Medya Siyaset Kültür Dersi 5. Ünite Özet

Giriş

Tüm toplumsal hareketler ve gelişmeler ile kitle iletişimi tarih boyunca sıkı bir ilişki içinde olmuştur. Bunun temel nedeni, büyüyen her toplumun birlikte hareket edebilmesi için enformasyona gereksinim duymasıdır. Toplumu ilgilendiren enformasyonu taşıyan araçlara da kitle iletişim araçları denir.

Dünyadaki en yaygın devlet örgütlenmelerinden biri olan liberal demokrasilerde serbest piyasayı savunanlar, demokrasinin gelişmesi için piyasanın mutlaka özgür olması gerektiğini savunmaktadırlar. Bu görüşe göre piyasa ve demokrasi arasında bağlantıyı sağlayan medya, bu iddianın merkezinde yer almaktadır.

Değişen toplumsal yapının ve gelişen teknolojinin ortaya çıkardığı gereksinimler ve bunlara karşılık verme iddiasındaki yenilikler medya sistemini de dönüştürmüştür.

Bilgi Toplumu

Bilişim teknolojisine dayalı olarak şekillenmekte olan bilgi toplumunun temel özelliği sanayi toplumunda ön planda olan “maddi” ürünler yerine, bilgi toplumunda, bilişim teknolojisi sayesinde bilgi üretiminin önem kazanmasıdır. Bilgi toplumunda bilişimsel ve sistematize bilgi ve teknolojinin kitlesel üretimi gerçekleştirmesi söz konusudur.

Bilgi toplumu en basit deyişle, bilginin üretilmesi, depolanması ve dağıtılması süreçlerinin, toplumda en önemli faaliyetler olarak belirdiği toplum türüdür. Toplumsal olarak üretilen, toplumun kullanımına sunulmalıdır; bu nedenle var olan bilgi stoku insanlığın ortak malıdır. Adil toplum, bilgiyi herkes arasında eşit olarak dağıtacak biçimde örgütlenen toplumdur. Böylesi bir gereksinimin ortaya çıkardığı ve toplum yaşamına soktuğu araçlardan biri ise internettir.

Yeni Medya Nedir?

Bireyin yaşamını kolaylaştıracak, üretim ilişkilerini hızlandırıp verimli kılacak bir sürecin kolaylaştırılması teknoloji desteği ile gerçekleşmiştir. Bugün yaşadığımız dönemde bilgisayarlardan ve onun varlığı nedeniyle ortaya çıkan diğer teknolojilerden söz ediyor ve onları kullanıyorsak bunun nedeni değişen toplumsal koşullar ve gereksinimlerimizdir.

Bir teknolojik yenilik ortaya çıktığında alternatifi olduğu eski teknoloji hemen yok olmaz. Hatta bazen ortaya çıkan bir teknoloji alternatifi olmadığı bazı eski teknolojilerin dönüşmesine de neden olur. İnternet bu duruma örnektir. Savunma sanayi yatırımı olarak başlayan, bilim adamları tarafından bilimsel çalışmalar için kullanılmaya başlanan internet bugün yaşamın pek çok alanında kullanılmaktadır. İnternetin gelişim biçimi bireyin gündelik yaşamında varolan pek çok şeyin de değişmesine, dönüşmesine neden olmuştur. Gündelik hayatın içinde önemli bir yere sahip internete erişmek için farklı aletler kullanılmaktadır. Bu yeni ortamın bireyin eski kitle iletişim araçlarındaki edilgen rolünden çıkarıp aktif kullanıcılara dönüştürmesi üretim ve tüketim biçimlerinin de değişmesine neden olmuştur. Ayrıca günümüz bireyi için zaman ve mekan sınırlılığı ortadan kalkmıştır.

Bireyin eskiye oranla medya kullanım şekilleri farklı olduğu için, günümüz iletişim teknolojisinin ve kullanım biçiminin yeni, öncekinin ise geleneksel olarak adlandırılmasına sebep olmuştur. Yeniliğin temelinde bilgisayar teknolojisi ve internet altyapısı ile yaygınlaşan sayısallaşma ve etkileşim bulunmaktadır. Yeni medya kavramı etkileşimli dijital medyayı anlatır. Yeni medya ile eski medya arasındaki en önemli fark, eski medyanın büyük bir çoğunluğunun kitle medyası olmasıdır.

İnternet Nedir?

İnternet, dünya genelindeki bilgisayar ağlarını ve kurumsal bilgisayar sistemlerini birbirine bağlayan elektronik iletişim ağıdır. İnternet, kurulu ağların tamamının birbiriyle bağlanmasıyla oluşmuş yeni, devasa bir ağdır. İnternetin şu özellikleri unutulmamalıdır:

• Bir bilgisayar değildir ama milyonlarca bilgisayar internete bağlıdır.
• Bir ağ değildir ama binlerce ağ internete bağlıdır ve bu ağların bir araya gelmesi ile oluşur.
• Bir sistem değildir ama sistematik olarak işlemektedir.
• Bir kuruluş değildir ama sayısız kuruluşa internetten erişilebilmektedir.

Temelinde askeri gereksinimler yatan internetin ortaya çıkışındaki en önemli etken 1957’de Sovyetler Birliği’nin ilk uydusu olan Sputnik’i başarı ile uzaya göndermesi olmuştur. Karşılıklı uydu gönderme yarışları sonucunda Amerika Birleşik Devletleri Savunma bakanlığı İleri Araştırma Projeleri Ajansı (DARPA) adı altında uyduları ve bağlı teknolojileri geliştirmek ve eşgüdüm altında çalışmasını sağlayacak bir birim kurdu. DARPA’nın çalışmaları sonucunda güçlü bir iletişim ağına gereksinim duyulduğu ortaya çıktı. Kurulan yeni ve güçlü iletişim altyapısının adı ARPANET’tir. ARPANET internetin başlangıcı, temelidir.

İnternetin temelinde paket anahtarlama teknolojisi vardır. Bu sistem, mesajın küçük paketler halinde gönderilmesidir. 1966’da gelişmeye başlayan farklı bilgisayarları birbirine bağlama fikri 1969’da dört merkezi birbirine bağlayarak ilk mesaj ile gerçekleşti. Yeni merkezlerin sisteme eklenmesiyle 1971’de Ağ Kontrol Protokolü hazırlandı. 1977’de başlayan bir süreç olarak, bilgisayarların küçülerek ev ve ofislere girebilir hale gelmesi sonrasından 1979’da USENET kuruldu. Bütün ağların ortak bir dil konuşması gereksinimine dayanarak İsviçre’de 1989 önce hiper metin işaretleme dili (HTML) ve Dünya Çağında Ağ (World Wide Web-www) bilgi paylaşım sistemi kuruldu.

İnternetin gelişimi iki aşamada ele alınmaktadır. Bu aşamalar;

• Web 1.0 ve
• Web 2.0 olarak adlandırılmıştır.

Web 1.0 dünya çapında ağın kurulması, web sayfalarının hiper bağlar aracılığıyla birbirine bağlanmasıdır. Kurucusu olarak Tim Berners-Lee gösterilmektedir. Web 1.0 yalnızca metne dayanan içerikleri destekleyen bir ortamdır. Durağan ve etkileşimi düşük sayfalardan oluşur. 1989 yıllında www’in kullanılması ile başlayan web 1.0, 2004’te yerini web 2.0’a bırakmıştır.

Web 2.0 kavramı 2004 yılında ilk kez Tim O’Reilly tarafından kullanılmış ve kabul görmüştür. İkinci nesil interneti anlatır. Kapsamı içinde sosyal ağ siteleri, viki uygulamaları, etkileşimli iletişim uygulamaları ve dinamik siteler yer almaktadır.

İnternetin beş özelliği bulunmaktadır:

1. Çoklu ortam (Multimedia): Ses, video gibi farklı içerik biçimlerinin bir arada kullanılması işidir.
2. Hiper metinsellik: Hiper metinsellik iletişimi doğrusal olmaktan çıkarıp çok katmanlı ve çok yönlü bir yapıya sokmakta internet kullanıcısını geleneksel medyanın izlerkitlesine oranla çok daha fazla etken bir rolle donatmaktadır.
3. Paket anahtarlama: Mesajın kendi yolunu belirleyerek hedefe ulaşması olarak açıklanabilir. İnternetin yapısı gereği A-B arasındaki bağ kopsa bile mesaj C üzerinden B’ye ulaşabilmektedir.
4. Eş zamanlılık (Synchronicity): İnternet sürekli bir eş zamanlı iletişimin önünü açmıştır. İnternet üzerindeki iletişim, benzeri görülmemiş bir hızla gerçeklemektedir. Eş zamanlı iletişim uygulamalarının yaygınlaşması bireyin günlük yaşamında kurduğu aracılıklı (herhangi bir teknolojik cihaz kullanarak) iletişimin internet öncesi döneme kıyasla daha uzun süreli ve sürekli olmasını sağlamış olmasıdır.
5. Etkileşimlilik (Interaktivity): Etkileşim çift ya da daha fazla yönlü bir iletişim modeli gerektirmektedir. Yeni ortamın etkileşimli yapısıyla geleneksel kitle iletişiminin alıcısı artık, etkin bir katılımcı olarak anılmaktadır. Etkileşimin altı boyutu vardır ve boyutlar bir sitenin etkileşime sahip olup olmadığının göstergesidir. Bu boyutlar;
   • Sunulan seçeneklerin karmaşıklığı,
   • Kullanıcının harcaması gereken çaba,
   • Kullanıcıya karşılık verilmesi,
   • Enformasyon eklemenin kolaylığı,
   • Bireylerarası iletişimin kolaylığı ve
   • İzleme sistemi kullanımıdır.

İnternet ve Demokrasi

İnternete erişimin görece kolay olması, kullanıcısına içerik üretme şansı vererek aktif bir rol biçmesi yeni medyanın demokratik potansiyeline ilişkin önemli tartışmaların önünü açtı. Genelde medyanın demokratik potansiyeline ilişkin tartışmaların geçmişi uzun olmasına karşın, İnternet’le birlikte bu tartışmalara gelen yeni boyutun ardında izleyiciden kullanıcıya dönüşen bireyin sürece yapabileceği katkı bulunmaktadır. Vatandaşlara sağladığı şeffaflık, sanal topluluklar için yarattığı yeni iletişim ortamları sayesinde yeni medyanın demokrasiyi destekleyen pek çok yanı betimlenir.

Hem bireyler arası hem de kitlesel iletişim sağladığı; eş zamanlı ve çok yönlü iletişim sağladığı için etkileşim yaratmakta ve bu özellikleriyle demokrasinin özgür ifade ve katılım unsurlarını desteklemektedir. Ayrıca internet, gündelik yaşamda toplumsallaşamayan bireylerin, “öteki” ile iletişime girmelerine olanak veren ve kişileri adeta görünmez sicimlerle birbirine bağlayan yeni bir kamusal alana dönüşmektedir. İnternetin kullanıcısına verdiği aktif olabilme şansıyla da temsili olmanın ötesinde katılımcı olma imkanı vermektedir. Ancak yeterli donanıma ve eğitim alt yapısına sahip olmayanların dışarıda kaldığı bir bilgi aristokrasisine yol açması, çok seslilik ve farklılaşmaları denetleme eğilimlerinin öne çıkması gibi kaygıları da beslemektedir.

İnternet ve demokrasi ilişkisinde değinilmesi gereken başlıca konular şunlardır:

• Bilginin güvenilirliği,
• İletişim ortamının özgürleşmesi,
• İfade özgürlüğü,
• Katılım,
• Eşitlik,
• İnternet yayınları ve demokrasi.

Bilginin Güvenilirliği

Yaşadığımız dönemde bilgi bir güç kaynağı haline gelmiştir. Demokratik toplumların gereksinim duyduğu sağduyulu, sağlam muhakeme yetisine sahip bireylerin doğru kararlar verebilmeleri ancak doğru bilgiye erişmeleri ile mümkün olabilmektedir. Ayrıca ana akım bilgi ve haber kaynaklarının karşısına çıkan alternatif bilgi ve haber kaynakları, bilgiyi doğrulama, düzeltme, tamamlama gibi işlevleri yerine getirirken, kamuoyunun hiç bilmediği bilgileri de gün ışığına çıkarabilmektedir. Sağlıklı bir demokrasiye internetin katkı yapabilmesi “Doğru ve eksiksiz bilgi”ye erişimi sağlayabildiği sürece geçerli olacaktır.

İletişim Ortamının Özgürleşmesi

Geleneksel kitle iletişim araçları ve internet karşılaştırması yapıldığında bireyin izleyiciden kullanıcıya dönüşmesine vurgu yapılır. Bu vurgu egemen güçlerin tekeli altında olan geleneksel medyada söz hakkı olmayan, dolaylı etkisi olan vatandaşın, yeni medya ortamında örgütlenebilmesinin kolay olduğunu, hiçbir ücret ödemeden düşüncelerini açıklayabileceğini, yayın yapabileceğini anlatmaktadır. Temsil edilmek yerine doğrudan katılım ile demokratiklik düzeyinin artacağı düşünülmektedir ancak enformasyonun nasıl ve kime doğru aktığı ve bu teknolojiden kimlerin yararlandığı soruları cevaplanmadıkça katılımcı demokrasiden söz etmek mümkün değildir.

İnternet ve İfade Özgürlüğü

İnternet bireylerin fikirlerini açıklayabilmeleri ve bilgilenebilmeleri için önemli bir araçtır ancak bu durum demokratik niteliklerin daha fazla zarar görmesine de sebep olabilmektedir. İfade özgürlüğünü kötü amaçlarla kullanmak ya da izlenme olasılığına karşı kendileri gibi davranamamak buna örnek olarak gösterilebilir.

Tüm toplumsallıkların içine taşındığı alternatif bir kamu ortamına dönüşmekte olan internetin toplumsal yapı üzerindeki etkilerine yönelik temelde iki yaklaşım söz konusudur:

• Birincisi, ilerlemeci görüş ışığında enformasyon teknolojilerinin özgürleştirici etkilerini ön plana çıkararak, enformasyon toplumunun çok daha demokratik bir yapı sergileyeceğini; internetin anarşist karakteristiği ile sansür olanaklarının zorluğu ve zaman-mekândan bağımsızlığı gibi özellikleri sayesinde, otoriter yönetimlerin sınırlanacağını belirtmektedir.
• İkinci görüş ise teknolojik determinizme karşıt tavır içinde, teknolojinin de toplumsal olarak inşa edildiği yönündedir. Bu görüşün savunucuları, internet gibi enformasyon teknolojilerinin tek başlarına bir değişim ajanı olamayacağını; bunun tam aksine, kurulu düzenleri pekiştirici bir etki ortaya çıkartacaklarını ileri sürmektedir.

Birinci -teknolojik determinist- görüşü savunanlar, sınırsız enformasyona erişim olanağı ve serbest giriş ortamı sağlaması açısından internetin, var olan iktidar/güç ilişkilerinin karakteristiklerini değiştirdiği; insanlık tarihinde ilk kez sınıf, ırk ve din sınırlaması olmadan, belli bir ortama herkesin eşit şartlarda girmesini sağlayarak, yönetenler ile yönetilenler arasındaki güç dengelerini sarstığı iddia edilmektedir.

Karşıt görüştekiler ise enformasyon toplumunun enformasyon devrimini başlatanlar ile yönetici grubun çıkarlarına hizmet etmek için geliştirilmiş bir mit olduğu düşüncesindedirler. Onlara göre, kitle demokrasileri sürekli olarak gözetime gereksinim duymaktadır. Bu görüşü savunanlardan bazıları, enformasyon toplumunu bir ideoloji sınıflaması içinde ele almış ve kapitalist sistemin bugünkü gereksinimleri ile ilişkilendirmiştir.

İnternet ve Katılım

Katılım demokrasinin tanımlayıcı niteliklerinden biridir. İnternet üzerinde, bireyler, zamandan ve mekândan bağımsız şekilde bloglar ve diğer sosyal ağ siteleri aracılığıyla çok çeşitli amaçlarla bir araya gelebilmekte ve grup oluşturabilmektedir. İnternet’in yaygınlığı, hızı ve iletişim kolaylığı zaman ve mekân bağımsızlığı bu katılımı mümkün kılmaktadır.

İnternet ortamında kamusal alanın yeniden inşasıyla yeni topluluklar oluşmaya başlamıştır. Bu küçük gruplara sanal cemaatler adı verilmektedir. Demokraside bireysel özgürlükler ve katılım kadar çoğulculuk da önem taşır. Çoğulculuk, öteki ile karşılaşma ve diyalog kurma anlamına gelir. Ancak sanal cemaatler düşünüldüğünde bunun söz konusu olmadığı görülmektedir. Bu sebeple de internette çoğulculuk değil çok seslilik olduğu söylenmektedir.

İnternet ve Eşitlik

Demokratik bir toplumu gereklilikleri arasında eşit yurttaşlar ve fırsat eşitliliğinin güvence altına alınması vardır. Yeni medya aracılığıyla temsili demokrasi yerine katılımcı demokrasi mümkün gözükse de internet bu olanakları sunamamaktadır. İnternetim demokrasiyi desteklemesi ancak demokrasinin bileşenleri arasında olan eşitlik niteliğinin varlığı ile mümkün olabilmektedir

İnternet Yayınları ve Demokrasi

İnternetle birlikte kullanıcılar da yayın yapabilir hale gelmiştir. Bunun en önemli etkenleri, etkileşimlilik, kolay kullanılabilirlik ve düşük maliyetlerdir. İnternet ortamında farklı yayınlar bulunmaktadır.

Kullanıcıya internette içerik sağlayıcı rolünün verilmesiyle, içeriği kullanıcı tarafından üretilen siteler ortaya çıkmıştır ve bu sayede oluşan çok farklı içeriğin içinde aranılanı bulmak için arama motorları oluşturulmuştur. İnternetin demokratik boyutunu öne çıkaran, katılımın, ifade özgürlüğünün, eşitliğin anlamlı olması görünür ve erişilebilir olmakla ilgilidir. Arama Motorları bu nedenle internetin en önemli parçasıdır.

İnternet forumu ya da mesaj panosu, elektronik ortamda yaratılmış bir tartışma platformu ve paylaşım sistemidir. Forumların çıkış noktası ziyaretçi defterleridir. İnternetteki ilk demokratik tartışma platformları olan forumlar katılımcıların siyasetten sağlığa, tüketici haklarından bilgisayar oyunlarına kadar insan hayatındaki her konuda bilgi alışverişinde bulunma, tartışma fırsatı bulmaktadırlar. Kullanıcıların gerçek anlamda yayıncı olmamaları, yasal ve ahlaki sınırlar konusunda yeterince bilgi sahibi olmamaları tartışma ve paylaşımların belirli bir süzgeçten geçmesini ya da kontrol edilmesini zorunlu hale getirmektedir. Bu nedenle tartışma yöneticiliği (moderatör) bir gereklilik olarak ortaya çıkmıştır.

Web 2.0 ile internet kullanıcılarına iş birliği yaparak ortak içerik üretme fırsatını tanımıştır. Bunun örneklerinden bir de Viki siteleridir. Viki, herkesin üzerinde istediği gibi düzenlemeler yapmasına izin veren kullanıcıların içeriği kolaylıkla zenginleştirip biçimlendirebildikleri bilgi sayfaları topluluğudur. Gruplar, viki sayesinde kolayca kapsamlı dokümanlar oluşturabilir, bu belgeler arasındaki sürüm farklılıklarını takip edebilirler. Sayfalar arasındaki bağlantılar ve sayfa düzenlemeleri sistem tarafından otomatik olarak yapılandırılacağından, bilgiye erişme ve bilgi belgeleme viki ile son derece kolaylaşmaktadır. İçeriğin herkes tarafından üretilebildiği ve yine herkes tarafından denetlenebildiği bu yapılar bu işlemler sırasında kullanıcıları seçmez sınırlamaz. İçerik üretimi demokratik bir yöntemle ilerlemektedir.

Bir diğer yayın türü olan Sosyal Ağ Siteleri, toplum yaşamındaki sosyal ağları taklit ederek, ağ yapılanması içindeki ilişki bağlarını düzenli bir iletişim bağına dönüştürerek işleyen bir sistemdir. Sistemin verimli işleyebilmesi için bireyin sahip olduğu ilişkileri sosyal ağ sitesine taşıması gerekmektedir. Sosyal ağ sitelerinin bu potansiyeli sistemi kullanan her bireyin sahip olduğu ilişkileri düzenli bir iletişim sürecine sokmuş ve dinamik bir mecra oluşturmuştur. Bu noktada dikkat edilmesi gereken şey, kurulan iletişimin kamusal alanda gerçekleşmekte olmasıdır. Bu da bireyi bir içerik sağlayıcıya dönüştürmekte; ekledikleri, paylaştıkları ve ekrana yazdıkları da bir yayına dönüşmektedir. Bireyin arkadaş listesindeki herkes bu nedenle izlerkitleye dönüşmektedir.

Bir diğer yayın şekli olan ağ günlüğü ya da dilimize İngilizceden geçen yaygın kullanımıyla blog siteleri teknik bilgi gerektirmeden, kendi istedikleri şeyleri, kendi istedikleri şekilde yazan insanların oluşturabildikleri, günlüğe benzeyen web siteleridir. İngilizcedeki “web” ve “log” sözcüklerinin birleşmesinden oluşan weblog kavramının zamanla yaygınlaşmış adıdır. Ağ günlükleri önemli bir içerik, bilgi ve haber kaynağına dönüşmüştür. Sağladığı fırsatlar her bir kullanıcıya profesyonelcesine yazı yazma, düşüncelerini, gözlemlerini aktarma fırsatı sunarak önemli bir yayıncılık alanın gelişimini sağlamıştır. Blog kavramı ile birlikte kullanılan bloger kavramı artık, bir mesleği ifade etmektedir. Ağ günlüklerinin ayrıldığı gruplar şu şekildedir:

• Kişisel ağ günlükleri,
• Temalı ağ günlükleri,
• Topluluk ağ günlükleri,
• Kurumsal ağ günlükleri.

Birer haber medyası olan gazete, radyo ve televizyon kurum ve kuruluşlarının interneti bir kitle iletişim aracı olarak algılaması ve atak davranması sonucunda haber siteleri doğmuştur. Haber her kitle iletişim mecrasının en önemli ürünüdür. Haber siteleri, haberin daha geniş kitlelere erişmesini sağlayan, yerelliğin sınırlarını değiştiren önemli araçlardır.

Elektronik-devlet, verimliliği artırmanın bir gereği olarak ortaya çıkmıştır. Bu anlamda yönetenlerle yönetilenler arasındaki her türlü ödev ve yükümlülüklerin karşılıklı olarak “dijital ortamda” sürekli ve güvenli bir biçimde gerçekleştirilmesi anlamına gelmektedir.

E-devlet; kamu kuruluşları, vatandaşlar ve ticari kurumlar arasındaki bilgi, hizmet ve mal alışverişlerinde bilgi teknolojilerinin kullanılarak performans ve verimlilik artışını hedefleyen devlet modelidir. E-Devlet ile devletin şu özellikleri işlev kazanır:

• Devletin şeffaflaşması,
• Devletin hızlı ve etkin bir şekilde işleyişinin sağlanması,
• Her düzeyde vatandaşın yönetime katılımının sağlanması,
• Kurumlar arası bilgi alışverişinin sağlanarak iş ve veri yinelemesinin önlenmesi,
• Kamunun hizmet verdiği vatandaşların yaşamalarının kolaylaştırılması,
• Karar vericilerin bilgiye dayalı karar verme süreçlerinin geliştirilmesi ve hızlandırılması.

Son olarak, sivil toplum örgütlerince yapılan internet yayınları örgütlerin kendileri için çizdiği bu sınır çerçevesinde oluşur. Oluşturulan internet yayınları kurumsal site niteliği taşıyabileceği gibi bu kurumların varoluş amaçları doğrultusunda yaptıkları bir organizasyonu anlatan mikro site formatında da olabilmektedir. Sosyal medya da bu tür örgüt ve kurumlar için ideal bir yayın ortamı sunar. Toplumla birlikte var olan bu tür yapılar için üyeleri ile ve seslendikleri kitle ile sürekli, etkileşimli bir iletişim süreci kurma olanağı veren internet yayınları ideal bir buluşma platformudur.