Borsaların Yapısı ve İşleyişi Dersi 6. Ünite Sorularla Öğrenelim

Türkiye’de sermaye piyasalarının yasal temelini oluşturan 2499 sayılı Sermaye Piyasası Kanunu ve İMKB de dâhil olmak üzere menkul kıymet borsalarını düzenleyen 91 sayılı Menkul Kıymet Borsaları Hakkında Kanun Hükmünde Kararname, 6362 sayılı Sermaye Piyasası Kanunu ile yürürlükten kaldırılmıştır.

Türkiye’de sermaye piyasalarının yasal temelini oluşturan 2499 sayılı Sermaye Piyasası Kanunu ve İMKB de dâhil olmak üzere menkul kıymet borsalarını düzenleyen 91 sayılı Menkul Kıymet Borsaları Hakkında Kanun Hükmünde Kararname, 6362 sayılı Sermaye Piyasası Kanunu ile yürürlükten kaldırılmıştır.

Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası (VOB), Sermaye Piyasası Kurulu’nun 17.08.2001 tarihli ve 9/1101 sayılı kararına dayanan, Devlet Bakanlığı’nın 03/09/2001 tarihli ve 2381 sayılı yazısı üzerine, Mülga 2499 sayılı Sermaye Piyasası Kanununun 40’ıncı maddesine göre, 19.10.2001 tarih, 24558 sayılı Resmi Gazete’de yayınlanan 2001/3025 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile kurulan ülkemizdeki ilk özel borsa kuruluşudur. VOB, 04.07.2002 tarihinde Ticaret Siciline tescil edilmiş olup, bu tescil 09.07.2002 tarihli Ticaret Sicili Gazetesinde yayımlanmıştır.

2001 senesinde yaşanan finansal ekonomik kriz sonrası sabit döviz kurundan vazgeçilip dalgalı döviz kuruna geçilmesiyle ortaya çıkan döviz kuru belirsizlikleri, bu belirsizlikleri ortadan kaldırmaya imkân tanıyacak ve riski yönetimini sağlamaya yardımcı olacak aytı bir vadeli piyasanın kurulma çalışmaları başlatılmıştır. Bu doğrultuda Bakanlar Kurulu kararı ile 04.07.2002 tarihinde Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası AŞ (VOB) kurulmuş, faaliyetlerine ve ilk işlemlerine 4 Şubat 2005 tarihinden itibaren başlamış ve faaliyetlerini 05.08.2013 tarihine kadar gelişen işlem hacmiyle sürdürmüştür.

Vadeli İşlem ve Opsiyon Piyasası İşletim Sistemi'nin (VİOPİS) temel özellikleri nelerdir?

VİOPİS’e Borsa tarafından belirlenen yöntemlerle uzaktan erişim yoluyla ya da VİOP işlem salonu kullanılarak emir iletilebilir. İşlemler, iletilen emirlerin fiyat önceliği ve zaman önceliği esaslarına dayanan bir algoritmayla elektronik ortamda eşleştirilmesi sonucunda gerçekleştirilir. Emirler hesap bazında girilir. Hesapların açılması, açılan hesaplar için işleme başlama zamanına dair hususlar “Takas ve Temerrüt Esasları” Genelgesinde düzenlenir. Emirlerin hesap bazında girilmesi, üyelerin müşterilerinin işlemlerinden ve açık pozisyonlarından sorumlu olması esasını değiştirmez. VİOPİS, işlem anında yeterli teminatın varlığını Takasbank Vadeli İşlemler Sistemi (TVİS) ile çevrimiçi olarak bağlanmak suretiyle kontrol eder. Bu kontrol, emirlerin girişi esnasında yapılmaz. Pozisyon için gerekli teminatın olmaması durumunda emir sisteme girilebilir ancak, işlemin gerçekleşmesine müsade edilmez. Emirlerin eşleşmesi esnasında yeterli teminatı olmayan emir iptal edilir. Üyeler sadece yetkili oldukları piyasalarda emir girebilirler ve işlem gerçekleştirebilirler. Emirler, işlemler, teminatlar ve pozisyonlar gün içinde TW aracılığıyla izlenebilir. VİOPİS, Borsada işlem gören sözleşmelere ilişkin TW’de yer alan bilgilerin bir kısmının Borsanın belirleyeceği veri yayıncılarına veya diğer medyaya çevrim-içi veya gecikmeli olarak verilmesine imkân tanır.

Borsada işlemler üç farklı pazarda gerçekleştirilebilir. Bunlar Ana Pazar, Özel Emirler Pazarı ve Özel Emir İlan Pazarıdır.

Vadeli İşlem ve Opsiyon Piyasasında yer alan ana pazarlar nelerdir?

Döviz Vadeli İşlem Ana Pazarı, Döviz Opsiyon Ana Pazarı, Elektrik Vadeli İşlem Ana Pazarı, Emtia Vadeli İşlem Ana Pazarı, Endeks Vadeli İşlem Ana Pazarı, Endeks Opsiyon Ana Pazarı, Kıymetli Madenler Vadeli İşlem Ana Pazarı, Pay Vadeli İşlem Ana Pazarı, Pay Opsiyon Ana Pazarı, Yabancı Endeksler Vadeli İşlem Ana Pazarı, Metal Vadeli İşlem Ana Pazarı, Borsa Yatırım Fonu Vadeli İşlem Ana Pazarı, Gecelik Repo Vadeli İşlem Ana Pazarı olmak üzere 13 ana pazar bulunmaktadır. 

Ana Pazar, normal seans ya da fiyat sabitleme seansları sırasında emirlerin eşleştirildiği esas pazardır.

Daha düşük fiyatlı satım emirleri, daha yüksek fiyatlı satım emirlerinden; daha yüksek fiyatlı alım emirleri, daha düşük fiyatlı alım emirlerinden önce karşılanır.

Özel emirler, Ana Pazarda oluşan fiyatları etkileyebilecek büyüklükte olan yüksek miktarlı emirlerdir. Dövize ve altına dayalı sözleşmelerde bir defada girilen 5.000 adet sözleşme ve daha yüksek miktardaki emirler, endeks ve diğer sözleşmelerde bir defada girilen 2.000 adet sözleşme ve daha yüksek miktardaki emirler özel emir olarak kabul edilir.

Özel Emir İlan Pazarında fiyat ve zaman önceliklerinin uygulanması süreci nasıldır?

Özel Emir İlan Pazarında fiyat ve zaman önceliklerinin uygulanması aşağıda belirlenen koşullara tabidir:

• Aynı miktarlı birden fazla özel emir ilanının bulunması durumunda fiyat ve zamanönceliği kuralı geçerlidir.

• Miktarı farklı olan birden fazla özel emir ilanının olması durumunda, fiyat ve zaman önceliği geçerli değildir ve bu şartlardaki özel emir ilanlarının miktar öncelikli olarak karşılanması esastır.

Takasbank, Üyelere mali yeterlilikleri nispetinde risk limitleri tanımlar. Risk limitleri Üyelerin taşıdıkları pozisyonlar ile bağlantılı bulunması gereken teminat tutarları üzerinden belirlenir. Her bir Üye için tanınmış olan risk limiti o Üyeye mahsustur ve Takasbank tarafından ilgili Üyeye bildirilir. Üyenin kendisi ve müşterileri için almış olduğu tüm pozisyonlardan kaynaklı toplam bulunması gereken teminatının risk limitini aşıp aşmadığı günde en az iki kez olmak üzere kontrol edilir.

İşlem sisteminin açıldığı andan normal seans başlangıcına veya açılış seansı olması durumunda bu seansın başlangıcına kadar geçen dönem “işlem yapılmayan dönem” olarak adlandırılır. İşlem yapılmayan dönemde, işlem sistemi açık olmakla birlikte emir girişi ya da işlem gerçekleşmesi mümkün değildir.

Fiyat sabitleme seanslarına ilişkin işleyiş özellikleri nelerdir?

• Açılış seansında belirlenen denge fiyatı, normal seans açılırken baz fiyat olarak kullanılır, dolayısıyla günlük fiyat hareket limitleri bu fiyat üzerinden tespit edilir.

• Normal seans sırasında düzenlenen fiyat sabitleme seansının bitiminde, normal seansa kalınan yerden devam edilir. Normal seans sırasında düzenlenen fiyat sabitleme seansında belirlenen denge fiyatı baz fiyatta herhangi bir değişiklik yaratmaz.

• Kapanış seansında belirlenen denge fiyatı, o günün uzlaşma fiyatı olarak kullanılabilir.

Vadeler Arası Yayılma Pozisyonu Riski nedir?

Vadeler Arası Yayılma Pozisyonu Riski, vadeler arası fiyat riski nedeniyle kullanılan bir risk tipidir. SPAN, öncelikle bir dayanak varlığın farklı vadelerdeki vadeli işlem sözleşme fiyatlarının aynı oranda değişeceğini varsayar. Bu yüzden herhangi bir aydaki uzun pozisyon, başka bir aydaki kısa pozisyon ile netleştirilir. Vadeler arası fiyat hareketleri farklı olabileceğinden portföyler, vadeler arası fiyat riskine açıktır. Ürün grubuna ait vadeler arası yayılma pozisyonu bulunurken, ürün grubundaki sözleşmelere ait delta değerleri kullanılarak opsiyon sözleşmeleri eşdeğer vadeli işlem sözleşmelerine çevrilir ve vadeli işlem sözleşmeleri ile opsiyon sözleşmeleri arasında da vadeler arası yayılma pozisyonu hesaplanır.

Piyasada alınmak istenen (ya da alınmış olan) açık pozisyonlar için Takasbank’ta bulundurulan (ya da bulundurulması gereken) teminat tutarına işlem teminatı denir. Piyasanın doğal üyesi olarak kabul edilen TCMB’nin açık pozisyonları dolayısıyla teminat bulundurma zorunluluğu bulunmamaktadır. 

İşlem teminatı yükümlülüklerinin yerine getirilmesi için kullanılabilecek varlıklar nelerdir?

Üyeler tarafından, işlem teminatı yükümlülüklerinin yerine getirilmesi amacıyla aşağıdaki varlıklar kullanılabilir.

• Nakit Türk Lirası
• Konvertibl döviz,
• Devlet İç Borçlanma Senedi,
• BIST 30 endeksinde bulunan pay senetleri,
• Yatırım Fonu Katılma Belgesi,
• T.C. Hazine Müsteşarlığı Varlık Kiralama Anonim Şirketi tarafından ihraç edilen kira sertifikaları
• Borsalarda işlem gören standartta altın.

İki veya daha fazla emirden oluşan ve belirli bir alım satım stratejisi içeren emir grubuna strateji emirleri adı verilir. İşlem sisteminde üç farklı strateji emri bulunmaktadır. Bunlar; 

Emir girişinde emrin sistemde geçerli olacağı süreye ilişkin aşağıda yer alan dört seçenekten bir tanesinin seçilmesi gerekmektedir:

• Seans Emri (SNS): Emir sadece girildiği seansta geçerlidir. Seans sonuna kadar eşleşemezse sistem tarafından otomatik olarak iptal edilir.

• Günlük Emir (GUN): Emir girildiği günde geçerlidir. Gün sonuna kadar eşleşemezse sistem tarafından otomatik olarak iptal edilir.

• İptale Kadar Geçerli Emir (İKG): Emir girildiği seanstan itibaren iptal edilene kadar geçerlidir. Bu emir süresi seçildiğinde, emrin iptal edilmediği ve eşleşmediği durumda, emir sözleşmenin vade sonuna kadar geçerli olur ve vade sonunda sistem tarafından otomatik olarak iptal edilir.

• Tarihli Emir (TAR): Emir, sisteme girilen tarihe kadar geçerlidir. Belirtilen tarihe kadar eşleşmezse ya da iptal edilmezse, bu tarihte gün sonunda sistem tarafından otomatik olarak iptal edilir. Sistemde, sözleşmenin vade sonundan daha ileri birtarih girilmesine izin verilmez.