır.

Reçeteye yazılan ilaçlar kaç gruba ayrılır ve nelerdir?

Reçeteye yazılan ilaçlar 3 gruba ayrılır; ofisinal ilaç, majistral ilaç, müstahzar

Majistral ilaç nedir?

Bir hastaya yazılan bireysel reçeteye uygun olarak eczanede hazırlanan tıbbi ürünlerdir.

Bir firma tarafından standart bir formülasyona göre belirli bir farmasötik şekle sokularak, büyük ölçekte üretilen, özel olarak ambalajlanıp üreticinin koyduğu, onu benzer ürünlerden farklılaştıran özel bir isim altında pazarlanan bir veya birden fazla sa- yıda etken madde içeren ruhsatlı ürünlerdir.

Kimyasal ad (etkin madde) nedir?

Uluslararası kurallara göre belirlenen ilacın kimyasal formülünün adıdır. Örneğin, Fentanil Sitrate.

Jenerik ad nedir?

İlacın ticari isminden bağımsız olarak, her ülke- de ulusal resmi kuruluşlar ve Dünya Sağlık Örgütü tarafından onaylanan, genellikle basit, kısa, tek kelime, kolay söylenebilir ve yazılabilir olan, tıbbi kullanılışı (anatomik, fizyolojik, patolojik, farma- kolojik) ile ilgili çağrışım yapmayacak, daha çok kaynağını ve kimyasal yapısını hatırlatacak şekilde iletişim birliğini ve düzenini sağlamak üzere her yeni ilaca verilen isimdir. Örneğin, Parasetamol.

Üretici firma tarafından verilen özel addır. Aynı etken maddeyi içeren birden çok ticari isim olabilir. Aynı etken maddeyi içeren, ticari ismi farklı olan ilaçlar birbirinin muadilidir.

Hastanın belirli bir zaman aralığında alması gereken dozun miktar, sayı ve sıklığıdır. Örneğin, günde 3 kez 500 mg Parasetamol tablet.

Bir defada alınan ilaç miktarına denir. Örneğin, 500 mg Parasetamol tablet.

24 saatlik zaman diliminde kullanılacak ilaç miktarıdır. Örneğin, günde 3 kez.

Günlük dozun hastaya verilir- ken iki doz arasında kalan zamandır. Örneğin. 8 saatte bir.

İstenen etkiyi meydana getiren dozdur.

İlaçların etkili oldukları dokularda kendilerinden beklenen etkilerinin görülebilmesi için gereken eşik düzeye minimum etkin konsantrasyon denir.

İlacın bir hastalığı tedavi edebilmesi için gereken miktardır.

Etkin maddenin dolgu maddesi, bağlayıcı ve yardımcı maddelerle mekanik olarak basılması yoluyla üretilir.

Kapsül nedir?

Genellikle jelatinden yapılmış iç içe geçebilen silindirler içerisinde toz veya granüller içerir.

Hoşa gitmeyen tat ve kokuyu maskelemek, ila- cın yutulmasını kolaylaştırmak için hazırlanan tab- let şekilleridir.

İlacın kan düzeyinin hızlı yükselmesinin isten- mediği veya vücutta kalış süresi kısa olan ilaçların etkisini uzatmak için emilimin yavaşlatılacağı durumlarda kullanılır.

İnjeksiyon şekilleri nasıl sınıflandırılır?

İnjeksiyon şekilleri uygulandıkları bölgeye göre adlandırılır;

İntravenöz (IV, Damar içine),

İntramüsküler (IM, Kas içine),

İntraartiküler (Eklem içine),

İntratekal (Subaraknoid veya subdural boşluk içine),

İntrakameral (Gözün ön odacığına), Subkütan (Deri altına).

İlacın vücuda alınmasından sonra görülen emilim (absorpsiyon), dağılım, metabolizması (biyotransformasyon) ve atılımı (eliminasyon) olaylarını kantitatif olarak ve zaman boyutu içinde incelenmesine farmakokinetik denir.

Farmakodinami nedir?

Farmakolojik aktivite gösteren bu moleküllerin dokulardaki etki yerlerine alınmaları, hareketleri, bağlanmaları ve etkileşimlerinin incelenmesine de farmakodinami denir.

İlaçların gastrointestinal sistemden emilimi nasıl meydana gelir?

İlaçların gastrointestinal sistemden emilimi kimyasal özelliklerine bağlı olarak pasif difüzyon ya da aktif transport yoluyla olur.

Pasif difüzyon nedir?

Pasif difüzyon, kimyasal maddelerin hücre zarından, derişimin yüksek olduğu bölgeden derişimin düşük olduğu bölgeye doğru ve derişim farkı ile orantılı bir hızda geçmesidir.

Aktif transport nedir?

Aktif transport, ilaç moleküllerinin hücre zarından bir yoğunluk veya elektrokimyasal bir engele kar- şı, düşük yoğunlukta olduğu ortamdan daha yoğun olan ortama “taşıyıcı” denilen bir endojen moleküle bağlanarak ve yüksek enerjili fosfat (ATP, adenozin trifosfat) yardımıyla taşınmasıdır.

İlacın gastrointestinal sistemden emilimini etkileyen faktörler nelerdir?

İlacın gastrointestinal sistemden emilimini; midenin pH’sı, mide boşalması ve bar- sak hareketleri, ilacın partikül büyüklüğü, besinlerin varlığı, vücudun pozisyonu, egzersiz, emilim alanını azaltan hastalıklar (örn. Crohn hastalığı), bazı ilaçları metabolize eden doğal intestinal mikroflora etkiler.

Biyoyararlanım nedir?

Biyoyararlanım, bir ilacın dozaj şeklinden emilerek sistemik dolaşıma geçme hızı ve derecesidir.

Biyoyararlanımı etkileyen faktörler nelerdir?

Biyoyararlanımı etkileyen faktörler; karaciğerden ilk geçiş etkisi, ilacın çözünürlüğü, kimyasal kararsızlık, ilaç formülasyonunun yapısıdır.

İlk geçiş etkisi nedir?

İlk geçiş etkisi, ilaçların sistemik dolaşıma katılmadan önce önemli miktarda metabolize edilmesidir.

Biyoeşdeğerlik nedir?

Biyoeşdeğerlik, farmasötik eşdeğer olan iki ilacın aynı molar dozda verilişinden sonra biyoyararlanımlarının ve etkilerinin hem etkinlik hem de güvenlik açısından aynı olmasını sağlayacak kadar benzer olmasıdır.

İlaç reseptörü nedir?

İlaç reseptörü, bir ilacı bağlayıp farmakolojik etkilerine aracılık eden, hücre yüzeyi veya içinde bulunan özdeş bir hedef olan makromoleküldür.

Agonist, bir reseptörle etkileşerek, o reseptör için karakteristik olan bir fizyolojik veya farmakolojik cevabın ortaya çıkmasını sağlayan endojen maddeye veya ilaca agonist denilir.

Antagonist nedir?

Antagonist, agonist ile aynı reseptör veya bağ- lanma bölgesi için yarışarak agonistin etkisini azaltan veya önleyen, ancak kendisi herhangi bir yanıt oluşturmayan maddedir.

İlaç dağılımı nedir?

İlaçların dağılımı, ilacın geriye dönüşümlü ola- rak kan dolaşımından, hücreler arası alana (hücre dışı sıvı) ve/veya hücre içi sıvıya geçmesidir.

Bir ilacın plazmadan hücreler arası alana geçmesini etkileyen faktörler nelerdir?

Bir ilacın plazmadan hücreler arası alana geçmesini etkileyen faktörler; kan akımı, kılcal damarların geçirgenliği, ilacın doku ve plazma proteinlerine (en önemlisi albümin) bağlanma derecesi ve ilacın ne kadar lipofilik (yağda çözünebilme) olduğuna bağlıdır.

Doruk konsantrasyon nedir?

Doruk konsantrasyon, bir ilacın tek bir dozu- nun verilmesinin ardından plazmada ulaşılan maksimum (doruk) ilaç konsantrasyonudur.

Uyunç nedir?

Hastanın uygulanan tedaviye uyma isteği ve derecesine uyunç denir.

Plasebo etki nedir?

İlaçlar, kişiye bağlı olarak, tanımlanmış bir farmakolojik etkisi olmamasına karşın, etkinlik gösterebilirler. Bu etki plasebo etki olarak adlandırılır.

İlaçların vücutta, birbirini izleyen ve genellikle iki basamakta tamamlanan (Faz I ve Faz II) biyo- kimyasal tepkimelerle (yükseltgenme, indirgenme, hidroliz, konjügasyon vb.) etkin biçime getirilmesi, etkisizleştirilmesi veya çözünürlüğü artırılarak organizmadan daha kolay atılacak şekle dönüştürülmesine ilaçların metabolizması denir.

İlacın yarılanma ömrü nedir?

İlacın yarılanma ömrü, vücut sıvılarındaki ilaç konsantrasyonunun başlangıç değerinin yarısına düşmesi için geçen süredir.

İlacın yarılanma ömrünü uzatan faktörler nelerdir?

İlacın yarılanma ömrünü uzatan faktörler; rektal plazma akımında azalma (örneğin, kalp yetmezliği), metabolizmanın azalması (örneğin, karaciğer sirozu), plazma proteinine bağlanan ilacın plazma proteininden ayrılmasına neden olan ikinci bir ilacın verilmesi, ilacın atılımında azalma (örneğin böbrek hastalığına bağlı olarak) olarak listelenebilir.

İlaçlar nasıl sınıflandırılmaktadır?

İlaçlar, kullanıldığı durum ve kullanılma amaç- larına göre “Farmakolojik Gruplar” olarak ya da Dünya Sağlık Örgütü tarafından desteklenen, yönetilen ve geliştirilen “Anatomik Terapötik Kimyasal (ATC)” sistemine göre sınıflandırılmaktadır.

Farmakovijilans nedir?

Farmakovijilans, ilaç advers etkileri ve beşeri tıbbi ürünlere bağlı diğer muhtemel sorunların saptanması, değerlendirilmesi, tanımlanması ve önlenmesi ile ilgili bilimsel çalışmaların genel adıdır.

Türkiye Farmakovijilans Merkezi (TÜFAM) nedir?

Türkiye Farmakovijilans Merkezi (TÜFAM), Türkiye’de Beşeri Tıbbi Ürünlerin Güvenliğinin İzlenmesi ve Değerlendirilmesi Hakkında Yönetmelik uyarınca (Resmi Gazete Tarih: 22.03.2005; Sayı: 25763) Türkiye İlaç ve Tıbbi Cihaz Kurumu (TİTCK) bünyesinde kurulmuş olan ilaç etkilerini izleme ve değerlendirme merkezidir.

Kusurlu ilaç nedir?

Kusurlu ilaç, ilacın üretimi ya da dağıtımı sırasında meydana gelebilen bir yanlışlık ya da kaza sonucu, ilaç ürünü spesifikasyonlarına uygunluğu kaybedilir. Bu kusur, ürünün tedavi edici etkisini azaltabilir ve hastanın sağlığını olumsuz etkileyebi218lir, bu durum istenmeyen (ters) ilaç etkisi ile karış- tırılmamalıdır.

Doz aşımı (Overdose) nedir?

Doz aşımı (Overdose); bir ilacın klinikte kullanılan normal dozlarının üzerindeki dozdur. İstenmeyen ilaç reaksiyonlarına yol açabilir.

İlaç etkileşmesi nedir?

İlaç etkileşmesi, vücutta bir ilacın etkisinin başka bir ilaç tarafından değiştirilmesi şeklinde ta- nımlanır.

Farmakokinetik ilaç etkileşmesi nedir?

Farmakokinetik ilaç etkileşmesinde, bir ilaç ile diğer ilacın emilim, dağılım, metabolizma ve atılımını değiştirerek, etki şeklinde değişiklik oluşturmaktadır. Bu etkileşme sonunda ilaçların etkinliğinde azalma veya artma meydana gelir.

Antagonizma, bir maddenin diğer bir maddenin etkisini önlemesi veya azaltması durumudur. Etkisi azalan ilaç agonist, etkiyi azaltan ilaç antagonisttir. Kimyasal, fizyolojik ve farmakolojik antagonizma türleri vardır.

Kimyasal antagonizma nedir?

Kimyasal antagonizma, iki ilacın vücutta birbiri ile fiziksel veya kimyasal kompleks oluşturup etkin olanın etkisiz hale getirilmesi olayıdır.

Fizyolojik antagonizma nedir?

Fizyolojik antagonizma, farklı hedef hücreleri veya aynı hücrede farklı yerleri zıt yönde etkile- yen iki ilaç arasındaki antagonizmadır.

Farmakolojik antagonizma nedir?

Farmakolojik antagonizma, aynı reseptör türüne yüksek afiniteli şekilde bağlanabilen ago- nist ve antagonist ilaçlar arasındaki antagonizma şeklidir. Antagonistin hedef hücre üzerinde direkt etkisi yoktur. Farmakolojik antagonizma genellikle kompetitif antagonizma şeklinde olur. Antagonist ve agonist ilacın molekülleri aynı reseptör türüne reversibl (dönüşümlü) olarak bağlanırlar ve bağlan- mak için aralarında yarışmaya girerler. Antagonis- tin, agonist etkisi üzerindeki azaltıcı etkisi agonist konsantrasyonunu artırmak suretiyle ortadan kal- dırılabilir.

Sinerjizma nedir?

Bir ilacın diğerinin etkisini artırma derecesine göre sinerjizmadır.

Sumasyon (aditif etki) iki veya daha fazla sayıda ilaç birlikte kullanıldığında görülen ve her birinin bireysel etkilerinin aritmetik toplamına eşit olan toplam etkidir.

Potansiyalizasyon nedir?

Potansiyalizasyon, iki veya daha fazla sayıda ilaç belirli dozlarda birlikte verildiklerinde oluşturdukları kombine etkinin miktarının, bu ilaçların bireysel etkilerinin aritmetik toplamından fazla olması durumu- dur.

Ciddi reaksiyonlar nedir?

Ciddi reaksiyonlar; ölümcül, yaşamı tehdit eden, işlev kaybına yol açan, işten alıkoyan ya da uzun süre hastanede kalmaya neden olan ve has- tanede kalma süresini uzatan büyün kuşkulanılan reaksiyonlar olarak tanımlanır.

İlaçların organizmada oluşturduğu hasar olarak tanımlanan toksik etki 9 kategoride sınıflandırılmaktadır;

1. Akut toksik etki,

2. Subkronik toksik etki,

3. Kronik toksik etki,

4. Mutajenik (genotoksik) etki,

5. Karsinojenik etki,

6. Transplasental karsinojenik etki,

7. Teratojenik etki,

8. Fertilite üzerine etki,

9. İmmünotoksik etki.

Akut toksisite nedir?

Akut toksik etki, bir ilacın tek doz veya çok kısa süre içerisinde (24 saat) birkaç doz alınmasıyla organizmada olu- şan hasar akut toksisite olarak tanımlanır.

Subkronik toksik etki nedir?

Bir ilacın 30 güne kadar olan sürede günlük veya sık dozlar şeklinde verilmesi ile oluşan hasar subkronik etki olarak adlandırılır.

Kronik toksik etki nedir?

Bir ilacın yaşam süresinin önemli bir bölümünü kapsayacak kadar uzun bir sürede günlük veya sık dozlar şeklinde verilmesi ile oluşan hasar kronik toksik etki olarak tanımlanır.

Mutasyon nedir?

Mutasyon, kimyasalların veya radrasyonun hücrede deoksiribonükleik asit (DNA) molekü- lünde oluşturduğu kalıcı değişikliktir.

Mutajenik (Genotoksik) etki nedir?

Mutasyon, kimyasalların veya radrasyonun hücrede deoksiribonükleik asit (DNA) molekülünde oluşturduğu kalıcı değişikliktir. Mutasyonun bir toksisite türü olarak algılanması kimyasallara ve radrasyona doğalın üzerinde dozlarda ve yoğun olarak maruz kalmasıyla ilgilidir. Bu toksik etkiye mutajenik etki denir.

Karsinojenik etki nedir?

Karsinojenik etki, kimyasala maruz kalma sonucu DNA’da mey- dana gelen mutasyonun hatalı DNA oluşumuna, bunun da maliyn (kötü huylu) bir hücreye dönüş- mesine karsinojenik etki denir.

Transplasental karsinojenik etki nedir?

Transplasental karsinojenik etki, gebelik döneminde maruz kalınan ilaçların do- ğacak bireylerdeki etkisi bazı durumlarda yıllarca sonra görülebilir. Bu etki şekline toksikoloji termi- nolojisinde transplasental karsinojenik etki denir.

Teratojenik etki nedir?

Teratojenik etki, gebelerin bazı ilaç veya kimyasallara maruz kalmaları sonucunda fetusta malformasyon (gelişim bozukluğu) oluşması teratojenik etki olarak adlandırılır.

Birleşik Devletler Gıda ve İlaç Dairesi'nin yaptığı sınıflandırmaya göre gebelerde ilaç kullanımının teratojenik risk sınıflandırması nasıldır?

Gebelerde ilaç kullanımın teratojenik risk faktörlerine göre sınıflandırılması;

Hekimin tedavi için uygun gördüğü ilaçların hazırlanması ve hastaya verilmesi için gerekli bilgileri içeren, eczacıya yönelik yazıya reçete denir.

Bir ilaç için yazılan reçete 4 bölümden oluşur:

Başlangıç (Süperskripsiyon): Latince “alınız” anlamına gelen “recipe” sözcüğünün kısaltılmış şekli olan R, Rx veya Rp simge- lerinden biri ile başlayan bölümdür;

Yazım (İnskripsiyon): Eczacı tarafından verilmesi istenen müstahzarın ad, farmasötik şekil ve doz özelliğinin (250 mg’lık veya 500 mg’lık gibi) yazıldığı bölümdür. Majistral ilaçların hazırlanmasında kullanılan ilaç ve yardımcı maddeler de reçetenin bu bölümünde yer alırlar;

Yapılış (Subskripsiyon): Verilmesi istenen müstahzarın adedini belirten bölümdür. Majistral ilacın farmasötik şekline ve hazırlanmasına ait bilgileri de içerebilir;

Kullanılış (İnstrüksiyon): İlacın kullanılışı hakkında eczacıya ve hastaya bilgi verilen bölümdür.

Beyaz Reçete:Türkiye’de kontrole tabi olmayan beşeri ilaç müstahzarları beyaz reçeteye yazılır.

Yeşil Reçete: Psikotrop ilaçlar için yeşil reçete yazılır

Kırmızı Reçete: Uyuşturucu ilaçlar için kırmızı reçete yazılır.

Turuncu ve Mor Reçete: Hemofili hastaları için sadece kan faktörü kullanımda özel turuncu reçete yazılır ve faktörler dışındaki diğer kan ürünlerine özel mor reçete uygulaması vardır.

Eczanelerden veya diğer satış noktalarından doktor reçetesi gerekmeden alınabi- len herhangi bir ilaçtır. İngilizce “over the counter (OTC)” tezgâh üstü ilaç anlamında olup günlük hayatta sıkça rastlanan basit rahatsızlıkların gideril- mesi için, hekim müdahalesi olmaksızın, gerektiğinde sadece eczacının tavsiyesiyle kullanılmasında sakınca olmayan, kısa bir süre kullanılmak üzere, güvenli ve belirtilen endikasyonlar için etkili oldukları kabul edilmiş ilaçlardır.

adece eczanede, eczacıya danışıldıktan ve kimlik tespiti yapıldıktan sonra alınabilecek tezgâh arkası ilaçtır. Bu statüde- ki ilaçların ingilizce “behind the counter (BTC)” yani “tezgâh arkası ilaç” olarak adlandırılmalarının nedeni, bazı ilaçlara reçetesiz erişimi korumakla birlikte, eczacının ilaçların yanlış kullanımını en- gelleme işlevinin sağlanmasıdır. Örneğin etkili bir dekonjestan olan psödoefedrinin, metamfetamin üretiminde kullanıldığı tespit edildikten sonra bu ilaç pek çok ülkede BTC kategorisine geçirilmiştir.

Sağlık hizmet sunucularının sistemle- ri üzerinde, hekimler tarafından, Sosyal Güvenlik Kurumu (SGK)’nun duyurduğu ve tanımladığı şekilde oluşturulup medula sistemine elektronik ortamda kaydedilerek elektronik reçete numarası verilmiş olan reçeteler e-reçete (elektronik reçete) olarak tanımlanmaktadır.