Haber Toplama Teknikleri Dersi 1. Ünite Özet

Giriş

Haber Toplama habercilik işindeki ilk ve en önemli aşamadır. Habercinin yayın içeriğini üretmeye başladığı bu aşama gündemin ve gelişen olayların izlenmesi ile başlar. Ardından gündem ve olaylar haber olabilme potansiyeli dikkate alınarak incelenir. Bu ilk adımı, konunun hangi açıdan ele alınacağına ilişkin karar takip eder. Sırada haberi yapmak için eyleme geçmek vardır. Bunun için kaynakların seçimi, yöntemin saptanması, kaynakla kurulacak iletişim stratejileri, kullanılacak donanım, donanımın getirdiği sınırlılıklar öne çıkar .

Haber Nedir?

Haber, bilme ve haberdar olma çabasının ortaya çıkardığı kitle iletişim araçlarının temel malzemesidir. Kitle iletişim araçlarının ticari birer kurum haline gelmeleriyle ticari bir metaya dönüşen haber, tanımlanması zor bir kavramdır.

Haber tanımı yapmak yerine bir gazetede hangi konuların haber olabileceğini belirlemeye çalışan Pulitzer, “Bir gazete abartmadan ama değerini de düşürmeden, okurun haberin doğruluğuna olan inancını, gazetenin güvenilirliğini zayıflatmadan orijinal, diğerlerinden farklı, dramatik, romantik, heyecan verici, biricik, çekici, komik, konuşulmaya değer olanı ve merak uyandıranı araştırmalı” demektedir.

Haberi tanımlama çabaları şu beş nokta üzerinde uzlaşmıştır:

1. Haber, genellikle bir olaya, fikre, soruna dayanmaktadır. Haber yapabilmek için bunların dışında bir başka dayanak noktası yoktur.
2. Olaylar, fikirler, sorunlar haber yapılmak için özetlenerek, hikâye edilerek verilmektedir. Özetleme işlemi günümüz gazeteciliğinde sözlü, yazılı ve görüntülü olarak yapılabilmektedir. Özetleme işlemi sırasında üzerinde durulması gereken en önemli nokta haberi yapanın olayı, fikri ya da sorunu esas çerçevesi içinde kurgulamasıdır.
3. Olayın, fikrin ya da sorunun hikâye edilmesi, özetlenmesi sırasında, olayı esas çerçevesi içerisine oturtmak için, olgular arasında bağlantı kurarken, haber ile gerçek arasındaki ilişkinin değerlendirilmesi gerekmektedir.
4. Haberi oluşturan hammaddenin zamana uygun olması gerekmektedir. Bu yönden haberi oluşturan olayın, fikrin ya da sorunun dikkati çekebilmesi için şimdiki zamanda olması zorunludur. Eş deyişle, haber şimdidir, şimdiki zamandan geçmişe bakar ama yüzü geleceğe dönüktür.
5. Haberi oluşturan olayın, fikrin ya da sorunun hayal olarak kalmaması için devamlı olarak insandan insana aktarılması, iletilmesi gereklidir. İlgi ve dikkati toplamak, anlam kazandırmak bakımından haberi yaparken olay ve sorunları aslına sadık kalarak özetlemek ve kurgulamak gereklidir.

Her olay haber değildir; her haber de bir olay değildir. Bu durumda haber olayı, haber olabilme niteliklerine sahip, toplumunun genelinin ilgisini çekecek olaylardır. Haber özünde bir olay, bir olgu üzerine edinilen iletişim ya da yayın organlarıyla verilen bilgidir. Haberin özellikleri ise şu şekildedir:

• Haber güncel olmalıdır.
• Haber, yeni olmuş veya tekrar oluşan olaylar hakkındadır.
• Haber sistematik değildir; aynı olay ve oluşumlarla ilgilenir ve haberin gösterdiği dünya, sadece ilişkisiz oluşumlardan ibarettir ki, yorumlamak da haberin başlıca görevi değildir.
• Haber dayanıksızdır. Sadece, olayın kendisi geçerli olduğu sürece işe yarar veya kullanılabilir.
• Haber olarak bildirilen olaylar gerçek önemlerinden daha önemli olarak garip veya en azından beklenmeyen türden olmalıdır ve bazı tür haberler de, olay vuku bulmadan verilebilir.

Eğlendirme, haberdar etme, denetleme, eleştirme, kamuoyu oluşturma, devlet için anayasal toplum yapısı içindeki görevlerini yerine getirirken medyada önemli bir detay olarak haber kavramı ortaya çıkmaktadır.

Yargısal olarak haberin ne olduğu konusunda tam bir kesinlik söz konusu olmamakla birlikte bu konuda hüküm vermeyi etkileyen etmenlerin yanı sıra haber içeriğinin oluşturulma sürecine bakmak gerekmektedir.

Medyayı daha üretken hale getiren yeni teknolojiler haberin bir mal gibi büyük kâr karşılığı alınıp satılabileceğinin keşfini gerçekleştirmiştir. Haberin ticari potansiyelinin keşfi büyük sermayenin medyaya akmasına neden olmuştur.

Haberin Öğeleri

Haberciliğin dayandığı temel ilkeler olmaksızın haberin hedef kitleye ulaştırılması ve kabul görmesi mümkün görünmemektedir. Bir haberde bulunması gereken temel ilkeler ise, haberciliğin anayasası haline gelmiş 5N 1K kuralıdır. 5N 1K, ne, nerede, ne zaman, nasıl, neden, kim, sorularına yanıt arar. Bir olayın haberleştirilmesinde bu soruların yanıtları verildiğinde her şeyin cevabı verilmiş olacağı varsayılmaktadır.

• Ne; bir haberi yazarken, "ne" sorusu sorulmalıdır, ne haber olmuştur ya da olay nedir.
• Nerede; olay nerede yaşanmıştır.
• Ne zaman; olayın zamanı nedir.
• Nasıl; olay nasıl meydana gelmiştir.
• Neden; olayın nedenleri nelerdir.
• Kim; olayı kim ya da kimler yaratmıştır.

Haber Türleri

Bilginin hızlı yayılımı ile birlikte dünyanın gelişimini anlayabilmenin ve onu yorumlayabilmenin yolu uzmanlaşmaktan geçmeye başlamıştır. Daha önceleri bir tek başlık altında değerlendirilen ve adlandırılan birçok meslek zamanla ayrı ayrı meslekler ve disiplinler olarak adlandırılmaya başlandı, haberlerde gerek muhabirler gerekse haber çeşitleri olarak bu uzmanlaşmadan etkilendiler.

Habercilikte hız ve mükemmelliğe ulaşılabilmek adına uzmanlaşma son derece önem arz etmektedir. Aşağıda uzmanlaşmaya bağlı bazı haber çeşitleri verilmiştir:

Siyaset Haberleri

Ülke yönetimini ve uluslararası ilişkiler bağlamındaki isleri ve toplumu ilgilendiren her türlü durum ve faaliyeti haber olarak ele alıp isleyerek okura sunan uzmanlık alanı.

Polis-Adliye Haberleri

Anlaşmazlıkların ve suçun önlenmesi için kurulan mekanizmalar ve onları ilgi ve yetki alanına giren olaylar önemli bir haber alanıdır. Basit haberler ve karmaşık haberler içinde yer alan ölüm, hastalık, yangın, kaza, cinayet, mahkeme v.s. haberleri polis- adliye haberciliğinin içerisinde yer alır.

Ekonomi Haberleri

Küreselleşen dünyanın itici gücü bilgi teknolojisi ve onun etkisi ile yaygınlaşan küresel ekonomidir. İş yaşamı, endüstri, borsa, finansal piyasalar toplumu ilgilendiren enformasyonların kaynağı olmuştur. Bu enformasyon arayışı ekonomi haberciliğini bir çalışma alanını olarak habercilik sektörünün parçası yapmıştır.

Sağlık Haberleri

Bireyin enformasyon arayışı içinde önemli yer tutan sağlık bir habercilik alanı olarak insanların sağlık konusunda bilgilendirilmesi gereken konuların, toplumsal ve kişisel sağlıkla ilgili konuların basın-yayın ortamında sunulmasıdır.

Eğitim Haberleri

Eğitim haberciliği eğitim ile ilgili bilgilerin, toplumca bilinmesi gereken konuların, sunulmasıdır. Karmaşık haberler kavramı içerisinde incelenir. Toplumu net olarak bilgilendirmek önemlidir.

Magazin Haberleri

Yurt ve dünya çapında tanınan eğlence ve şov dünyasındaki halkın gözü önüne sunmaktadırlar. Ayrıca sıra dışı, ilginç öyküler de magazin haberciliğinin konuları arasındadır.

Bilim ve Teknoloji Haberleri

Toplumdaki bilim ve teknoloji enformasyonuna dönük talepler artmakta bilim ve teknoloji alanındaki gelişmeleri ve mukayeseleri topluma haber olarak verilmektedir.

Kültür-Sanat Haberleri

Dünya ve ülke çapında yaşanan kültür sanat olaylarının topluma bildirilmesi ve halkın haberdar edilmesidir.

Spor Haberi

Medya kuruluşlarının yayın politikalarını belirlemede sporun çok önemli bir yeri vardır ve sporun medya için en önemli ürünü de sporun haberidir. Dünyanın bir köşesinde yapılan müsabaka, teknolojik gelişmelerle paralel olarak bazen aynı anda, bazen ertesi gün, önemine ve sırasına göre tüm dünyaya haber ve görüntü olarak ulaşmaktadır, bu da insanoğlunun, spora, zengin ve güçlülerin yaşantılarına, her zaman merak ve ilgi duymuştur.

Haber Toplama Yöntemleri

Gazeteciliğin en önemli unsuru haberi toplamaktır. Haber toplama yönünden gazeteci nerede, ne zaman haber olabilecek enformasyon bulacağını, neyi ve kimi göreceğini, topladıklarını nasıl ayırıp değerlendireceğini bilmelidir. Gazeteciler her yerden haber bulabilir; ancak öykülerin çoğu şu üç temel yoldan biriyle elde edilir:

• Afet ve kazalar gibi doğal olarak meydana gelen olaylar
• Toplantı ve konferans gibi planlanmış etkinlikler
• Muhabirlerin girişimleri

Haber toplama yöntemlerinin en önemlileri gözlem, görüşme ve röportajlar, araştırma ve arşivcilik ve istihbaratlardır.

Gözlem

Olay yerinde gözlem iyi haberciliğin temellerinden biridir. İyi muhabirler olay yerinde bütün duyularını kullanırlar. Haberi izler, dinler, koklar, hatta haberin tadına bakıp olayı hissederler, böylece bunların tümünü seslendikleri kitle ye aktarabilirler.

Olaylar ve sorunlar hakkında haber toplama kolaylıkla gerçekleştirilebilir. Bazıları yönünden ise haber toplama, bu kadar kolay değildir. Muhabirlerin, "görülebilir ve gözlenebilir" olayları izlemesi, gözlemde bulunması, haber toplama bakımından en istenilen yoldur. Önemli haberler çoğu kez yerinden toplanılır.

Görüşme ve Röportaj

Yalnız haberle tatmin edilmeyen durumlarda merak ve ilgi çekici konuları yerinde yapılacak inceleme ile önceden hazırlıklı olarak tanıtan, okurun aynı zamanda haber, görgü ve kültür gereksinimini gidermeye yönelik yazı türüne röportaj denir. Yüz yüze, telefonla ya da son birkaç yıldır elektronik postayla röportaj gerçekleştirilebiliyor. Röportajlar haberin vazgeçilemez unsurudur.

Muhabir gerek yerinde haber toplarken, gerekse kendisine olayın anlatılma sürecinde, insanlarla konuşarak haber hakkında bilgileri toplar. Ayrıca, gazetecinin haberi oluşturan olay hakkında, olaya katılmayan kimselerle de konuşması, danışması çoğu kez gereklidir.

Araştırma ve Arşivcilik

Belgeler, veriler ve devlet arşivlerinden öyküler çıkabilir, bu tür haberler araştırma haberleridir, fakat araştırma haber, araştırmacı gazeteciliğin bir ürünü olarak özel bir çalışmayı ve çaba gerektirir.

Arşiv ise, kurumların gerçek ve tüzel kişilerin faaliyetleri sonucunda meydana gelen, idari, hukuksal, tanıklık, kurumsal değeri olan ya da tekrar kullanılmak üzere üretilen her türlü görsel, yazılı ve veri bilgilerinin muhafaza edildiği yerdir.

Arşivler genel olarak klasik arşivler ve modern arşivler olarak ikiye ayrılır. Klasik arşivler, Osmanlı arşivi gibi eski yazıyla yazılmış belgelerle ilgili arşivlerdir. Modern arşivler, iş dünyası, hastaneler, televizyonlar vs. gibi kurumların ürettikleri her türlü belge ve bilginin tutulduğu yerlerdir. Gazetecilikte arşivin en önemli işlevi, güncel olayların değişik yönlerine ışık tutacak malzemeyi sağlamasıdır.

İstihbarat

İstihbarat haberleri, gün içerisinde yaşanılan ilde meydana gelen her türlü haberi kapsar. Medya organizasyonlarına gelen telefon, faks, mail mesajları ya da ziyaretçilerin haber yapılması için verdiği bilgiler birer istihbarattır.

İstihbarat ayrıca bir olay, bir olgu, bir kişi ya da bir kurumla ilgili muhabirin araştırma yapması, elindeki bilgi ve verileri doğrulatması, gerçekliğe dair ayrıntıları ortaya çıkarması işlemidir. İstihbarat, bilinenlerden yola çıkarak, bilinmeyenleri bilinir hale getirme çabasıdır.

Haber Kaynakları

Haber kaynakları, habere konu olan olay, kişi ya da durum hakkında bilgi alınan kişi ya da, kuruluş, görüntü malzemesi, kitap, dergi, rapor vb. bütün materyallerdir. Haber kaynakları gündemin belirlenmesinde etkilidir.

Basının haber kaynakları arasında:

• Cumhurbaşkanlığı
• Başbakanlık
• Parlamento
• Bakanlıklar
• Siyasi parti kuruluşları ve temsilcilikleri
• Sendika kuruluşları
• Emniyet ve jandarma birimleri
• Adliyeler
• Eğitim kurumları
• Üniversiteler
• Ticari kuruluşlar
• Kurumlar
• Kişiler

gibi kamu, tüzel kişilikler ve kişiler tarafından üretilen yazılı, basılı, sözlü, görüntülü ve elektronik olmak üzere bir veya birkaç unsuru bir arada veren bilgi kaynakları ve belgeler bulunmaktadır. Basın kuruluşları, buralardan haber ve bilgi toplamak üzere görevlendirilen muhabirler kanalıyla kendilerine haber akışı sağlamaktadırlar.

Haberi, belirli bir tür malûmat olarak kabul edersek, haberin belirli şekilde toplanması, daha doğrusu öğrenilmesi gerektiği ortaya çıkar.

Muhabirler, haber toplarken çeşitli zorluklarla karşılaşmalarına rağmen çalıştıkları kuruluş için haber toplarlar. Çoğu zaman zorluk içerisinde haber toplayan muhabirler, haberleri toplarken çeşitli kaynaklardan yararlanırlar. Genelde, bu kaynakları en basit şekilde ikiye ayırmak mümkündür ve bunlara, birincil ve İkincil kaynaklar denilmektedir.

Birinci El Kaynaklar

Muhabirin bizzat olaya tanıklık ettiği, izlediği ya da olayın içinde yer alan kişilere dayanarak yaptığı haberler, muhabirin kaynağa telefonla ulaştığı haberler, röportajlar bu tip haber kaynaklarını oluşturur.

İkinci El Kaynaklar

Haber ajansları, basın bültenleri, açıklamalar, kamu ve özel sektör kuruluşları, oda, dernek, vakıf ve kişilerden çeşitli yol ve yöntemlerle alınan bilgi, belge ve verilerle oluşturulan haberlerin kaynaklarıdır. Haber ajansları, basın bültenleri, açıklamalar, kamu ve özel sektör kuruluşları, oda, dernek, vakıf ve kişilerden çeşitli yol ve yöntemlerle alınan bilgi, belge ve verilerle oluşturulan haberlerin kaynaklarıdır. Hizmet veya malı üreten kişiler, o ürünü kullanan kişiler gibi birinci el kaynaklar, sektörle ilgili yayımlanmış eserler, sektörel kuruluşların basın bültenleri gibi ikinci el kaynaklar, haber kaynağı olarak kullanılabilmektedir.

Haber kaynakları şu şekilde de sınıflandırılabilir:

• Mesajdaki konumu açısından
  • Açık kaynak
  • Gizli maskeli kaynak
  • Belirsiz kaynak
• Bilgi/Veriye tanıklık açısından haber kaynakları:
  • Birinci el haber kaynakları
  • İkinci el haber kaynakları
• Niteliğine göre haber kaynakları
  • Gerçek kişiler
  • Sanal kişiler
  • Kamu tüzel kişiler
  • Özel tüzel kişiler
• Mesajın üretildiği yer açısından haber kaynakları
• Mesajın üretilme biçimi açısından kaynaklar
  • Yazılı kaynaklar
  • Görsel kaynaklar
  • Görsel-işitsel kaynaklar
  • Elektronik kaynaklar
• Uzmanlık alanı açısından haber kaynakları olarak sınıflandırmıştır.

Haberin yapısı bakımından ise, haber kaynaklarını dört ayrı kategoride toplamışlardır, bunlar:

• Resmi kaynaklar
• Özel kaynaklar
• Haber ajansları
• Diğer haber organları

Haber kaynakları aynı zamanda haber türlerine göre:

• Emniyet
• Adliye
• Ekonomi
• Finans
• Spor çevreleri

Muhabir-Kaynak İlişkisi

Toplumdaki çıkar grupları ile ilişkiler ya da bir çıkar grubu olma isteği manipulatif (yönlendirici) haber, asparagas (yalan) haber, özel hayatların gizliliğinin ihlali, kişisel çıkarlar uğruna sahip olunan medyayı biçimlendirme ve kamu yararının göz ardı edilmesi gibi sorunları da içerisinde taşımaktadır. Bu bağlamda habercilikte haberi toplama rolünü üstlenen muhabir ve haberin kaynağı önemli bir konuma gelmektedir. Muhabirin haber kaynakları ile kuracağı ilişki, haber çeşitliliğini arttıracak, gazeteyi içerik olarak daha zengin bir ürün haline getirecek ve bu yolla okurun beklentisi karşılanacaktır. Kaynak ve muhabir arasında yaşanan bu ilişkiyi Gieber ve Johnson üç farklı şekilde belirtmiştir ve ilişkinin muhabirin dolayısıyla yayın organının tarafsızlığına nasıl etki edeceğini açıklamaya çalışmışlardır. Birinci model özgür basını anlatmaktadır. Kaynak ve muhabir arasında mesafeli bir ilişki vardır. İkinci model ise daha yakın bir iletişimi anlatır. Bu modele göre taraflar arasında bir işbirliği ve paylaşılan değer yargıları vardır. Üçüncü model ise iletişim sürecinin taraflarından birinin anlam çerçevesi diğerleri tarafından özümsenmiş veya elde edilmiştir. Üçüncü durumda ilişki düzeyi giderek asimilasyona doğru kaymaktadır.

Muhabir kaynak ilişkisi ayrıca, ilişkilerde mesafe, haber kaynağını tanıma ve karşılıklı güven ekseninde de gelişmektedir.

Haber Kaynağını Tanımak

Haber kaynağını tanıma zamanla oluşmaktadır. Bunun için muhabir bulunduğu her ortamda farklı haber kaynaklarıyla tanışmaya çalışmalıdır. Haber kaynakları da değişken yapıdadır, herhangi bir kurumda ki bir insan belli bir süre sonra aynı konumda olmayabilir. Bunun için muhabirler herkesi tanımalıdır.

Karşılıklı Güven

Haber kaynağı, aktardığı bilgi/verinin muhabir tarafından çarpıtılmayacağına inanmalıdır. Muhabir de haber kaynağının kendisine yanlış bilgi/veri aktarmadığından emin olmalıdır. Muhabir ile haber kaynağı arasındaki karşılıklı güven süreç içinde oluşmaktadır.

Kaynak Muhabir İlişkileri Modeli

Haber kaynağı ve muhabir arasındaki iletişim üzerine yapılan bilimsel çalışmalar üç iletişim modeli ortaya koymuştur. Gieber ve Johnson tarafından geliştirilen modeller kaynak ve muhabir arasındaki iletişimin mesafesine, dolayısıyla muhabirin tarafsızlığı ile kaynağa bağımlılık düzeyine ulaşan ilişkileri tanımlamaktadır. Her modelde “A” kaynaktır “C” ise muhabirdir. “A” ve “C” birer çember içinde yer almaktadır. Bu çemberler kaynak ve muhabirin ilgi ve anlam sınırlarını ifade etmektedir.

Birinci Modelde kaynak ve muhabir arasında doğal bir mesafe vardır. Kaynak bilgi sağlamaktadır.

İkinci Modelde A ve C’nin anlam ve ilgi çerçeveleri örtüşmektedir. B noktada kaynak ve muhabirin bir işbirliği söz konusudur.

Üçüncü model anlam ve ilgi çerçevelerinin tam olarak örtüşmesini anlatmaktadır. Bu model kaynağın görüş ve düşüncelerinin muhabir tarafından özümsendiğini göstermektedir.