Lojistik Planlama Ve Modelleme Dersi 6. Ünite Özet

Tesis Yeri Seçimi

Özet
Sorularla Öğrenelim

Tesis Yeri Seçiminin Stratejik Önemi

Tesis yeri seçimi bir işletmenin faaliyetlerini gerçekleştirmek amacıyla kullanacağı coğrafi konumları belirleme sürecidir. İşletmenin kurulacağı bölgenin seçimini etkileyen fiziksel faktörler arasında enerji kaynaklarına yakınlık, enerji maliyetleri, hammadde tedarik ve depolama olanakları, hammadde ve mamul naklinde demiryolu, liman ve karayollarına yakınlık gibi çeşitli faktörler bulunmaktadır. İşletme ve yatırım maliyetleri açısından, lojistik maliyetler, bölgesel iş gücü ücretleri, vergiler, arazi maliyetleri, inşaat masrafları, yakıt gibi faktörler kuruluş yerinin bulunduğu konuma bağlı olarak değişebilmektedir.

Tesis yeri kararları iki nedenden dolayı özellikle önemlidir. İlk olarak, tesis yeri seçimi ile ilgili kararlar binalarda ve tesislerde uzun vadeli planlar gerektirirler, bu da olası hataların düzeltilmesinin zor olabileceği anlamına gelebilir. İkincisi, bu kararlar büyük miktarda finansal yatırım gerektirir ve işletme maliyetleri ve gelirleri üzerinde etkisi büyük olabilir. Kötü konum yüksek taşıma maliyetleri, yetersiz hammadde ve işçilik tedariki, rekabet avantajı kaybı ve finansal kayıplara neden olabilir. Bu nedenle işletmeler yeni bir tesisin nerede bulunacağı konusunda titizlikle durmalı ve ayrıntılı bir şekilde düşünmelidir. Yer seçimi kararı, yapılan işin tipiyle bağlantılı bir unsurdur. Endüstriyel yer seçimi kararlarında yenilikçilik ve yaratıcılık önemli olmakla birlikte strateji genellikle maliyetleri düşürme şeklindedir. Hizmet kuruluşlarında ise strateji gelir en çoklama iken antrepo/depo yer seçiminde strateji maliyet ve teslimat hızı kombinasyonuna odaklanabilir. Yer seçimi stratejisinin amacı, firma için konum faydasının azami yapmaktır. Yer seçimi kararları kapasite ve esneklik ile bağlantılı bir konudur.

Tesis yeri seçimi birçok konu açısından önemli bir unsur oluşturmaktadır. Örneğin yatırım gereksinimleri, işletme maliyetleri, gelirleri, operasyonları ve lojistik süreçler üzerinde etkisi bulunmaktadır. Kötü bir yer seçimi yüksek taşıma maliyetleri, nitelikli işgücü bulma sıkıntısı, rekabet avantajı kaybı, yetersiz hammadde tedariki veya operasyonların olumsuz etkilenmesine neden olabilecek durumlara yol açabilir.

Tesis Yeri Seçiminin Tedarik Zinciri Açısından Önemi

Yer seçimi kriterleri, bir işletmenin tedarik zincirinin hangi aşamasında olduğuna bağlı olarak değişiklik gösterebilir. Tedarik zincirinin başlangıcındaki işletmeler, eğer hammadde tedariğinde bulunuyorlarsa genellikle hammadde kaynağının yakınında bulunmayı tercih edeceklerdir. Zincirin ortasındaki işletmeler ise çeşitli koşullara bağlı olarak tedarikçilere yakın veya hedef pazarlarının yakınında bulunmayı amaçlayabilirler.

Tedarik zinciri yönetimi, tedarik zinciri yapılandırmasını ele almalıdır. Buna tedarikçi, üretim tesisi, depo ve dağıtım merkezlerinin sayısının ve konumunun belirlenmesi de dahildir. Bu tesislerin konumu uzun vadeli bir kaynak planlaması içerebilir, bu nedenle bilinen riskler ve faydalar dikkatle değerlendirilmelidir. Tedarik zinciri yönetimi ve yer seçimi kararıyla ilgili bir diğer konu ise merkezi veya merkezi olmayan dağıtımdır. Merkezi dağıtım, genellikle merkezî olmayan dağıtımdan daha sıkı kontrolü ve ölçek ekonomisini oluşturur, ancak bazen de daha yüksek taşıma maliyetine neden olur. Merkezî olmayan dağıtım ise yerel ihtiyaçlara daha duyarlı olma eğilimindedir. Yer seçimi kararlarının, hedef pazarlara erişim için temel stratejinin oluşturulmasında, maliyet, gelir ve yanıt verebilirlik üzerinde önemli bir etkisi bulunmaktadır.

Yer seçimi, müşteri ilişkileri açısından da önemli olan konular arasında yer almaktadır. İşletmenin müşterilerine sağlayacağı hizmetler bakımından müşteriyle arasındaki zaman ve mesafe farkının çok fazla olması çeşitli problemler doğurabilir. Müşteri daha hızlı ulaşabileceği bir diğer alternatifi tercih edebilir. Bu noktada bilgi teknolojileri ve internet, bir işletmenin konumundan dolayı karşı karşıya kalabileceği olası riskleri minimize edilmesine yardımcı olabilir. Ancak yine de tesis yeri seçiminde işletmenin bulunduğu konumun, işletme masrafları, hizmet ve ürünleri için belirlediği fiyat, piyasada rekabet etme ve yeni müşterilere ulaşabilme olanağı bakımından büyük etkisi vardır.

Tesis Yeri Seçim İhtiyacını Ortaya Çıkaran Etkenler

Lojistik planlama açısından tesis yerinin, ürün ve hizmetlerin operasyonel maliyetleri, kâr ve fiyatları üzerinde önemli bir etkisi bulunmaktadır. Tesis yeri seçimi en az dört yönü ile ele alınmalıdır bunlar; ihtiyaç duyulan tesis türleri, bu tesislerin yeri, gerekli kapasite ve tesislerin tasarımı veya düzenidir. İşletmeler açısından tesis yeri seçimi ile ilgili kararlarının bir şirketin ömrü boyunca çeşitli zamanlarda alınabileceği anlamına gelir.

Tesis yeri seçimi kararları lojistik planlama bakımından önemli olmakla birlikte birçok nedenden ötürü yönetimlerinde önem verdiği konular arasında yer almaktadır. Rekabet ve maliyet gibi unsurlar bunlara örnek olarak verilebilir.

Rekabet; Lojistik süreçler açısından bir şirketin konumu, rekabet yeteneğini ve faaliyetlerini birçok açıdan etkiler. İmalat şirketlerinde konum; tesise gelen ve tesisten giden ürünlerin ulaşım maliyetlerini, işçilik maliyetlerini ve üretim sürecinde kullanılan birçok farklı malzeme bulunması ve dolayısıyla tedarik süreçleri bakımından işletmenin doğrudan maliyetlerini etkileyebilir.

Maliyet; iyi bir yer seçimi için karar vermedeki başarısızlıklar, sonrasında pahalıya mal olabilir ve bunun uzun süreli sonuçları bulunmaktadır.

Hammadde ile başlayan ve nihai tüketiciye ulaşıncaya kadarki süreçte çeşitli maliyet unsurları bulunmaktadır ve bu unsurlar yer seçiminden etkilenebilecek niteliktedir. Bu nedenden ötürü tesis yeri seçiminde üretim ve dağıtım maliyetlerinin minimizasyonu amaçlanmaktadır. Bu maliyet unsurlarını genel olarak ifade etmek gerekirse şu şekilde sıralamak mümkündür.

Üretimde kullanılan hammadde, malzeme ve parçaların işletmeye ulaştırılması maliyeti,
Ürünün üretilmesi, yani hammaddenin mamul hale dönüştürülmesinin maliyeti (hammadde, işgücü, enerji, vb.)
Ürünün tüketiciye ulaştırılması maliyeti.

Hizmet sektöründeki firmalar için hacim ve gelirin sekiz büyük belirleyicisi bulunmaktadır.

Müşteri çekme alanı, satın alma gücü
Müşteri çekim alanının demografisi ile hizmet ve görüntü uyumluluğu
Bölgede rekabet
Rekabetin kalitesi
Firmanın ve rakiplerin konumsal tekliği
Tesislerin ve komşu işletmelerin fiziksel özellikleri
Firmanın işletme politikaları
Yönetim Kalitesi

Tesis Yeri Seçimi ve Küreselleşme

Küreselleşme beraberinde, pazar ekonomisinin, daha iyi uluslararası iletişimin, daha hızlı, güvenli seyahat ve nakliyenin, ülkeler arası sermaye akışındaki kolaylığın ve işgücü maliyetindeki büyük farklılıkların oluşumunu da getirmiştir. Gelişen teknolojiler mesafelerin önemini kısmen düşürürken aynı zamanda küreselleşme ile birlikte farklı bir konuma getirmiştir.

Ayrıca küreselleşme ile birlikte aşağıdaki eğilimler ortaya çıkmaya başlamıştır;

Küresel rekabet
Dünyanın dört bir yanından rakipler, ortaklıklar ve müşteriler
Küresel kaynak kullanımı
Küresel var olma
Küresel değer zincirleri
Bilgiye ve yeni teknolojiye küresel erişim
Yüksek seviyelerde müşteri farkındalığı ve beklentisi
Hızlı teknolojik değişimler

Yer seçimi ile ilgili olarak diğer yan etkiler; işgücünün üretkenliği, döviz kurları; kültür, endüstri karşısında değişen tutumlar; pazara, tedarikçilere ve rakiplere yakınlık gibi birçok farklı faktör etki edebilmektedir.

Yer Seçimini Etkileyen Faktörler

Mevcut şirketlerin yöneticileri genellikle konum planlamasında dört seçeneği değerlendirir.

Mevcut bir tesisin genişletilmesi. Bu seçenek, özellikle tesisin genişleme için yeterli alanı varsa ve mevcut yerleşim yerinde bulunan özelliklerin ve olanakların başka bir yerde kolayca bulunamaması söz konusuysa bu alternatif çekici olabilir. Zira genişleme maliyetleri genellikle diğer alternatiflerden daha düşüktür.

Mevcut yerleri korurken yeni yerler eklemek. Bu seçenek birçok perakende operasyonunda uygulanabilir. Bu gibi durumlarda, toplam sistem üzerindeki etkisinin ne olacağını dikkate alınması gerekir.

Mevcut yeri kapatarak yeni bir yere taşımak. İşletmeler, tesisi yeni bir yere taşımanın yaratacağı maliyet ve faydalarıyla mevcut bir yerde kalmanın yaratacağı maliyet ve faydaları ölçmeli ve karşılaştırmalıdır. Pazardaki değişim, hammaddelerin tükenmesi ve işlemlerin maliyeti çoğu zaman firmaların bu seçeneği ciddiye almasına neden oluyor.

Değişiklik Yapmamak. Potansiyel yerlerin ayrıntılı bir analizi, önceki üç seçenekten birini cazip kılabilecek bir fayda ortaya çıkaramazsa firma bir süre daha mevcut durumunu korumaya karar verebilir.

Bir tesis yeri seçim süreci ve işletmenin kurulacağı yerin kesin olarak belirlenmesi çeşitli aşamalardan oluşmaktadır. Bunlardan bazıları;

İşletmenin ihtiyaçları tam olarak belirlenmeli ve yer seçimi için belirlenen alternatiflerin bu ihtiyaçları en iyi şekilde karşılayacak nitelikte olmasına dikkat edilmeli.
Seçilecek yerin işletme faaliyetlerine yapacağı etkiler analiz edilmelidir.
Yer seçimi çalışmaları aşama aşama yürütülmelidir.
Her aşamanın gerektirdiği uzman kişi ve kuruluşlar titizlikle seçilerek bunlardan yararlanma olanakları araştırılmalıdır.

Tesis yeri seçiminde öncelikle işletmenin kurulacağı bölgenin seçimi, ardından bölgede belirli bir yerin belirlenmesi ve son olarak da belirlenen yer sınırları içinde işletmenin kurulacağı alanın tespit edilmesi yer almaktadır. Bölge seçiminde;

Talep ve dağıtım olanakları açısından pazar elverişliliği
Hammadde kaynaklarının şimdiki ve gelecekteki durumu
Yan sanayi kuruluşları
Çeşit yoğunluk ve maliyetler açısından ulaşım olanakları
Enerji kaynaklarının şimdiki ve gelecekteki durumu
İşletme faaliyetlerini ve personelin yaşantısını etkileyebilecek iklim koşulları
Miktar, kalite ve ücret açısından işgücü kaynakları
Devletin yasalarla belirlediği kısıtlayıcı veya teşvik edici faktörler.

İşletmenin kurulacağı alanın tespit edilmesine yönelik olarak arazi seçimindeki kriterler genellikle teknik nitelikte ve mikro düzeyde olur. Kobu (2010) arazi seçimi kriterlerini şu şekilde sıralamıştır.

Ulaşım,
İşgücü tedariki, mevcut nüfus ve gelişme trendi
Genişleme olanakları
Toplumsal yapı ve davranışlar
Tedarik kaynaklarına yakınlık
Enerji ve su kaynakları
Ulaşım tesisleri ve maliyetleri
Yaşam koşulları
Arazi, inşaat, giyim, gıda ve diğer konulardaki fiyat düzeyleri
Mevcut fabrikaların yerleri ve sosyal tesisleri
Belediye hizmetleri
Atıkları giderme kolaylıkları
Arazinin topoğrafik yapısı
İşçi-işveren ilişkileri
Ücret düzeyleri
Nüfus yapısı; çalışır oranı, eğitim ve meslek durumları,
Kamu tesisleri; yol, havaalanı, yolcu terminalleri
Teknik personel ve yönetici tedarik olanakları
Eğitim ve araştırma kuruluşları.

Tesis yeri seçimiyle ilgili birçok unsur bulunmaktadır, bunlardan bazıları; hammaddeye yakınlık, müşteriye yakınlık, işgücüne yakınlık, vb. faktörleri içerir.

Hammaddeye Yakınlık. Firmalar üç temel nedenden ötürü hammaddelerin yakınında ya da kaynağında bulunurlar; gereklilik, bozulabilirlik ve nakliye maliyetleri.

Müşteriye Yakınlık; Hizmet sektöründeki işletmelerin müşterilerine hızlı bir şekilde ulaşabilmeleri, aynı şekilde müşterilerin de ulaşmak istediklerinde işletmeye ulaşabilmeleri önemli bir unsurdur. Bu nedenden ötürü hizmet sektöründeki firmalar çoğunlukla erişilebilirlik açısından uygun ve popülasyonu yüksek bölgeleri tercih ederler.

İşgücüne Yakınlık; İşgücü; bir işletmenin en önemli kaynaklarından bir tanesidir ve işletmeler kendi gereksinimlerine göre özel olarak uzmanlık gerektirebilecek, beyaz yaka veya mavi yaka işgücü ihtiyaçlarını dikkate almalıdır.

Toplumsal Faktörler; Kimi zaman işletmenin bulunduğu çevrede bölge halkı yeni işletmelerin gelip yeni tesisler kurmasını; bir istihdam olanağı, gelir kaynağı ya da bölgesel ekonominin gelişmesi için bir fırsat olarak görebilir. Kimi zamanda bölge halkı için yeni bir tesis; çevre kirliliği, gürültü veya trafiğin artması gibi olumsuz koşulların oluşmasına neden olarak görülebilir.

Arazi Koşulları; İşletmeler açısından tesis yeri seçiminde arazi koşullarına bağlı olarak kullanım maliyetleri, vergiler, imar durumları ve hatta iklim koşulları önemli faktörler arasında yer almaktadır.

Yaşam Kalitesi Koşulları; Gelecekte işletme yüksek nitelikli çalışanları işe alırken yaşam kalitesi önemli bir unsur oluşturabilir. Yaşam kalitesi, iklim, arzu edilen yaşam tarzı, iyi okullar ve düşük suç oranı gibi faktörleri içerir.

Diğer Faktörler; Diğer faktörler; müşterilerin rahatlıkla araçlarını park edebilecekleri park alanları, görünürlük, müşterilerin erişimi ve olası genişleme olanakları gibi faktörler sıralanabilir. Diğer faktörler arasında inşaat maliyetleri, sigorta, yerel rekabet, bölgesel trafik ve yol sıkışıklığı ve yerel yönetmelikler gibi unsurlar diğer faktörler arasında sayılabilir.

Örneğin depolama tesisinin konumuna karar vermek için, bir işletmenin önem vereceği unsurların başında potansiyel pazarı ve bu pazara yönelik hizmet sağlanabilecek en iyi yeri belirlemek gelir. Bu kapsamda birçok farklı unsur ortaya çıkabilir, bunlardan bazıları aşağıda belirtilmiştir;

Eğer deponun kuruluş amacı müşterilerin talep ve beklentilerini daha iyi karşılamaksa bu durumda deponun müşterilere yakın olacak şekilde konumlanması gerekecektir.
Depo üretime destek olmak amacıyla kurulmuş ise üretim hattına mümkün olduğunca yakın kurularak iki nokta arasındaki taşıma maliyetini minimize edilebilir.
Stoklanacak ürün türü, depo sayısını büyük ölçüde etkiler.
Mevcut ulaştırma ağı, özellikle ürünlerin toplu olarak teslim edilme hızlarının stok tutma gereksinimine etki etmesinden ötürü, depo yeri seçimine etki edebilir.

Tesis Yeri Seçiminde Konum Alternatiflerini Değerlendirme Yöntemleri

Tesis yeri seçiminde kullanılan üç yöntemden bahsedilecektir. Bunlar; faktör derecelendirme yöntemi, ağırlık merkezi yöntemi ve yük mesafesi yöntemleridir. Ağırlık merkezi ve yük mesafesi yöntemleri, önerilen bir tesisi mevcut tesisler arasında merkezi olarak konumlandıran kantitatif modeller arasında yer almaktadır. Faktör derecelendirme yönteminde ise karar vericinin tercihlerine bağlı yani biraz daha öznel bir yöntemdir.

Faktör Derecelendirme Yöntemi

Faktör derecelendirme yönteminde ilk olarak, konum kararında önemli olan faktörler tanımlanır. Faktöre öncelik vermek ve önemini yansıtmak için her bir faktör için bir ağırlık atanır. Alternatif lokasyonlara bağlı olarak her bir faktör için bir puan (genellikle 0 ile 100 arasında) atanır ve faktör puanının ağırlığıyla çarpılır. Daha sonra her bir lokasyona ait ağırlıklı puanlar toplanır ve en yüksek ağırlıklı puana sahip alternatif belirlenir. Tesis yeri seçiminde diğer nicel yaklaşımlar ile birlikte elde edilen sonuçlar değerlendirilir.

Ağırlık Merkezi Yöntemi

Genellikle taşıma maliyetleri mesafenin, ağırlığın ve zamanın bir fonksiyonudur. Ağırlık merkezi yöntemi depo gibi bir tesisi ağırlık ve mesafeye bağlı olarak coğrafi bir alana yerleştirmek için kullanılan kantitatif bir yöntemdir. Bu yöntemde başlangıç noktası bir kartezyen koordinat sisteminde alternatif lokasyonların işaretlenmesi ile başlar. Daha sonra yıllık taşınan yük miktarı dikkate alınarak ve aşağıdaki formülasyonlar yardımıyla yeni tesis için merkezî bir lokasyonun belirlenmesi amaçlanır. Kitabınızın 149. Sayfasında ağırlık merkezi hesaplamaya ilişkin formüller ve örnek soru çözümleri yer almaktadır.

Yük-Mesafe Yöntemi

Yük mesafe yöntemi, yeni bir tesis yeri planlayan bir işletmenin yüklerin taşınması esnasında harcayacağı mesafeyi minimize etmeyi amaçlayan bir yöntemdir. Bu doğrultuda işletme alternatif lokasyonlar içerisinden yükmesafe (LD) puanı en az olanı tercih etme eğiliminde olacaktır. LD yöntemi lojistik planlama ve modellemede deneme yanılma seçeneğini kullanarak en iyiyi bulmayı hedefleyen bir yöntemdir. Kitabınızın 149. Sayfasında yük-mesafe hesaplamaya ilişkin formüller ve örnek soru çözümleri yer almaktadır.

Coğrafi Bilgi Sistemi

Coğrafi bilgi sistemi (CBS); coğrafi verileri depolamak, yönetmek, oluşturmak, analiz etmek, entegre etmek ve dijital olarak görüntülemek için kullanılan bilgisayarlı bir sistemdir. Coğrafi bilgi sistemi hem bir veritabanı hem de bu verilerle çalışmak ve bu verileri analiz etmek için kullanılan bir dizi işlemdir. CBS yer seçimi için özel olarak kullanılan bir araç olarak, işletmelerin tesis yeri seçimi süreciyle ilgili ihtiyaç duyabilecekleri nüfus, emek, gelir, altyapı, müşteri tabanı, iklim, vergiler ve lojistik gibi bilgileri etkileşimli olarak araştırmasına ve analiz etmesine olanak sağlar. Yer seçimi için kullanılan bir coğrafi bilgi sistemi, verilerin analiz edilmesine yardımcı olmak için kantitatif modeller ve istatistiksel analizleri de içermelidir. CBS’nin avantajı, potansiyel tesis yerleri hakkında büyük miktarda bilgiyi entegre etmesini ve daha sonra bu verileri bir dizi farklı, güçlü analitik araçla analiz etmesini sağlamasıdır.

Sonuç

Lojistik planlama ve modelleme açısından mağaza, fabrika, depo vb. tesislerin yer seçimi konusu kritik öneme sahip konular arasında yer almaktadır. Bu kapsamda hizmet sektöründe faaliyet gösteren bir mağazanın tesis yeri seçiminde dikkatle üzerinde durması gereken belirleyici faktörler ile depo yeri seçiminde öncelikli olarak karşımıza çıkabilecek faktörler birbirinden farklı olabilmektedir. Bu kapsamda genel olarak hammaddeye yakınlık, pazara yakınlık, müşteriye yakınlık gibi birçok farklı etmen işletmeler açısından belirleyici faktör olabilir. İlk olarak işletmeler kendi gereksinimleri doğrultusunda öncelikli faktörleri belirlemelidir. Daha sonra ağırlık merkezi yöntemi, yük-mesafe yöntemi veya faktör derecelendirme yöntemleri gibi çeşitli yöntemlerden birini kullanarak en optimal tesis yeri seçimini yapabilir.