Borsaların Yapısı ve İşleyişi Dersi 7. Ünite Özet

Giriş

Global kriz sonrasında, takas ve saklama kurumlarına önemli görev ve sorumluluklar verildiği görülmüştür. Bu kurumlar, organize ve organize olmayan piyasalarda gerçeklesen işlemlerin sonlandırıldığı kurumlar olmanın yansıra piyasa verilerinin toplandığı, daha etkin, merkezi risk ve teminat yönetiminin gerçekleştirilmesini sağlayan kurumlara da dönüşmektedir. Takas ve saklama kurumlarının öneminin daha da artmasına yol açan bu değişim, krizden çıkış için önerilen programların en önemli adımlarını oluşturmaktadır.

Takasbank, İMKB Takas ve Saklama Bankası AŞ unvanıyla mevduat kabul etmeyen bir banka halindeyken, bankanın en büyük ortağı olan İstanbul Menkul Kıymetler Borsası’nın (İMKB) unvanının Borsa İstanbul A.Ş. olarak değişimine paralel olarak İMKB Takas ve Saklama A.Ş. unvanı da, 11 Nisan 2013 tarihinden itibaren “İstanbul Takas ve Saklama Bankası A.Ş. (Takasbank)” olarak değiştirilmiştir. Takasbank’ın hizmetleri şöyle sınıflandırılmaktadır; Piyasa işletimi ve nakit kredi, takas ve saklama ve diğer hizmetler.

Merkezi Kayıt Kuruluşu (MKK), sermaye piyasası araçlarının kayden ihracının yapıldığı, hak sahibi bazında açılan hesaplarda sermaye piyasası araçlarının kaydedildiği, bunlar üzerindeki hakların izlendiği, kayıtlarına hukuki sonuçlar bağlandığı Kanunla bu görevi üstlenmiş bir merkezi yapıdır. Bir başka deyişle, menkul kıymetlerin ihraç edildiği, hak sahibi bazında hesaplarda tutulduğu, el değiştirdiği, bunlara ilişkin hakların tesis edildiği merkezi bir sistemdir. MKK bu yapısıyla Türkiye’nin Merkezi Saklama Kuruluşu’dur.

İstanbul Takas ve Saklama Bankası AŞ (Takasbank)

Takas hizmeti, borsa üyelerinin sattıkları menkul kıymetleri takas merkezine teslim etmelerini, aldıkları menkul kıymetleri takas merkezinden almalarını, ödemelerini ve tahsilatlarını da burada gerçekleştirmeleridir. Saklama hizmeti, sermaye piyasası araçlarının sahtecilik, tahrifat, hırsızlık ve suistimale karşı korunmasını kapsamaktadır. Üyelerden saklama amacıyla teslim alınmış payların yeni pay alma hakkının kullanımı, temettü tahsili, kupürlerin birleştirilmesi ve değiştirilmesi işlemleri de saklama kapsamındadır.

Türkiye’de menkul kıymetlerinin alım satım işlemlerinin takası yani sermaye piyasalarında gerçekleştirilen alım satım işlemlerinden doğan menkul kıymetlerin teslimi ve bedellerin ödenmesine ilişkin taahhütlere ait işlemlerin yapılması, 1986-1988 yıllarını kapsayan dönem içerisinde aracısız olarak işlem tarafları arasında gerçekleştiriliyordu. Satılan paylar üyeden üyeye fiziki teslim esasına göre yürütülmekteydi. Takas sisteminin bulunmaması ve alım satım konusu olan değerli kâğıtların kaydındaki eksiklikler kaydileştirme için de engel oluşturuyordu. Takas sisteminin olmadığı dönemde, her üyenin adına güvenli bir bölüm yapılmıştı. İsteyenlere kiralık kasa veriliyor orada saklanıyordu.

1999 yılında yürürlüğe konulan bir uygulama ile Takasbank’ta payları fiziki olarak ortadan kaldırmak için “Müşteri İsmine Saklama” sistemine geçilmesi ile yatırımcının paylarını kendi adına saklamasına olanak sağlandı. Bankanın en büyük ortağı olan İstanbul Menkul Kıymetler Borsası’nın (İMKB) unvanının Borsa İstanbul A.Ş. olarak değişimine paralel olarak İMKB Takas ve Saklama A.Ş. unvanı da, 11 Nisan 2013 tarihinden itibaren “İstanbul Takas ve Saklama Bankası AŞ (Takasbank)” olarak değiştirilmiştir.

Banka’nın payların %47,20’si Borsa İstanbul’a ait bulunmaktadır. Banka’nın Ana Sözleşmesi gereği Borsa İstanbul dışında diğer ortakların payı %5’i geçememektedir.

Banka’nın Ana Sözleşmesi’nde belirtilen faaliyet alanları genel itibarıyla şöyledir:

• Merkezi takas hizmeti ile merkezi karşı taraf hizmeti, takas ve saklama faaliyeti, piyasa işletimi, ödeme, transfer ve mutabakat sistemleri kurulması ve işletilmesi ile bankacılık hizmetleri başta olmak üzere finansal hizmetlerin tümü,
• Her türlü ödeme ve transfer işlemi ile takas, saklama ve mutabakat işlemleri dahil olmak üzere uluslararası piyasalara yönelik finansal hizmetler,
• Konusu ile ilgili her çeşit sözleşmeleri ve hukuki işlemleri yapma, taahhütname, senet ve sair belgeleri imzalama, her çeşit hak ve alacakları iktisap ve borçları ilzam etme,
• İhtiyacı olan her türlü menkul ve gayrimenkul mallarla her çeşit hakları satın alma, imal veya inşa ettirme, sair şekillerde iktisap etme, kiralama, gerektiğinde bunları kısmen veya tamamen başkalarına satma, devretme ve kiraya verme, bunlar üzerinde her çeşit ayni hak tesis etme ve bunları fekketme (Fekketme, herhangi bir yerden herhangi bir kaydın silinmesi, kaldırma, bitirme, sona erdirme). Bankacılık ve sermaye piyasası mevzuatında belirlenen kurumsal yönetim ilkelerine uygun olmak şartıyla faaliyetlerinin gerektirdiği her türlü ikraz ve istikrazda bulunabilme, bu amaçla kendisi ve başkaları lehine kefalet, rehin, ipotek, işletme rehni ve sair her çeşit şahsi, nakdi ve ayni teminat alma ve verme, bunları başkalarına devretme ve fekketme,
• Sermaye Piyasası mevzuatı çerçevesinde her türlü sermaye piyasası aracı ihraç etme,
• Yerli ve yabancı kuruluşlarla ortaklıklar kurup mevcut ortaklıklara katılmak.

Takasbank’ın Hizmetleri

Takasbank’ın hizmetleri aşağıdaki gibi sınıflandırılmaktadır;

• Piyasa İşletimi ve Nakit Kredi
• Takas ve Saklama
• Diğer Hizmetler

Piyasa işletimi, Takasbank Para Piyası ve Ödünç Pay Piyasasında gerçekleştirilmektedir. Takasbank Para Piyasası (TPP), Aracı Kurum ve Bankalardan fon fazlası ve/veya fon ihtiyacı olanların talep ve teklierinin karşılaşmasını sağlayan, Takasbank tarafından kurulan ve işletilen organize piyasadır. Takasbank, Yönetim Kurulu ve SPK tarafından onaylanan TPP Yönetmeliği ile buna ilişkin prosedür çerçevesinde TPP’yi işleten kurum olup, TPP işlemlerinde, para satana karşı alan, para alana karşı ise satan taraf konumundadır. Takasbank, TPP işlemlerinde katılımcı olamamaktadır.

Saklama hizmetleri;

• Bireysel emeklilik fon payları bilgi verme
• Bireysel emeklilik fon payları yönetim
• Borçlanma araçları hak kullandırım
• Fiziki saklama
• Global saklama
• Kaydi saklama
• Paylar hak kullandırım
• Yerel saklama
• Kıymetli maden saklama
• Takas Hizmetleri;
• Borçlanma Araçları Piyasası takası
• Pay ve türevleri takası
• Türev Piyasası takası
• Elektrik Piyasası takası
• Kıymetli Maden Piyasası takası
• Türkiye elektrik fon dağıtım platformu

Merkezi karşı taraf hizmeti, Takasbank’ın, alıcıya karşı satıcı, satıcıya karşı ise alıcı konumuna geçerek, bu hizmeti verdiği ve vereceği piyasalarda gerçekleştirilen işlemlerin takasının tamamlanmasını teminat, garanti fonu ve tahsis edeceği sermayesi ile taahhüt ettiği hizmettir. Bu hizmetin verildiği piyasalarda, karşı taraf, sistemik ve operasyonel risklerin etkin bir şekilde yönetilmesi için ise; üyelik türlerinin, üyeliğe giriş ve üyelikten ayrılma/çıkarılma şartlarının, alınması gereken teminatların ve bunların değerlemesine ilişkin esasların, garanti fonu/fonlarının oluşturulmasına ve kullanımına ilişkin esasların, takas üyelerinin limitlerinin ve risk yönetimi açısından alınması gereken diğer önlemlerin belirlenmesi gerekmektedir. Bu hizmet ve bu hizmet kapsamındaki hususlarda Takasbank uluslararası alanda kabul görmüş CPSS-IOSCO ve Avrupa Birliği düzenlemelerini esas almaktadır.

Merkezi karşı taraf hizmetinin piyasaya ve yatırımcılara sağlayacağı avantajlar şunlardır;

• Karşı taraf riskini azaltmak,
• Likidite riskini ve operasyonel riski azaltmak,
• Bilgi asimetrisini yönetmek,
• Finansal güvenilirliği ve verimliliği artırmak,
• Gözetim faaliyetlerinin etkinliğini artırmak,
• Aracılık ve işlem maliyetlerini azaltmak,
• Sistemik riski azaltmak.

Borçlanma Araçları Transferi: Borçlanma araçları transfer işlemleri üye içi ve üyeler arası transfer olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Üye içi transfer işlemleri üyelerin kendi depo hesapları arasındaki transferleri kapsamaktadır. Üyeler arası transfer işlemleri ise; serbest virman, şartlı virman ve Elektronik Menkul Kıymet Transferi (EMKT) olmak üzere temel olarak 3 ayrı yöntem ile gerçekleştirilebilmektedir. Ancak transfer yöntemleri menkul kıymetlerin merkezi saklama kuruluşuna göre de farklılık göstermektedir.

Borsa Yatırım Fonu: Borsa Yatırım Fonları (BYF), bir endeksi baz alan, baz aldığı endeksin performansını yatırımcılara yansıtmayı amaçlayan ve payları borsalarda işlem gören yatırım fonlarıdır. Borsa Yatırım Fonları portföyünde bulunan kıymetlere Saklama hizmeti verilmekte, Birincil Piyasa işlemleri kapsamında Fon Payı Oluşturma ve Geri Alma İşlemleri Takasbank aracılığıyla gerçekleştirilmektedir.

Pay ve Türevleri Transferi: Pay ve Türevleri transfer (virman) işlemleri, serbest ve şartlı olarak yapılabilir. Serbest Virman İşlemleri, transfer edilecek menkul kıymetin kaydileştirilmiş olup olmamasına göre, fiziki ve kaydi virman olarak ayrılır.

Yabancı Para Ödeme ve Transferi: Takasbank üyeleri, Takasbank’ın muhabir olarak kullandığı bankalara USD ve EURO olarak gönderdikleri tutarları, takas ve teminat işlemlerinde kullanabilmekte, Takasbank nezdindeki hesaplarında bulunan tutarları, başka bir üye hesabına transfer edebilmekte ve SWIFT sistemini kullanarak başka bir banka hesabına transfer edebilmektedir. Yabancı Para ödeme ve transfer işlemleri, Takasbank’ın yürütmekte olduğu teminat faaliyetlerinin bir parçası olarak gerçekleştirilmektedir.

Yerli Para Ödeme ve Transferi: Yerli Para ödeme ve transfer işlemleri, Takasbank’ın yürütmekte olduğu takas, teminat ve kredi faaliyetlerinin bir parçası olarak gerçekleştirilmektedir.

Kıymetli Maden Transferi: Borsa İstanbul bünyesinde kurulan Kıymetli Madenler ve Kıymetli Taşlar Piyasası’nda, yatırım fonları adına açılan hesaplar, Takasbank hesabı altında izlenmekte, Kıymetli maden bakiyeleri Takasbank nezdinde bulunan Fon saklama hesaplarında da kayden izlenmektedir. Portföyünde Kıymetli maden bulunan yatırım fonlarının Borsa İstanbul’da gerçekleşen alım ve satım işlemleri sonucu, alış işlemleri için fon hesabına, satış işlemleri için fon hesabından yapılan kıymetli maden transfer hizmetidir.

ISIN (International Security Identification Number) - ISO (6166): Ulusal ve uluslararası sermaye piyasası işlemlerine söz konusu menkul kıymet işlemlerinin tam otomasyon ortamında gerçekleştirilmesi için menkul kıymetlere uluslararası standartlara uygun olarak, Türkiye’yi temsilen ilk iki harfi “TR” olmak kaydı ile toplam 12 haneden oluşacak şekilde tanımlanan yegane uluslararası menkul kıymet tanımlama kodudur.

CFI (Classification of Financial Instruments) – ISO (10962): Menkul kıymetlerin türünün anlaşılması amacıyla oluşturulan ve genel olarak menkul kıymetleri sınıflandıran ve kategorize eden uluslararası düzeyde 6 haneden ve harflerden oluşan uluslararası düzeyde bir koddur.

LEI (Legal Entity Identifier) - ISO (17442): Finansal işlem taraflarının tanımlanması ve takibi için oluşturulmuş bir koddur. Sistemik riskin ölçülmesi ve izlenmesi amacıyla kullanılmaktadır. Tüzel kişi kimlik kodları (LEI’lar) “ISO 17442” standardına göre üretilmekte olup, global LEI sistemi oluşturulana kadar ISO 17442 LEI standardı ile uyumlu ön-LEI tahsisi yapılabilmesi için Takasbank dahil çeşitli kuruluşlar Financial Stability Board-FSB/Regulatory Oversight Committee-ROC tarafında “yerel operasyon kurumu” olarak görevlendirilmiştir.

Merkezi Kayıt Kuruluşu (MKK)

Borsada işlem sonrası kurumlarının en önemlilerinden biri Merkezi Saklama Kuruluşlarıdır. Merkezi Saklama Kuruluşu bir “menkul kıymet takas sistemi” işleten ve bununla birlikte menkul kıymetlerin ilk kaydının yapılması (ihraç) ve menkul kıymet hesaplarının en üst seviyede merkezi olarak tutulması faaliyetlerinden en az birini yerine getiren kurumdur. “Merkezi saklama fonksiyonunda en temel öğe, menkul kıymetlerin ihraç edildiği, üye veya hak sahibi bazında hesaplarda tutulduğu, el değiştirdiği, bunlara ilişkin hakların tesis edildiği merkezi bir sistem işletilmesidir.

MKK, Takasbank gibi fiziken bastırılmış payları deposunda toplu olarak tutan bir kurum olmayıp, sermaye piyasası araçlarının kayden ihracının yapıldığı, bunlar üzerindeki hakların izlendiği, kayıtlarına hukuki sonuçlar bağlandığı Kanunla bu görevi üstlenmiş bir merkezi yapıdır. MKK bu yapısıyla Merkezi Saklama Kuruluşu fonksiyonlarını da üstlenmiş durumdadır.

Merkezi kayıt Kuruluşu; Sermaye Piyasası Kurulu tarafından,

• Kaydileştirilen sermaye piyasası araçlarının “Merkezi Saklama Kuruluşu” (Kasım 2005)
• Türkiye’de açılan tüm finansal hesapların tutulduğu “Finansal Hesaplar Merkezi” (Ekim 2011) Gümrük ve Ticaret Bakanlığı tarafından,
• Elektronik ürün senetlerinin “Elektronik Kayıt Kuruluşu” (Aralık 2012)
• Şirketlerin bilgi toplumu hizmetleri için “Merkezi Veri Tabanı Hizmet Sağlayıcısı” (Ekim 2013)
• Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı tarafından, Dünya çapında ödüller kazanan yazılım geliştirme teknolojisi sayesinde “Ar-Ge Merkezi” (Kasım 2013) olarak yetkilendirilmiştir.