Borsaların Yapısı ve İşleyişi Dersi 1. Ünite Sorularla Öğrenelim

Birincil piyasa yeni çıkarılmış tahvil, pay gibi menkul kıymetlerin şirketler ya da hükümetler tarafından ilk alıcılara satıldığı finansal piyasadır. İkincil piyasa ise daha önce çıkarılmış menkul kıymetlerin ikinci elden alınıp satıldığı finansal piyasadır. İkincil piyasalarda menkul kıymetler, bu menkul kıymetleri ihraç eden şirketlerden bağımsız bir şekilde, şirkete bir fon girişi olmadan alınır ve satılırlar. Chicago Borsası, New York Borsası ve İstanbul Menkul Kıymetler Borsası gibi borsalar daha önce çıkarılmış menkul kıymetlerin alınıp satıldığı ikincil piyasalardır.

Tahviller, kurumların uzun vadeli finansman ihtiyaçlarının giderilmesinde kullandıkları borçlanma araçlarındandır. Tahviller genellikle 5- 10 yıl gibi uzun vadeli olarak çıkarılan, orta ve uzun vadeli borçlanma araçlarındandır. Ülkemizde özel kurum tahvillerinde vade en az 2 yıl, devlet tahvillerinde ise bir yıldır. Uzun vadeli fon ihtiyacının karşılanmasında kullanılacak araçlardan bir diğeri paylardır. paylarda vade yoktur; bu nedenle çoğu zaman sonsuz vadeli menkul kıymetler olarak adlandırılır. 

Belirli bir fiziki yeri ve çalışma düzeni olan, hukuki ve yönetsel kuralları saptanmış, ilgili kurum ve kuruluşların denetimi ve gözetimi altında çalışan piyasalara organize (örgütlenmiş) piyasalar denir. Örneğin paylar için New York Borsası (NYSE), Chicago Borsası ve Borsa İstanbul organize piyasalardır.

Hukuki ve yönetsel kuralları olmayan, fiziki ve resmi belirli bir mekana sahip olmayan, işlemlerini organize piyasaların dışında gerçekleştiren ve denetim ve gözetimden uzak olan piyasalara organize olmayan (örgütlenmemiş) ya da tezgah üstü piyasalar denir. Bu piyasalarda menkul kıymet almak ya da satmak isteyen kişilerle alım satım yapmaya hazır olan ve bir menkul kıymet stoku olanlar faaliyet gösterir.

Alım satıma ilişkin ödemelerin ve konu olan menkul kıymet veya malların tesliminin hemen yapıldığı piyasalara spot piyasalar denilmektedir.

Gelecekte yerine getirilmesi gereken sözleşmeler forward, futures, opsiyon ve swap sözleşmelerinden ve bu sözleşmelerden türetilen diğer sözleşmelerden oluşmaktadır. Bu tür sözleşmelerin vade sonundaki değeri, sözleşmeye konu olan varlığın fiyatı tarafından belirlendiğinden bu sözleşmelere türev ürünler, bu türev ürünlerin işlem gördüğü piyasalara da türev piyasalar da denilmektedir. Türev ürünlerden futures ve opsiyon işlemleri borsalarda(örgütlenmiş piyasalar) işlem görürken, swap ve forward işlemleri örgütlenmemiş piyasalarda işlem görürler.

Etkin piyasa; çok sayıda alıcı ve satıcının bulunduğu ve bu alıcı ve satıcıların tek başlarına yaptıkları alım satım işlemlerinin piyasayı etkileyecek bir paya sahip olmadığı piyasadır. Etkin bir finansal piyasada menkul kıymetlerle ilgili tüm bilgiler düşük maliyetlerle ve kolaylıkla sağlanabilir. Aynı zamanda ekonomik, politik ve sosyal yapıdaki değişikler piyasaya derhal yayılır. Etkin piyasalarda alım satımla ilgili maliyetler çok düşük olup, bu tür piyasaların kurumsal yapısı çok gelişmiştir. Etkin piyasalarda düzenleyici ve denetleyici düzenlemeler piyasalarının istikrarlı çalışmasını sağlamaktadır.

Piyasa etkinliği; zayıf formda etkinlik, yarı kuvvetli formda etkinlik, kuvvetli formda etkinlik şeklinde üç düzeyde tanımlanmaktadır.

Zayıf formda etkinlik: Payların geçmiş fiyat ve miktar verilerinden faydalanarak, basit olarak “satın al ve tut” yatırım politikasına göre daha fazla getirinin elde edilebileceği piyasalara zayıf formda etkin piyasalar denir.

Yarı kuvvetli formda etkinlik: Pay fiyatları, halka açıklanan tüm bilgileri yansıtacak şekilde oluşuyorsa piyasada yarı kuvvetli formda etkinliğin olduğu kabul edilmektedir. Piyasa yarı kuvvetli formda etkin olduğunda içeriden bilgi elde edenler, ancak kısa dönemli fiyat hareketlerinden faydalanarak ortalama getirinin üzerinde getiri elde edebilirler.

Kuvvetli formda etkinlik: Piyasadaki pay fiyatları halka açıklanan ve açıklanmayan tüm bilgileri yansıtıyorsa piyasanın kuvvetli formda etkin olduğu kabul edilmektedir.

Borsa, en geniş anlamıyla, ticaret ya da finansal işlemlerle uğraşan kişilerin bir araya geldikleri kamuya açık piyasalara verilen addır.

Borsa ismi, Belçika’nın başkenti olan Brüksel’de para ticaretiyle uğraşan Van der Burse ailesinin, cephesi üç kese figürlü arma ile süslenmiş konağından gelmektedir. 15. yüzyılda çevre kentlerden gelen tacirler alışveriş ve döviz, senet işlemlerinde, “Hotel des Burses” adlı bu konakta gerçekleşen işlem fiyatlarını referans almışlardır. Bu konağın ün kazanmasıyla, Kıta Avrupa’sının başka merkezlerinde kurulan benzeri yerlere de “Borsa” adı verilmeye başlanmıştır.

Borsalar ilk ortaya çıkışlarında, genellikle üyeleri tarafından kurulan ve kâr amacı gütmeyen organizasyonlar şeklindeydi ve yaklaşık üç asır bu yapıyla faaliyet göstermişlerdir. Üyelik sistemi, ihtiyaçları karşılaması nedeniyle uzun zaman aksamadan bu şekilde devam edebilmiştir. Ancak 20. yüzyılın sonlarına doğru yaşanan teknolojik gelişmeler, küreselleşen piyasalar ve artan rekabet borsaların yavaş yavaş kâr amacı güden bir yapıya geçmesine neden olmuştur.

ABD’de organize olmuş 9 adet menkul kıymet borsası bulunmaktadır. Bunlardan New York Stock Exchange (NYSE) ve American Stock Exchange(AMEX) ulusal borsa, diğerleri bölgesel borsadır. ABD’de ayrıca 3 adet vadeli ve opsiyon borsası vardır.

New York Borsası üyeleri; komisyoncular (Brokers), spesiyalistler ve tacirler (Dealers) olmak üzere üç grupta toplanır. Brokerlar, yatırımcıların işlem emirlerini, bu işlemleri yerine getirmesi için spesiyalistlere veren ve karşılığında komisyon alan kişilerdir. Spesiyalistler ise, kendilerine verilen paylarda piyasa oluşturmak için kendi hesaplarına alım ve satım yapan ve müşteri emirlerini kendilerine getiren brokerların, brokerliğini yapan üyelerdir. Dealerler da, kendi nam ve hesaplarına alım-satım yapabilen üyelerdir.

Nasdaq 1971 yılında Amerika’da kurulan ilk elektronik borsadır. ABD’nin ve dünyanın en büyük ikinci borsasıdır. Açılımı national association of securities dealers automated quotations (menkul kıymet aracıları ulusal birliği otomatik emirleri)’dir. Resmi bir düzenleyicisi olmayan, tezgah üstü piyasalarda (OTC) işlem gören menkul kıymetler için alım-satım fiyatlarının gösterildiği otomatik bilgi ağı olarak New York’ta kurulmuş olan özel borsadır. Dünya’nın teknoloji borsası olarak kabul edilir.

Türkiye’deki organize menkul kıymet piyasalarının kökleri 19.yüzyılın ikinci yarısına kadar uzanmaktadır. İlk menkul kıymetler piyasası Kırım Savaşı’nı takiben 1866 yılında Osmanlı İmparatorluğu zamanında kurulmuş olan “Der Saadet Tahvilat Borsası”dır.

Borsada belirli bir sürede işlem görmüş payların toplam değerini ifade eder. İşlem hacmi piyasanın likidite gücünün ve derinliğinin önemli bir unsurudur. Derinlik piyasada çeşitli fiyatlardan çok sayıda alıcı ve satıcının olmasını ifade eder.

Borsa İstanbul, 6/12/2012 tarihli ve 6362 sayılı Sermaye Piyasası Kanunu hükümleri saklı olmak kaydıyla özel hukuk hükümlerine tabi olarak faaliyette bulunmak ve bu esas sözleşme hükümlerine göre idare edilmek üzere anonim şirket statüsünde kurulan bir borsadır.

Borsa İstanbul; kanun hükümleri ve ilgili mevzuat çerçevesinde, sermaye piyasası araçlarının, kambiyo ve kıymetli madenler ile kıymetli taşların ve Sermaye Piyasası Kurulunca uygun görülen diğer sözleşmelerin, belgelerin ve kıymetlerin serbest rekabet şartları altında kolay ve güvenli bir şekilde, şeffaf, etkin, rekabetçi, dürüst ve istikrarlı bir ortamda alınıp satılabilmesini sağlamak, bunlara ilişkin alım-satım emirlerini sonuçlandıracak şekilde bir araya getirmek veya bu emirlerin bir araya gelmesini kolaylaştırmak ve oluşan fiyatları tespit ve ilan etmek üzere piyasalar, pazarlar, platformlar ve sistemler ile teşkilatlanmış diğer pazar yerleri oluşturmak, kurmak ve geliştirmek, bunları ve başka borsaları veyahut borsaların piyasalarını yönetmek ve/veya işletmek amacıyla kurulmuştur.

Denetim Komitesi, Şirketin finansal tablolarının niteliği ve doğruluğu konusunda yönetim kurulu tarafından gerçekleştirilen gözetime yardımcı olmak, muhasebe sisteminin uygulanmasını ve verimliliğini izlemek, bağımsız dış denetim şirketinin atamasının ve bu şirketçe verilecek hizmetlerin ön onayını vermek, bağımsız denetçi ile Şirket arasındaki sözleşmeyi hazırlamak ve denetlemek, Şirketin bağımsız denetim sistemini, kontrol ve iç denetim mekanizmalarının işleyişini ve verimliliğini gözetmek konularında görev yapar.