Türev Araçlar Dersi 8. Ünite Sorularla Öğrenelim

Vadeli İşlem ve Opsiyon Piyasasında işlemlerin durdurulması kaç şekilde yapılabilir, açıklayınız?

Vadeli İşlem ve Opsiyon Piyasasında işlemlerin durdurulması iki şeklide yapılır. Bunlar; Piyasada işlemlerin durdurulması ve Sözleşmelerde işlemlerin durdurulmasıdır.

Piyasada işlemlerin durdurulması: Piyasada tüm pazarlardaki işlemler, Borsa Genel Müdürlüğünün kararıyla herhangi bir işlem gününde sürekli veya geçici olarak durdurulabilir. Aynı şekilde işlemlerin tekrar başlatılması için de Borsa Genel Müdürlüğünün kararı gereklidir. Olağan dışı gelişmelerin meydana gelmesi hâlinde Piyasanın üç güne kadar kapatılmasına Borsa Genel Müdürlüğü yetkilidir. Üç günü aşan süreler için Borsa İstanbul Yönetmeliği’ndeki ilgili hükümler çerçevesinde uygulama yapılır. 

Sözleşmelerde İşlemlerin Durdurulması: Piyasada işlem gören sözleşmelere dayanak teşkil eden bir varlığın spot piyasa işlemlerinin durdurulması veya endeks sözleşmelerinde endeks değerlerinin hesaplanamaması veya sisteme aktarılamaması ya da veri yayınının yapılamaması hâlinde ilgili varlığa dayalı sözleşmeler aynı anda işlem sistemi tarafından otomatik olarak veya Borsa Genel Müdürlüğü kararı ile durdurulabilir. Söz konusu sözleşmelerin yeniden işleme açılış zamanı Piyasaya duyurulur. Sözleşmelerin işleme açılış zamanı Borsa Genel Müdürlüğü tarafından dayanak varlığın işleme açıldığı andan farklı olarak belirlenebilir. Borsa Genel Müdürlüğü sözleşmelere ait işlemleri en fazla 5 işlem günü için durdurabilir. 5 işlem gününü aşan süreler için Yönetim Kurulu karar verebilir.

Pay vadeli işlem sözleşmesini açıklayınız?

Pay senedine dayalı standart vadeli işlem sözleşmeleri 100 adet pay senedini temsil eder. Vadeli işlem sözleşmelerinde sözleşme kodu; sözleşme türü, dayanak varlık kodu, vade tarihi ve sözleşme büyüklüğünün standart olup olmadığı bilgisi içerecek şekilde oluşturulmuştur.
Pay vadeli işlem sözleşmelerinde sözleşme kodu genel olarak F_ABCDE1212S0 şeklinde ifade edilebilir.

Döviz vadeli işlem sözleşmeleri nelerdir?

Döviz Vadeli İşlem Sözleşmeleri “TL Dolar Vadeli İşlem Sözleşmesi”, “TL Euro Vadeli İşlem Sözleşmeleri” ve “EUR/USD Çapraz Kuru Vadeli İşlem Sözleşmeleri” olmak üzere üç sınıfta incelenir.

Kıymetli madenler vadeli işlem sözleşmeleri hakkında bilgi veriniz?

Kıymetli Madenler Vadeli İşlem Sözleşmeleri “Altın Vadeli İşlem Sözleşmeleri” ve “dolar/Ons Altın Vadeli İşlem Sözleşmeleri” olmak üzere iki sınıfta incelebilir.
Kıymetli madenler vadeli işlem sözleşmelerinde sözleşme kodu F_XAUTRY1212S0 ve F_XAUUSD1212S0 olarak gösterilmektedir. Sözleşme büyüklüğü 1 gram altındır.

Opsiyon sözleşmesi nedir, açıklayınız?

Opsiyon sözleşmesi, iki taraf arasında yapılan ve alıcıya, ödeyeceği belli bir tutar (opsiyon primi) karşılığında, belirli bir vadeye kadar (veya belirli bir vadede), bugünden belirlenen bir fiyat (kullanım fiyatı) üzerinden opsiyona dayanak teşkil eden bir malı, kıymeti veya finansal göstergeyi satın alma veya satma hakkı tanıyan, satıcıya da alıcının bu sözleşmeden doğan hakkını kullanması durumunda sözleşmeye dayanak teşkil eden malı, kıymeti, veya finansal göstergeyi satma veya alma yükümlülüğü getiren sözleşmedir.

Borsa İstanbul’da Pay senedine dayalı opsiyonlar ve pay endeksine dayalı opsiyonlar işlem görmektedir.

Pay opsiyon sözleşmesinin dayanak varlıkları nelerdir?

Pay senedine dayalı opsiyon sözleşmeleridir. 

Dayanak varlıkları;
• T. Garanti Bankası AŞ (GARAN)
• T. İş Bankası AŞ (ISCTR)
• Akbank TAŞ (AKBNK)
• Türkiye Vakıflar Bankası TAO (VAKBN)
• Yapı Kredi Bankası (YKBNK)
• Türk Hava Yolları AO (THYAO)
• Ereğli Demir ve Çelik Fabrikaları TAŞ (EREGL)
• H.Ö. Sabancı Holding AŞ (SAHOL)
• Turkcell İletişim Hizmetleri AŞ (TCELL)
• Tüpraş – Türkiye Petrol Rafinerileri AŞ (TUPRS)

şeklindedir.

Takasbank, SPAN risk analizini kullanarak portföylerin risk yönetimini nasıl yapılır?

Takasbank, SPAN risk analizini kullanarak portföylerin risk yönetimini 5 adımda yapar:
1. Adım: Ürün Grubu Risk Analizi
2. Adım: Ürün Grupları Arası Risk Analizi
3. Adım: SPAN Risk Değerinin Hesaplanması
4. Adım: Başlangıç Teminatının Hesaplanması
5. Adım: Bulunması Gereken Teminatın Hesaplanması

Portföyün başlangıç teminatı nasıl hesaplanır?

Opsiyonlar için hesap güncellemesi SPAN’da “Net Opsiyon değeri” olarak ifade edilmektedir. Net Opsiyon Değeri, bir portföydeki uzun opsiyon pozisyonları toplam değerinden kısa opsiyon pozisyonları toplam değerinin çıkarılması ile hesaplanmaktadır.
Portföyün başlangıç teminatı, SPAN Riski Değerinden Net Opsiyon Değerinin çıkarılması ile bulunur. Net opsiyon değerine esas olan fiyatlar Takasbank tarafından belirlenir.

Bulunması gereken teminat nasıl hesaplanır, bilgi veriniz?

Bulunması gereken teminat, başlangıç teminatı ile fiziki teslimat teminatının toplamıdır.

Fiziki Teslimat Teminat=Fiziki Teslimata Konu Dayanak Varlık Sayısı*Dayanak Varlığın Fiyat Değişim Aralığı

Bulunması Gereken Teminat= Başlangıç Teminatı*Fiziki Teslimat Teminatı

Vadeli işlem borsalarında hesapların güncellenmesi (Marking to Market) hakkında bilgi veriniz?

Hesapların güncellenmesi, piyasada işlem yapan taraarın sahip oldukları pozisyonların her gün sonunda belirlenen uzlaşma fiyatları esas alınarak değerlemeye tabi tutulup hesaplara yansıtılmasıdır. Hesapların güncellenmesiyle oluşan değişiklikler sonucunda, bir hesaptaki tutarın teminat olarak bulunması gereken asgari tutarı aşması hâlinde aşan kısım hesap sahibi tarafından çekilebilir. Hesapların güncellenmesi sonucunda teminat açığının ortaya çıkması durumunda, Takas Merkezi tarafından teminat tamamlama çağrısı yapılır.

Vadeli İşlem ve Opsiyon Piyasası günlük iş akışı ve seans saatlerinden fiyat sabitleme seansları hakkında bilgi veriniz? 

Fiyat Sabitleme Seansları: Normal seanstan önce, sonra ya da normal seans içinde bir ya da birden fazla sözleşmede ve pazarda “fiyat sabitleme seansları” düzenlenebilir. Günlük akış içerisinde normal seans başlamadan önce “açılış seansı”, normal seans sırasında “tek fiyat belirleme seansı” ve normal seans bittikten sonra “kapanış seansı” adları altında farklı fiyat sabitleme seanslarının düzenlenmesi mümkündür. Fiyat sabitleme seanslarının düzenlenmesi hâlinde, bunların saatleri ve süreleri Borsa tarafından duyurulur. Fiyat sabitleme seansları süresince, ilgili sözleşmelerde fiyat ve derinlik bilgileri gösterilmez. Bu seanslarda girilen emirler gerçekleşmezse seansın bitimiyle birlikte işlem sistemi tarafından otomatik olarak iptal edilir. Normal seansta girilmiş olan emirler, fiyat sabitleme seanslarında geçerli değildir. Fiyat sabitleme seanslarında tek fiyat yöntemi uygulanır. Fiyat sabitleme seanslarına sadece limit ve piyasa emirleri iletilebilir. 

İşlem sistemine girilecek emirlerde fiyat belirleme yöntemleri nelerdir, açıklayınız?

İşlem sistemine girilecek emirlerde aşağıda belirtilen üç fiyat belirleme yönteminden birinin seçilmesi zorunludur.
Limit (LMT): Belirlenen limit fiyat seviyesine kadar işlem gerçekleştirmek için kullanılan emir yöntemidir. Bu yöntem kullanıldığında fiyat ve miktar girilmesi zorunludur.
Piyasa (PYS): Emrin girildiği anda ilgili sözleşmede piyasada bulunan en iyi fiyatlı
emirden başlayarak emrin karşılanması amacıyla kullanılan emir yöntemidir. “Piyasa” yöntemi seçildiğinde ekranda oluşan “En İyi Fiyat” seçeneğinin işaretlenmesi durumunda ise emir sadece Piyasada o anda bekleyen en iyi fiyat seviyesindeki emirlerle eşleşir.
Kapanış Fiyatından (KAP): Gün sonunda ilan edilen uzlaşma fiyatı üzerinden işlem gerçekleştirmek amacıyla kullanılan emir yöntemidir.

Vadeli işlemler ve opsiyon piyasasındaki emir türleri nelerdir?

Emir yöntemi belirlendikten sonra dört emirden biri seçilmelidir.

Kalanı Pasife Yaz (KPY): Emrin girildiği anda tamamının gerçekleşmesi esas olmakla birlikte, tamamının gerçekleşmemesi durumunda kalan miktarın maksimum pasif emir miktarına kadar olan kısmının, emrin yöntemine göre limit fiyatından ya da gerçekleştiği son fiyat üzerinden pasife limit emir olarak yazılması için kullanılan emir türüdür.
Gerçekleşmezse İptal Et (GIE): Girildiği anda pasife karşı tarafa bekleyen emirlerin durumuna göre emrin tamamının gerçekleşmesi, aksi takdirde tamamının iptal edilmesi için kullanılan emir türüdür.
Kalanı İptal Et (KIE): Girildiği anda pasife karşı tarafa bekleyen emirlerin durumuna göre emrin tamamının veya bir kısmının gerçekleşmesi aksi takdirde gerçekleşmeyen kısmının iptal edilmesi için kullanılan emir türüdür.
Şarta Bağlı (SAR): Bu emir türü, emri giren tarafından ilgili sözleşme için belirlenen fiyattan (aktivasyon fiyatı) ya da alış emirleri için daha yüksek ve satış emirleri için daha düşük fiyatlardan Piyasada işlem olması durumunda, emrin işlem sisteminde aktif hâle gelmesi amacıyla kullanılır.

Tarama riski (Scan risk) hakkında bilgi veriniz?

Tarama Riski (Scan Risk): SPAN, her bir sözleşme için “Fiyat Değişim Aralığı” ve “Volatilite Değişim Aralığı” değerleri üzerine senaryoları kullanarak Risk Dizileri (Risk Arrays) hesaplamaktadır. Fiyat Değişim Aralığı (Price Scan Range-PSR) dayanak varlık için oluşabilecek maksimum fiyat değişikliğini ifade eder. Volatilite Değişim Aralığı (Volatility Scan Range-VSR) ise opsiyonun dayanak varlık fiyatı için oluşabilecek maksimum volatilite değişikliğini ifade eder.

Vadeli İşlem ve Opsiyon Piyasası kaç ana pazardan oluşmaktadır?

Vadeli İşlem ve Opsiyon Piyasası toplam dokuz adet ana pazardan oluşmaktadır.
Ana Pazarlar; Döviz Vadeli İşlem Ana Pazarı, Döviz Opsiyon Ana Pazarı, Elektrik Vadeli İşlem Ana Pazarı, Emtia Vadeli İşlem Ana Pazarı, Endeks Opsiyon Ana Pazarı, Endeks Vadeli İşlem Ana Pazarı, Kıymetli Madenler Vadeli İşlem Ana Pazarı, Pay Opsiyon Ana Pazarı, Pay Vadeli İşlem Ana Pazarıdır.

Teminat tamamlama çağrısı (Margin call) hakkında bilgi veriniz?

Seans kapanışından sonra vadeli işlem ve opsiyon sözleşmelerine ait gün sonu uzlaşma fiyatları belirlenir ve tüm hesaplar güncellenir. Toplam teminatı, Sürdürme Teminatı tutarının altına düşen veya eksi nakit teminat oluşan hesaplar için ilgili üyelere “teminat tamamlama çağrısı” yapılır. Üyeler, teminat tamamlama çağrısı yükümlülüklerini T+1 günü en geç saat 15:00’e kadar yerine getirmek zorundadır.

Döviz opsiyon sözleşmeleri hakkında bilgi veriniz?

Dövize dayalı opsiyon sözleşmeleridir. Borsa İstanbul’da dövize dayalı TLDolar Opsiyon Sözleşmesi işlem görmektedir. 

Dayanak varlık: Türk lirası/ABD doları kuru

Opsiyon sınıfı: Alım ve Satım Opsiyonları

Vade ayları: Yılın tüm ayları. (Aynı anda içinde bulunulan ay ve bu aya en yakın vade olmak  üzere toplam 2 vade ayına ait sözleşmeler işlem görür)

Vade sonu: Her vade ayının son iş günü. Yurt içi piyasaların resmî tatil nedeniyle yarım gün  olması durumunda son işlem günü bir önceki iş günüdür.

Günlük fiyat değişim limiti: Prim fiyatları için fiyat değişim limiti yoktur.

Endeks vadeli işlem sözleşmelerinde vade ayları ve takas süresi nedir?

Vade ayları: Şubat, Nisan, Haziran, Ağustos, Ekim ve Aralık. Piyasada aynı anda,
içinde bulunulan aya en yakın üç vade ayına ait sözleşmeler işlem  görür. Bu üç vade ayından biri Aralık değilse Aralık vade ayı ayrıca  işleme açılır. 

Takas süresi T+1 olarak uygulanır. Zararlar hesaplardan T günü  sonunda tahsil edilirken kârlar hesaplara T+1 günü aktarılır.

Vadeli işlem borsalarında sürdürme teminatı hakkında bilgi veriniz?

Sürdürme teminatı, piyasadaki günlük fiyat değişimleri karşısında güncellenen teminat tutarlarının ve teminat olarak bulundurulması gereken varlık kompozisyonunun koruması gereken asgari düzeydir. Teminat tutarının sürdürme teminatı seviyesinin altına inmesi durumunda Takasbank tarafından teminat tamamlama çağrısı yapılır.

Vadeler Arası Yayılma Pozisyonu Riski (Intra-Commodity Spread Charge) hakkında bilgi veriniz?

Tarama riski hesaplanırken SPAN, öncelikle bir dayanak varlığın farklı vadelerdeki vadeli işlem sözleşme fiyatlarının aynı oranda değişeceğini varsayar. Bu yüzden herhangi bir aydaki uzun pozisyon, başka bir aydaki kısa pozisyon ile netleştirilir. Vadeler arası fiyat hareketleri farklı olabileceğinden, portföyler, vadeler arası fiyat riskine açıktır. Ürün grubuna ait vadeler arası yayılma pozisyonu bulunurken ürün grubundaki sözleşmelere ait delta değerleri kullanılarak opsiyon sözleşmeleri eşdeğer vadeli işlem sözleşmelerine çevrilir ve vadeli işlem sözleşmeleri ile opsiyon sözleşmeleri arasında da vadeler arası yayılma pozisyonu hesaplanır.